مقدمه
پيروان مذاهب مختلف اسلامي با همهِ اختلاف‌هايي كه در زمينه‌هاي ديگر اعتقادي با يكديگر دارند، در اين مسئله متحدند كه آيندهِ بشريت و امّت بزرگ اسلامي، سرانجام به حكومت جهاني مهدي موعود منتهي خواهد شد. آنان با وجود اين كه در كليات مسئلهِ مهدويت با هم مشتركند، در جزئيات اين مسئله ميانشان اختلاف نظر وجود دارد. اين قضيه به مذاهب گوناگون محدود نشده، بلكه گاه در ميان پيروان يك مذهب نيز اين تفاوت‌ها به چشم مي‌خورد.تنها مذهبي كه از اين درگيري بركنار مانده و ميان پيروان آن در مسايل مهدويت اختلاف چنداني ديده نمي‌شود، مذهب شيعهِ دوازده امامي است. در اين نوشتار نظر خوانندگان گرامي را به مواردي از مشتركات و تفاوت‌هاي مذاهب اسلامي در مسئلهِ مهدويت جلب مي‌كنم.
نقاط اشتراك
پيروان مذاهب اسلامي در زمينهِ مهدويت در چند اصل داراي وحدت نظرند:1. مهدي هم نام پيامبر: نام مهدي همانند نام مبارك پيامبر اكرم (ص) است؛لا تقوم الساعَهُ حتي يلي رَجُل من اهل بيتي يواطيء اسمه اسمي. [1] .قيامت به پا نخواهد شد تا آن كه مردي از اهل بيت من فرا رسد كه نام او همانند نام من است.2. مهدي از اهل بيت: به تصريح احاديث رسول خدا (ص) مهدي از اهل بيت آن حضرت است؛لو لم يبق من الدهر الاّ يوم لبعث اللّه رجلاً من اهل بيتي يملا‌ها عدلاً كما ملئت جوراً. [2] .اگر باقي نماند از جهان جز يك روز، به طور حتم خداوند مردي از اهل بيت مرا برمي‌انگيزد تا جهان را از عدل پُر سازد همان گونه كه از ظلم پُر شده باشد.3. مهدي فرزند فاطمه (س):«المهدي حق و هو من ولد فاطمه؛مهدي حق است و او از فرزندان فاطمه است.» [3] .4. قيام ناگهاني و پيروزي سريع: مقدمات قيام مهدي به سرعت فراهم مي‌شود و پيروزي او سريع خواهد بود؛المهدي منّا اهل البيت، يصلحه اللّه في ليله. [4] .مهدي از ما اهل بيت است. خداوند مقدمات قيام و پيروزي او را در مدت كوتاهي فراهم خواهد كرد.5. فزوني ستم پيش از قيام مهدي: پيش از قيام مهدي، جهان را نابرابري و ستم فرا خواهد گرفت؛لا تقوم الساعه حتي تمتليء الارض ظلماً و عدوانا، ثم يخرج رجل من عترتي.... [5] .قيامت به پا نمي‌گردد تا آن كه زمين از ستم و تجاوز پر شود. سپس مردي از عترت من قيام مي‌كند...6. قيام دادگستر: امام مهدي با قيام خود عدالت را در سراسر جهان حاكم خواهد ساخت؛«فيملا الارض قسطاً و عدلاً... سپس زمين را از عدل و داد پر مي‌سازد.» [6] .7.عُمران و آباداني در عصر حكومت مهدي:... فيبعث اللّه رجلاً من عترتي من اهل بيتي فيملا به الارض قسطاً... يرضي عنه ساكن السماء و ساكن الارض، لاتدع السماء من قطرها شيئاً الا صبتّهُ مدراراً و لاتدع الارض من مائها شيئاً الا اخرجتهُ، حتي تتمني الاحياءُ الاموات. [7] .... پس خداوند مردي از اهل بيتم را بر مي‌انگيزد و جهان را بدست او از عدل و داد پُر مي‌سازد.... چنان كه ساكنان آسمان و زمين از او راضي مي‌شوند. آسمان قطرات باران را پي در پي بر زمين مي‌ريزد و زمين آب‌هاي نهفته در خود را بيرون مي‌سازد، چنان كه زنده‌ها آرزو مي‌كنند كه مردگان زنده شوند.8.