- «مقدّمه» 1
- «بخش اوّل» «تمثیل و جایگاه آن» 4
- معنای مثل 4
- اقسام مثل 7
- «فصل 2» «اهمیّت تمثیل و نقش شایان آن» 11
- 1- آشکار نمودن روحیات و تجربیات اقوام 20
- «فصل 3» «فواید مثال» 20
- اشاره 20
- 2- حسّی نمودن مسائل عقلی 23
- 3- نزدیک کردن راه و تنزّل معارف بلند 26
- 4- تأثیرگذاری بر مخاطب 26
- 5- از تلخی پند کاستن (پند در پرده کنایه) 30
- 6- ایجاد تنوّع و انبساط خاطر 31
- 7- انتقال معانی بسیار در قالب الفاظ کم (ایجاز) 32
- 8- آرایش و زینت بخشیدن به کلام 33
- 9- خاموش ساختن افراد لجوج و عنود 34
- «بخش دوم» «تمثیل در قرآن کریم» 35
- 3- نقش تمثیلات قرآن در فهم معارف بلند الهی 38
- 1- جامعیّت و گستردگی 39
- 2- سهولت و قابل فهم بودن 42
- 3- تصویرگری مفاهیم و حیات بخشیدن به الفاظ 48
- 4- استفاده از مظاهر و پدیدههای طبیعی 56
- 5- دقت و واقعیّت (خیالی و خرافی نبودن) 59
- 6- ارتباط و هماهنگی با محیط 63
- 7- تنوّع اسلوب 67
- 8- نظم منطقی (توالی موضوعات) 70
- 9- روش مقایسهای (تقابل و رویاروئی صحنهها 73
- الف) روش مقایسهای در یک آیه: 75
- ب) روش مقایسهای در چند آیه 76
- 10- ایجاز (حذف برخی مقاطع و صحنهها) 78
- «بخش سوم» تمثیل در نظام تربیتی قرآن کریم 84
- اشاره 84
- 1- توجّه دادن به ارزشها و مکارم اخلاقی و بر حذر داشتن از زشتیها و پلشتیها 85
- الف) نمونه هایی از فضایل اخلاقی در تمثیلات قرآنی 86
- 2- استقامت و پایمردی در راه هدف 91
- ب) نمونههائی از رذائل اخلاقی در تمثیلات قرآنی 94
- 2- غیبت 97
- 3- قساوت قلب 100
- 4- علم بیعمل 104
- 5- انفاق توأم با منّت و آزار 107
- [تمثیلات مقایسه ای برای ترسیم ارزشها و ضد ارزشها] 110
- الف) تمثیل «مؤمن» و «کافر» در قالب مقایسه 110
- 1) تمثیل مؤمن و کافر به «زنده» و «مرده» 111
- 2) تمثیل مؤمن و کافر به «بینا و سمیع» و «کور و کر» 115
- 3) تمثیل مؤمن و کافر به «زمین حاصلخیز» و «زمین شورهزار» 117
- 4- تمثیل مؤمن و کافر به «راستان» و «کژان» 120
- 5- تمثیل مؤمن و کافر به «گشاده سینه» و «سینه سخت» 122
- 6- مقایسه «مؤمن» و «کافر» در تمثیلاتی جامع 123
- ب) تمثیل «موحّد» و «مشرک» در قالب مقایسه 125
- 1) تمثیل موحّد و مشرک به «بندهای با یک مولا» و «غلامی چند خواجه» 126
- 2- تمثیل موحّد و مشرک به «انسان آزاده» و «بندهای زر خرید» 130
- 3- تمثیل موحّد و مشرک به «توانمندی گویا» و «گنگی ناتوان» 131
- ج) تمثیل «مؤمن» و «منافق» در قالب مقایسه 133
- 2- ترسیم و تصویر حقایق غیبی، مفاهیم اعتقادی و حالات نفسانی و روحی در قالب امور محسوس و ملموس 135
- الف) نقش تمثیلات قرآنی در تبیین حقایق غیبی 138
- 1- تمثیل ذات پاک خداوند به نور 139
- 2- تمثیل علم نامحدود و بینهایت الهی 142
- ب) نقش تمثیلات قرآن در تبیین مبانی اعتقادی 144
- تمثیل ایمان و کفر به «درخت پاک» و «درخت ناپاک» 145
- ج) نقش تمثیلات قرآن در ترسیم و تجسیم حالات روحی افراد 148
- 1- حالت حرص و ولع شدید عالمان دنیاپرست 149
- 2- حالت ظلمانی که کفّار را احاطه نموده 152
- 3- حالت سقوط و سرنوشت دردناک مشرکین 154
- 4- حالت تحیّر و سرگردانی منافقین 155
- 5- حالت بیثباتی و عدم استقلال منافقین 157
- 3- ارائه الگوها و نمونههای عینی 157
- 1- الگوهائی از زنان مؤمن و کافر 160
- 2- ترسیمی از موضع مستکبران در برابر مستضعفان 163
- 4- برانگیختن نیروی فکر و اندیشه بشر (تشحیذ ذهنی) 165
