حدیث شناسی مهدویت صفحه 1

بررسی روایتی درباره مادر امام زمان

یکی از روایت‌های بسیار شایع، قضیّه حضرت نرجس خاتون، مادر امام زمان (عج) است. ما، در آغاز، فشرده این داستان و برخی از منابع آن را نقل می‌کنیم و سپس به بررسی دو تن از افرادی می‌پردازیم که در نقل این قضیّه، نقش اساسی داشته‌اند و در پایان نیز به اشکال‌هایی که از نظر دلالی و سَنَدی به این روایت وارد شده است، خواهیم پرداخت.فشرده روایت‌شیخ صدوق؛ این قضیه را به طور مفصّل در کتاب شریف «کمال الدین» و «تمام النعمة» نقل کرده است؛ ما، برای پیشگیری از به درازا کشیدن سخن، قضیّه را به طور فشرده می‌آوریم.«محمد بن بحر شیبانی» گوید: در سال دویست و هشتاد و شش ه.ق وارد کربلا شدم و قبر غریب رسول خدا (ص) [یعنی امام حسین (ع)] را زیارت کردم و به بغداد برگشتم و در گرمای شدید، به سوی قبر شریف امام کاظم (ع) متوجّه شدم. هنگامی که به حرم شریف حضرت (ع) رسیدم، گریه و ناله آغاز کردم، به گونه‌ای که چشمانم پر از اشک شد و توان دیدن نداشتم. پس از مدّتی که دیده گشودم، پیرمردی قد خمیده را مشاهده کردم که به کسی که همراهش بود، می‌گفت: «ای برادر زاده! عمویت، به سبب اسرار و علوم شریفی که جز سلمان نداشت و آن دو سیّد به وی سپردند، شرف بزرگی دریافته است. عمویت، آخرین روزهای زندگی خود را سپری می‌کند و از اهل ولایت، کسی را نمی‌یابد، تا این اسرار را به وی سپارد».محمّد بن بحر می‌گوید: چون، من، همواره در پی علم و دانش از این سو به آن سو روان بودم، به او گفتم: «ای شیخ! آن دو سید کیستند؟». گفت: «آن دو ستاره که در سُرّمن‌رأی به خاک خفته‌اند یعنی امام هادی و امام عسکری (ع)».شیبانی گوید: سوگندش دادم که آن‌ها را برایم بازگو کند. ایشان پرسید: «محدّثی؟، به اهل بیت (ع) اعتقاد داری؟». گفتم: «آری». گفت: «اگر این طور است، دفتر خویش را بیاور تا ببینم از ائمه اطهار (ع) با خود چه داری؟». شیبانی گوید: «از آن چه همراه داشتم، به ایشان دادم. نظری به آن افکند و گفت: «راست می‌گویی». سپس ادامه داد: «می‌دانی من کیستم؟ من، بشر بن سلیمان نخّاس از فرزندان ابو ایّوب انصاری‌ام و یکی از دوستان ابو الحسن و ابو محمّد (امام دهم و یازدهم) علیهماالسلام و در سُرّ من رأی، همسایه ایشان بودم».شیبانی گوید: از وی درخواست کردم پاره‌ای از کراماتی را که از ایشان دیده است، برایم بازگوید. گفت: «مولایم امام هادی (ع) تجارت را به من آموخت و بدون اجازه او، خرید و فروش نمی‌کردم، تا این‌که بدان کار، آزموده گشتم و حلال و حرام آن را بازشناختم. شبی، حضرت هادی (ع) مرا فرا خواندند. خدمت‌شان مشرّف شدم. ایشان سرگرم گفت و گو با فرزندشان، امام حسن (ع) و خواهرشان، حضرت حکیمه بودند. چون نشستم، فرمودند: «ای بشر! تو از سران انصاری، و ولایت ائمه، همواره، پشت در پشت، در میان شما بوده است و شما مورد اعتماد ما هستید. می‌خواهم شرف یکی از اسرار امامت را بهره تو کنم و تو را برای خرید کنیزی گسیل دارم».حضرت، نامه‌ای به خط رومی نوشتند و به من دادند. آن‌گاه فرمودند: «به بغداد برو، در فلان روز و فلان مکان، متوجّه برده فروشی به نام «عمر بن یزید نخّاس» باش. کنیزی با این ویژگی‌ها در میان بندگان و کنیزان او است، و خریدار را، خود او انتخاب می‌کند و به هیچ خریداری راضی نمی‌شود. نزد صاحبش برو و بگو: «نامه را به کنیز دهد».بشر گوید: چنان کردم که امام فرموده بود. کنیز، چون نامه را خواند، سخت گریست و صاحب خود را سوگند داد که اگر مرا به این شخص نفروشی، خود را خواهم کشت.بشر گوید: سرانجام او را با همان مبلغ که امام (ع) در کیسه قرار داده بودند، خریدم و به منزل خود در بغداد بردم.در این هنگام حضرت نرگس داستان خود را برای بشر بیان می‌کنند که من، دختر یشوعا، فرزند قیصر روم هستم و مادرم نیز از نسل شمعون، حواری حضرت مسیح (ع) است. آن گاه، به تفصیل سر گذشت خویش را بازگو می‌فرمایند.

بررسی کتاب‌هایی که این روایت در آن‌ها نقل شده است‌

بررسی سند این روایت‌

اشاره

در بررسی سند روایت، به بررسی احوال دو تن از افرادی که در سند این روایت، از آنان نام برده شده و نقش اصلی را ایفا می‌کنند، می‌پردازیم و از ذکر و بررسی سایر افراد موجود در سند، پرهیز می‌کنیم؛ زیرا، چندان مناقشه‌ای در خصوص ایشان مطرح نیست و عمده اشکالات، متوجّه همین دو نفر است.

بشر بن سلیمان النخاس‌

نظر مرحوم آیة الله خویی