ادوار فقه صفحه 305

و بالجمله در آن مجمع بین الملل عالی اسلامی که از افراد بر جستۀ اقالیم مختلفه و نواحی متباعد، تحت حکومت حاکم علی الاطلاق و در محل منتسب بذات مقدس او مؤتلف گشته در بارۀ جمیع شئون حیات و ممات، اجتماع و انفراد، ترقی و انحطاط سیاست و اقتصاد، صناعت و زراعت، سوداگری و تجارت، دعوت و تبلیغ، هدایت و ترویج مذاکره به میان می آوردند، پیشنهاد می کنند، رأی می دهند، در رفع نقائص و مصائب بلاد و مواطن خود بهم مساعدت می کنند، و از هم کمک می گیرند، و به واسطۀ ارتباط کامل و اتحاد حقیقی و در نتیجۀ وقوف

بر اوضاع و احوال و اطلاع از همه شئون و مجاری همه امور در رفع عیوب هر جامعه و شهر و کشور اسلامی بذل جهد می نمایند و همۀ بلاد و اقالیم را، با رعایت حفظ شئون متناسب با هر محل، از جنبۀ تعلیم و تربیت اسلامی و ترقی و پیشرفت دنیوی و تکمیل و تهذیب اخلاقی و روحی به یک صورت و یک شکل در می آورند و تشکیلات متفرق از هم بی خبر را به منزلۀ یک حکومت و یک روح و یک حقیقت قرار می دهند و باین وسیله زمام سیادت مطلقه جهان را بدست می گیرند و حقیقت «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» * را اظهار و آشکار می دارند، و با شرافت حقیقی و سعادت واقعی هم آغوش می گردند.

شاید جملۀ «لِیَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ وَ..» که در آغاز آیۀ 29 از سورۀ الحج آورده شده و از این پیش نقل گردید به آن چه از منافع حج اشاره شده، یا بنظر برسد، اشاره و ارشادی باشد.

باید متذکر بود، چنانکه از روایاتی چند استفاده می شود: پیغمبر (ص) پیش از هجرت نیز عمل حج به جا می آورده است. کلینی در فروع کافی به اسنادش از عدۀ اصحاب از عمر بن زید روایت کرده که گفته است: به حضرت صادق (ع) گفتم: آیا پیغمبر (ص) جز حجه الوداع حجی به جای آورده است؟ قال (ع): «نعم عشرین حجه» در بحار از صحیح بخاری نقل کرده است که «حجّ النّبی قبل النّبوه و بعدها لم یعرف عددها و لم یحجّ بعد الهجره الّا حجّه الوداع» و هم در بحار از جابر بن عبد اللّٰه انصاری نقل شده که گفته است: «انّه

(ص) حجّ ثلث حجج: حجّتین قبل الهجره و حجّه الوداع».