«اصول عملی» ناشی از اوامر و نواهی.
اصول نظری (اصول بنیادین)
اشاره
از میان اصول نظری، به تأثیر دو اصل بنیادین بر سیما و کالبد شهر منتظران، و یا لزوم ملحوظ داشتن تجلی دو اصل در سیما و کالبد مدینه منتظران اشاره می شود. این دو اصل عبارت از «توحید» و «عدل» می باشند.
اصل توحید
اصل توحید به عنوان رکن اصلی اسلام، اصلی است که بنا به اذعان همه محققین در علوم و هنرها و تمدن اسلامی، نقشی بنیادین در شکل و هدایت جنبه های مختلف این تممدن داشته است. چنانچه در تأثیر تفکر توحیدی بر هنرهای سنتی اسلامی بورکهاردت اظهار می داد: «میراث عظیم هنری، چه از میان رفته و مورد غفلت قرار گرفته باشد، چه مجددا قابل کشف باشد یا نباشد، هنر سنتی است، هنر سنتی نه به مثابه یک شی ء بلکه به عنوان یک روش که مهارت فنی را با شهودی معنوی که از «توحید» سرچشمه می گیرد در هم می آمیزد.» [22] توجه به [ صفحه 274] توحید سبب می شود تا انسان معتقد به آن، به بسیاری ویژگیها توجه کند که فهرست وار به آنها اشاره می شود:- تفکر توحیدی سعی در تبیین حد و حدود اشیاء و تولیدات انسانی به وضوح و روشنی دارد و این روشنی است که خداوند تبارک و تعالی در خلقت اشیاء بنا نهاده است: «خداوند تبارک و تعالی حدود اشیاء را در هنگام آفریدن هر یک تعیین فرمود تا خود از شبیه و مانندن بودن به آنها امتیاز داشته باشد.» [23] این مفهوم در تبیین ویژگیها و مختصات عملکردها و فرمها و فضاها و قلمروهای شهری نقشی اساسی ایفا نموده و به عنوان یکی از ویژگیهای اصلی «نظم مورد نظر» برای طراحیها و برنامه ریزیها مطرح
می باشد. با اعمال این مفهوم به عنوان ویژگی نظم، زمینه پاسخگویی به نیازها و ارزشهایی همچون آزادی، محرومیت، امنیت و آرامش، خصوصیت و خلوت، اجتناب از تفاخر و امثالهم در فضاهای خصوصی و عمومی شهر فراهم می گردد. [24] .- معتقدان این تفکر در پی نمایش تسلط جنبه معنوی حیات بر بعد مادی آن هستند بدون اینکه این جنبه را فراموش کرده و یا از اهمیت آن بکاهند، بلکه در پی بهره گیری از جنبه ی مادی حیات در خدمت و اعتلا و کمال جنبه ی معنوی حیات می باشند. به عبارت دیگر مدینه منتظران به تبعیت از تفکر اسلامی که به تفکیک ابعاد معنوی و مادی حیات قائل نبوده و هر دو را زمینه و وسیله رشد کرامتهای انسان می شمارد، امکانات معنوی و مادی را توأما در اختیار اهل شهر قرار می دهد با این توجه که اولا تسلط روانی و فیزیکی عناصر معنوی و روحانی (مثل مسجد) را بر عناصر (ظاهرا) مادی شهر (مثل بازار) حفظ نموده، ثانیا در فضاهای شهری تأکید اصلی را بر عناصر متذکر (اعم از عناصر طبیعی و سمبلهای انسان ساخته) متمرکز [ صفحه 275] نموده و زمینه های تفاخر فردی را از بین می برد، ثالثا زمینه ای برای رشد مصرفگرایی و مدگرایی (آفات و مصائب مدنیت معاصر) را فراهم نمی نماید، و رابعا اینکه مدینه منتظران فضای تبلیغ و تکریم معنویت است و نه مبلغ و مروج و تهییج کننده جنبه مادی حیات. [25] .- پیروان تفکر توحیدی در پی آنند که کثرت موجود در محیط و اجزاء آن را در وحدتی که تجلیگاه اعتقاداتشان است به نمایش بگذراند کمه هر چه اجزاء به کل نزدیکتر شویم،
علیرغم افزایش اجزاء و کثرت آنها، این وحدت، نمایش جدیتر، مستحکمتر و جامعتری می یابد. سلسله مراتب مختلف وحدت را می توان در وحدت کالبدی یک بنا، وحدت محله شهری، وحدت کل شهر، وحدت شهر با طبیعت و نهایتا وحدت جامعه جستجو نمود. [26] جملگی این وحدتها، اهل مدینه را به وحدتهایی متذکر و رهنمون می گردند که در رأس آنها وحدت الهی (توحید) قرار دارد که از طریق تسلط عناصر طبیعی به اهل مدینه القاء می گردد. مرتبه بعدی وحدت مورد نظر، وحدت جامعه اسلامی (امت واحده) است که از طریق نفی فردگرایی (individualism) و خودنمایی است که تفکر مدرنیسم مروج و مبلغ آن بوده است، و همچنین تأکید بر روح جمعی از طریق افزایش امکان ارتباطات رو در رو بین اهل مدینه در فضاهای مناسب شهری امکان بروز آن تسهیل می گردد.
اصل عدل
اصل بعدی اصل عدل می باشد که به عنوان صفت بارز فعل الهی، ضرورت لحاظ شدن خویش را در اعمال جانشین خداوند تبارک و تعالی در زمین ایجاب [ صفحه 276] می نماید. یکی از اصول اساسی توصیه شده در فعالیتهای ذهنی و عملی انسان رعایت و ایجاد و حفظ تعادل است، و همچنین اتخاذ روش معتدل در امور و اعتدال در جنبه های مختلف حیات توصیه هایی مهمند، که همه اینها (تعادل و معتدل و اعتدال) از مشتقات عدل هستند و لذاست که اهمیت آن در فعالیتهای بشری و از جمله سیما و کالبد محیط زندگی مسلمین مشخص می شود. [27] هنگامیکه در توصیف امام عصر (عج) و آثار ظهورش شنیده می شود، که پس از ظهور دنیا را پر از عدل و داد می کنند، در ابتدا و به ذهن عامه