نمونهِ كامل مردم سالاري ديني: در احاديث رسول خدا آمده است كه مهدي در حكومت خود رضايت خاطر مردم را جلب مي‌كند؛ به گونه‌اي كه نه تنها ساكنان زمين، بلكه اهل آسمان نيز از حكومت او رضايت خواهند داشت؛«يرضي بخلافته اهل السماء و اهل الارض...» [8] .9. فزوني نعمت:يخرج رجل من امتي يعمل بسنتي، ينزل اللّه له البركه من السماء، و تخرج له الارض بركتها... [9] .مردي از امتم قيام نموده و بر اساس سنت من عمل مي‌كند. خداوند بركات خود را از آسمان بر او فرو مي‌فرستد و زمين بركات خود را براي او خارج مي‌سازد.تنعم امتّي في زمن المهدي نعمه لم ينعموا مثلها قطّ.... [10] .و امتم در عصر حكومت مهدي از نعمت‌هايي بهره‌مند مي‌شود كه پيش از آن هرگز از چنان نعمت‌هايي برخوردار نبوده است.10. بخشش‌هاي بي‌شمار:يخرج في آخر الزمان خليفه يعطي المال بغير عدد. [11] .در آخر الزمان خليفه‌اي قيام مي‌كند كه اموال را بدون آن كه بشمارد، مي‌بخشد.11. مقتداي مسيح:فرود آمدن مسيح و نماز گزاردن وي پشت سر مهدي (ع) رخدادي است كه مذاهب اسلامي بر آن اتفاق نظر دارند.منّا الذي يصلّي عيسي بن مريم خلفَهُ. [12] .از ماست كسي كه عيسي بن مريم پشت سر او نماز مي‌گزارد.12. مكان بيعت:با مهدي در كنار خانهِ كعبه، ميان ركن و مقام بيعت خواهد شد؛«يُبايَع المهدي بين الركن و المقام...» [13] .
نقاط افتراق
نمونه هايي از اختلافات مذاهب در مسئلهِ مورد نظر اين گونه است:1. شخصي يا نوعي بودن مهدي: يعني شخصيتي معين و شناخته شده است يا شخصيتي غير معين و ناشناخته كه با اين نام و اوصاف خواهد آمد، در ميان دانشمندان اهل سنت اختلاف است. بسياري از آنان مهدويت را نوعي دانسته و گفته‌اند: پس از اين در آخرالزمان، در زماني نامشخص، فردي نامعيّن، از پدر و مادري ناشناخته، با اين نام و اوصاف متولد خواهد شد و انجام وظيفه خواهد كرد. [14] .شماري از آنان نيز همانند شيعهِ اماميه مهدي را شخصي؛ يعني فردي شناخته شده و معين مي‌دانند و معتقدند او پيش از اين متولد شده و هم اكنون به زندگي خود ادامه مي‌دهد.از جمله‌اند: مسعودي [15] ، محي‌الدين عربي [16] ، ابن طلحهِ شافعي [17] ، سبط ابن جوزي [18] ، گنجي شافعي، [19] ابراهيم بن محمد جويني شافعي [20] ، ابن صباغ مالكي [21] ، عبدالوهاب شعراني [22] ، قرماني حنفي [23] ، و حنفي قندوزي. [24] .2. ولادت: در ولادت حضرت مهدي ميان اهل سنت اختلاف است. بسياري از آنان بر اين باورند كه مهدي هنوز متولد نشده است، بلكه در آخرالزمان زاده مي‌شود و رسالت الهي خويش را به انجام خواهد رسانيد. [25] .شماري از آنان نيز همانند شيعهِ اماميه معتقدند كه مهدي (عج) متولد شده و به زندگي خود ادامه مي‌دهد تا روزگار قيامش فرا رسد. (اندكي پيش، از برخي از آنان ياد شد).3. سال ولادت: در سال ولادت حضرت مهدي (ع) ميان آن دسته از دانشمندان اهل سنت كه ولادت مهدي را پذيرفته‌اند، اختلاف‌هايي روي داده است. بسياري از آنان همانند دانشمندان شيعهِ اماميه، سال ولادت حضرت را 255 هجري دانسته‌اند. مانند: مسعودي [26] ، ابن اثير [27] ، ابن عربي [28] ، سبط ابن جوزي حنفي [29] ، صلاح الدين صفدي [30] ، ابن صباغ مالكي [31] ، ابن طولون دمشقي [32] ، ابن حجر مكي [33] ، ابن عماد حنبلي [34] ، محمد امين بغدادي. [35] .