پژوهشی در علوم قرآن صفحه 293

ج: عرفانی و باطنی

روش دیگری ک_ه در تفسیر مشاهده می شود، روش اهل عرفان است، که بر این باورندکه تمام انسان ها در معرض فیض الهی هستند و همه می توانند الهامات و مکاشفات باطنی داشته باشند. فیض و ب_شارت الهی محدود به هیچ فردی نیست و این خود مرتبه ای از مراتب نبوت است که در همگان وجود دارد. (1)

از طرف دیگر قرآن مشتمل بر نکات دقیق و لطیف و مشتمل بر کنایه و اشاره است، لذا در به دست آوردن مقاصد قرآن نمی توان در قید و بند الفاظ بود. بلکه باید خود را از ای_ن قیدها رهان_ید و بر اساس الهام و اشارات تفسیر نمود. البته تفاسیر باطنی در یک سطح نیستند، برخی خود را به ظواهر الفاظ نیز متعبد می دانند. برخی از این نوع تفاسیر عبارتند از «لطایف الاشارات» ابوالقاسم عبد الکریم بن هوازن (465_376)، «کشف الاسرار و عده الابرار» میبدی (درگذش_ت 520)، «بیان ال_سعاده» سلطان محمد بن حیدر گنابادی شیعه صوفی (1327_1251)، «عرایس البیان» ابو محمد روزبهان، «مخزن العرفان» بانوی اصفهانی (1403_1313)، «تفسیر القرآن الکریم»منسوب به محی الدین عربی. البته برخی از این نوع تفاسیر از روش محاوره ای قرآن فاصله زیادی دارند که برای آشنایی بهتر به نمونه هایی از تفسیر منسوب به محیی الدین می پردازیم.

وی در بیان آیات مربوط به کعبه و بیت و حج می گوید، بیت یعنی قلب، مقام ابراهیم یعنی روح. مصلی مشاهده و مواصله الهیه، بلد امین، سینه انسان، بیت معمور قلب عالِم و حجر الاسود یعنی روح. (2) در ت_فسیر آیه، ان ناشئه اللیل اشد وطأ؛ می گوید ناشئه اللیل نفس منبعث از مقام طبیعت است. (3) در مورد آیه: و اذکروا اسم ربک، می گوید منظور خود انسان است «الذی هو انتَ» (4) در آیه: یوم ترجف الارض و الجبال؛ ارض را نفس، جبال را

1- فتوحات مکی، ج 1، ص 279. نقل از مبآنی و روش های تفسیر قرآن.
2- تفسیر القرآن الکریم، ج 1، ص 86.
3- همان، ج 2، ص 720.
4- همان.