دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت صفحه 62

فیض در اصطلاح

فیض، اصطلاحی عرفانی- فلسفی است و دو کاربرد اصلی دارد؛ یک بار به معنای اسم مصدر و حاصل کار، و یک بار به معنای روند و فرایند کار آمده است، مانند خلق که به معنای مخلوق و نتیجه فعل است و یک بار به معنای روند آفریدن و صفت فعل خداوند است که در منابع عرفانی و فلسفی تعاریفی با اشاره به این تفکیک وجود دارد. در تحقیق حاضر معنای دوم مراد است یعنی در روند افاضه، وجود واسطه لازم است.

فیض در منابع عرفانی، به چهار معنای اصلی به کار رفته است که معنای نخست، چندان ارتباطی به موضوع بحث (تبیین فاعلیت خدا) ندارد؛ اما معنای دوم و سوم تا حدودی ارتباط دارند؛ و بالاخره، معنای چهارم کاملاً با موضوع مرتبط است. این معانی عبارت اند از:

1. القاء الهی در برابر القاء شیطانی (وسوسه)؛(1)

2. جود و بخشش الهی؛(2)

ز فضلش هر دو عالم گشت روشن

ز فیضش خاک آدم گشت گلشن(3)

3. چیزی که از تجلی خداوند پدید می آید و بر حسب دریافت کننده فیض، محدود و معین می شود؛(4)

4. فعل فاعل دائم الوجودی که بدون دریافت عوض، پیوسته و همیشه انجام می شود. (الفیض هو التجلّی الدائم الذی لم یزل و لا یزال)(5)

1- کفوی، الکلیات و الفروق اللغویّه، ص691.
2- ابن عربی، فتوحات المکیّه، ج4، ص98.
3- لاهیجی، شرح گلشن راز، ص57.
4- تهانوی، موسوعه کشاف اصطلاحات، ص1294.
5- ابن عربی، فصوص الحکم، ص 13 و 16؛ و لاهیجی، شرح گلشن راز، ص57.