برخي نيز ولادت وي را در سال 258 هجري دانسته‌اند. مانند: عبداللّه بن محمد مفارقي [36] ، ابن طلحهِ شافعي [37] ، ديار بكري [38] و....4. ماه ولادت: ماه ولادت مهدي موعود نيز نزد معتقدان به ولادت آن حضرت تا حدودي مورد اختلاف واقع شده است.برخي ولادت حضرت را در نهم ربيع‌الاول دانسته‌اند. مانند عبداللّه بن محمد مفارقي. [39] .شماري ولادت وي را در بيست و سوم رمضان دانسته‌اند، مانند: ابن طلحه شافعي [40] و دياربكري. [41] .ولي بيش‌تر معتقدان به ولادت از ميان دانشمندان اهل سنت، همانند دانشمندان شيعه، ولادت آن حضرت را در ماه شعبان دانسته‌اند.5. روز ولادت: روز ولادت پيشواي موعود نيز مورد اختلاف است. اكثر قريب باتفاق معتقدانِ به ولادت مهدي از پيروان مذاهب مختلف، روز ولادت آن حضرت را روز نيمهِ شعبان دانسته‌اند. شماري نيز، هشتم شعبان، بيست و سوم رمضان، و نهم ربيع‌الاول را روز ولادت گفته‌اند.6. پدران مهدي: در اين كه مهدي از نسل كدام‌يك از فرزندان علي (ع) و فاطمه (س) است، حسن (ع) يا حسين (ع)، ميان اهل سنت اختلاف است. برخي آن حضرت را از نسل امام حسن (ع) [42] و بسياري از نسل امام حسين (ع) [43] دانسته‌اند.در اين گيرودار برخي از طرفداران دودمان عباسي نيز با جعل احاديثي كوشيده‌اند چنين وانمود كنند كه مهدي از نسل عباس است. [44] .7. نام پدر مهدي: دربارهِ نام پدر حضرت مهدي نيز اختلاف وجود دارد. شماري از دانشمندان سني، همانند عالمان شيعهِ اماميه، نام پدر مهدي را «حسن» و آن حضرت را فرزند امام حسن عسكري (ع) دانسته‌اند. [45] برخي نيز بر اساس زايده‌اي كه در يك حديث [46] وجود دارد، نام پدر آن حضرت را همانند نام پدر رسول اكرم (ص) «عبداللّه» دانسته‌اند. [47] .دانشمندان شيعهِ اماميه در همهِ موارد گذشته متحد و هماهنگ، بدون هيچ اختلافي از عصر ولادت حضرت تا كنون همين يك نظر را بيان كرده‌اند. اينان مهدويت را شخصي، مهدي را از نسل حسين (ع) و فرزند امام حسن عسكري (ع)، سال تولد او را 255 ه، ماه تولد را شعبان و روز تولد را پانزدهم شعبان دانسته‌اند. [48] .
مهدي، شخصي يا نوعي
چنان كه پيش‌تر اشاره شد، دانشمندان اهل سنت در بحث مهدويت به دو دسته تقسيم شده‌اند. بيش‌تر آنان، مهدي مطرح شده در احاديث رسول خدا را - كه پيامبر بشارت آمدن او را در آخر الزمان داده‌اند - شخصي ناشناخته و نامعين دانسته‌اند. اينان معتقدند مهدي هنوز زاده نشده و پس از اين در آخرالزمان، در زماني نامعيّن از پدر و مادري ناشناخته، زاده مي‌شود و در زماني نامشخص قيام خواهد كرد و اوضاع نابسامان جهان را سامان خواهد داد. اينان بر اين باورند كه مهدويت مسئله‌اي نوعي است نه شخصي. به عبارت ديگر، مهدي شخص خاص، فرزند پدر و مادري شناخته شده و داراي تاريخ تولدي مشخص نيست، بلكه فردي است به اين نام اما نامعلوم، از پدر و مادري ناشناخته و داراي تاريخ تولدي نامشخص. در مقابل، شماري از آنان نيز به مهدويت شخصي معتقدند و بر اين باورند كه مهدي، شخصي است شناخته شده و معيّن، او زاده شده و جهان از فيض وجود او بهره‌مند است. معتقدان به شخصي بودن مهدويت، مصداق بشارت‌هاي رسول خدا دربارهِ مهدي را همان مهدي موعود، فرزند امام حسن عسكري (ع) دانسته‌اند. اين دسته از دانشمندان اهل سنت، در بحث شخصي بودن مهدي تا اندازهِ زيادي با دانشمندان شيعه هم عقيده‌اند.