پژوهشی در علوم قرآن صفحه 255

و یک سخن گوی آگاه و حکیم ناگزیر از رعایت این محدودیت است. آیا اگر قرآن در فضای بسته و خفقان و زور مداری مکه سخن از نظام سیاسی، یا طرح مسائل فرعی و فقهی می نمود، می توانست سخن او حکیمانه و عالمانه باشد؟! بر این اساس رعایت این عناصر که همگی بازگشت به بایسته های سخن دارد، رعایت ضوابط سخن و عناصر زیبایی سخن است نه پذیرش و بازتاب فکر و فرهنگ مخاطب.

8 _ شأن نزول و طرح سؤال

حوادثی که در پی آنها برخی آیه های قرآن نازل شده اند، که به آنها «شأن نزول» گفته می شود؛ و یا سؤالاتی که از جانب مخاطبان قرآن طرح شده و قرآن به آنها پاسخ داده است، دو محور دیگری هستند که در ایجاد فضا نقش دارند.

عرب جاهلی مبتلا به انواع نابسامانی در نظام خانوادگی بود، ک_ه نوع آنها ناشی از مرد سالاری و خود محوری «مرد» در تصمیم گیری در تمام شؤون اجتماعی و خانوادگی شده بود. آداب جاهلی مانند این که باظهار کردن همسر، همسر همانند مادر می شود. یا لعان و طلاق را دست آویزی برای بازیچه قرار دادن زندگی و شخصیت زن قرار داده بودند.

برخوردهای این چنین موجب اعتراض زنان نسبت به حقوق خویشتن و شکوه در نزد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم ب_ه پ_یشگاه خدا می شد. این رخدادها فضای جدید پدید می آورد، آنگاه آیاتی چون سورۀ مجادله جهت پاسخ دادن به این خواسته ها نازل می شوند، قد سمع اللّه قول التی تجادلک فی زوجها و تشتکی الی الله و الله یسمع تحاورکما ان الله سمیع بصیر، الذین یظاهرون من نسائهم ما هنّ امهاتهم، (1) «خ_دای سبحان سخن آن زنی که با تو در مورد همسرش مجادله می نمود می شنود، که آن زن در پیش تو به خدای سبحان شکوه می کرد و البته که خدا گفتگوی شما را هم می شنود، زیرا که خدا شنوا و آگاه است. آنان که همسران خود را «ظِهار» (2) می کنند و خیال می کنند با این عمل همسر مثل مادر می شود، این