پژوهشی در علوم قرآن صفحه 40

وجود مادی قرآن الفاظ آن است و مرحله وجود ملکوتی آن باطن و حقیقت وی می باشد. در هر صورت می توان گفت از میان دیدگاه های هفت گانه مستندترین دیدگاه، دیدگاه هفتم می باشد.

آخرین سوره

از م_ح_ت_وای برخی سوره می توان اطمینان حاصل نمود که در اواخر رسالت رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم نازل ش_ده ان_د، مانند سوره نصر، سوره توبه و سوره مائده و ... . لیکن از درون سوره نمی توان این نکته را به دس_ت آورد ک_ه ف_لان س_وره آخرین سوره می باشد. لذا برای تشخیص آخرین سوره باید به شواهد روای_ی و تاریخی رجوع نمود. شواهد روایی دراین رابطه متفاوت است برخی دلالت دارند، آخرین س_وره ک_ه ب_ه صورت کامل نازل شد توبه است، آخر سوره نزلت تامهً سوره براءه. (1)

برخی از شواهد دلالت دارد آخرین سوره مائده است، عایشه یا جبیر تقرأ سوره المائده فقلت نعم فقالت اما انها آخرسوره نزلت فما وجدتم فیه من حلالٍ فاستحلوه و ما وجدتم من حرامٍ فحرموه (2)؛ «س_وره م_ائده آخ_رین سوره ای است که نازل شده، هر حکم حلالی درآن مشاهده کردید حلال ب_دان_ید ( نسخ نشده است ) و هر حکم حرامی در آن دیدید حرام بدانید.» از عبداللّه بن عمر نیز نقل ش_ده که آخرین سوره مائده و فتح می باشد (3)، عن علی علیه السلام و کان آخر ما نزل سوره المائده ن_س_خت ما قبلها و لم ینسخها شیءٌ (4)؛ «ازعلی علیه السلام نقل شده است آخرین سوره مائده بوده است که چیزی از آن نسخ نشده است.» و یا آخرین سوره، سوره توبه باشد در سال نهم، انها آخر سوره نزلت فی السنه التاسعه بعد عام الفتح. (5)

1- در المنثور، ج 3، ص 208.
2- همان، ج 2، ص 252.
3- در المنثور، ج 2، ص 252.
4- نور الثقلین، ج 1، ص 582.
5- تفسیر برهان، ج 1، ص 680.