دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت صفحه 122

و «اول ما خلق» که در روایات(1) مطرح شده است، تطبیق داده می شود.(2)

اندیشمندانِ هر کدام از این عرصه ها، برای اثبات وجود مستمرّ چنین موجودی، دست به اقامه برهان و بیان استدلال هایی زده اند که البته هر کدام، متفاوت از دیگری است.

اهل کلام با استناد به قاعده لطف، وجود انسان کامل را برای راهنمایی و ارشاد جامعه بشری، ضروری می شمارند.(3) فلاسفه نیز در علم النفس، با نگاه به مراتب حسی، خیالی، وهمی و هم چنین مراتب عقل عملی و نظری و قوه قدسیه ای که برای عقل بالمستفاد حاصل می شود، به تبیین حقیقت انسان کامل می پردازند و امکان وجود وی را ثابت می کنند.(4)

اگرچه در فلسفه، عقل مستفاد از عقل فعال، اوج کمال انسان محسوب می شود و در عرفان، مرتبه عقل فعال، جزو شئون انسان کامل است،(5) اما میان فلسفه و کلام، وجه اشتراکی وجود دارد که دیدگاه آن ها را از عرفان جدا می کند. این وجه اشتراک، از نگاه زمینی این دو دیدگاه به موضوع نشأت می گیرد؛ چراکه هر دو، برهان خود را بر مبنای نیازها و یا مدارج زمینی انسان، استوار کرده اند؛ در حالی که اهل عرفان با نگاهی آسمانی به اثبات ضرورت وجود الهیِ انسان کامل می پردازند.

1- صدرالدین شیرازی، کتاب المشاعر، ص59؛ حاجی سبزواری، رسائل، ص597 و همو، شرح المنظومه، ج 2، بخش 2، ص641.
2- مراد از تطبیق این است که تمام اوصاف، خصوصیات و مقاماتی که فلاسفه و متکلمین برای اوّلین موجود صادر شده از خداوند ثابت می کنند، تنها بر حجت خدا (انبیاء وامامان علیهم السلام ) قابل تطبیق است. این موضوع در بخش دوم این فصل، به صورت مشروح و مستند بیان خواهد شد.
3- رک: فصلنامۀ تخصصی انتظار، سال دوم (زمستان 1381)، ش 6، صص 84 - 63.
4- رک: فصلنامۀ تخصصی انتظار، سال دوم (زمستان 1381)، شماره های 7 و 8، صص 84 -68 و 134- 106.
5- ابن ترکه، تحریر تمهید القواعد، ص 57.