- 5- عبرت آموزی از وقایع و حوادث تاریخی و تبیین سنّتهای الهی 171
- 1- عاقبت کفران نعمت 173
- 2- سرگذشت عبرتآموز «اصحاب القریه» 176
- 6- آشکار نمودن اصالت حقّ و ناپایداری باطل 181
- 1- تعریف حقّ و باطل 182
- 3- چگونگی پیدایش باطل 183
- 2- معیارهای تشخیص حقّ از باطل 183
- 4- ویژگیها و مشخصات باطل 184
- ج) باطل طفیلی است! 185
- د) باطل جولان دارد! 185
- ب) باطل دنبال بازار آشفته است! 185
- 5- مبارزه حقّ و باطل همیشگی است 186
- 7- تبیین حقیقت دنیا و ناپایداری آن 187
- مثال اول: زینت بیدوام 189
- مثال دوّم: زرق و برق ناپایدار 192
- مثال سوم: متاع غرور 194
- 8- تحقیر آرمانها و مبانی فکری و اعتقادی مشرکین و کفّار 199
- الف) طرد مبانی فکری و اعتقادی کفّار در تمثیلات قرآن 201
- 1- تمثیل کفّار به حیواناتی گنگ 201
- 2- تمثیل اعمال کفّار به سرابی در بیابان 203
- 3- تمثیل اعمال کفّار به خاکستری بر سینه تندباد 205
- 4- تمثیل ورود کفّار به بهشت به داخل شدن شتر به سوراخ سوزن! 207
- ب) طرد مبانی فکری و اعتقادی مشرکین در تمثیلات قرآن 208
- 1- تمثیل تکیهگاه سست مشرکین به لانه عنکبوت 209
- 2- تمثیل معبودهای دروغین مشرکین به موجوداتی ضعیفتر از مگس 213
- 3- تمثیل مشرکین به جوینده آبی که هرگز بدان نرسد! 216
- 4- تمثیل مشرکین به افرادی متحیّر و سرگردان 218
- 9- خاموش ساختن افراد لجوج و عنود 221
- 10- ابتلاء و امتحان برای آشکار نمودن گوهر حقیقت آدمی 224
- «فصل 2» «آثار تربیتی تمثیلات قرآنی» 233
- اشاره 233
- 1- تحوّل آفرینی و نفوذ و تأثیر گذاری عمیق بر دلها 235
- 2- ایجاد نشاط و انبساط خاطر 244
- 3- برانگیختن قوای حسی در جهت اقناع عقلی 246
- 4- گسترش افق فکر و اندیشه انسان 255
- 5- رشد هماهنگ و متعادل غرایز و عواطف بشری 259
- 6- ارتباط دادن آدمی با واقعیّتهای زندگی و بازداشتن از تخیّلات و اوهام 265
- 1- گسترش شعاع تأثیرگذاری 266
- 2- ایجاد ارتباط دقیق و مستحکم بین مخاطب و اهداف دینی و تربیتی 267
- «خاتمه» 268
- فهرست منابع 270
- «فهرست آیات» 275
- فهرست اعلام (اشخاص) 284
رایج نمیگردد. «1»
به این ترتیب، «مثال» به معنای اصطلاحی آن، با تمثلات قرآنی چندان سازگار نمیباشد، چرا که رکن اصلی مثالها همانا شیوع و سریان و جریان آنها در میان مردم است و چنین ویژگی در خصوص تمثیلات قرآنی وجود ندارد، زیرا خداوند متعال پیش از آن که پیامبرش را از این حقایق واقف سازد و مردم آن آیات را خوانده و بر سر زبانها رواج یابد، از آنها به عنوان «مثال» یاد کرده است. «2»
لذا واژه و تعبیر «مثال» در قرآن امتیازش با مثالهای دیگر در این است که مثالهای قرآنی بر یک واقعه مشخص یا امر خیالی که بر اثر تکرار در میان مردم رواج یافته، وآنگاه در وقایع مشابه آن بکار رود، دلالت ندارد، بلکه مثالهای قرآنی بدون پیروی از سخنان مردم و بیآنکه از موارد پیش از خود تبعیّت نموده باشد خود طرحی نو در انداخت و تعابیری جدید و هنری ابتکار نمود به گونهای که از جهت تعبیر و جملهبندی و دلالت، روشی منحصر به فرد بشمار میرود. «3»
اقسام مثل
محقّقین مثالها را از ابعاد مختلف و به روشهای گوناگونی تقسیم بندی کردهاند. یعنی گاه مثالها را از جنبه ظاهر و گاه از جنبه محتوی، گاه از جنبه شرایط زمانی و مکانی که مثالها در آن تکوین یافتهاند، و گاه از جنبه ارائه دهندگان مثال و یا طبقات و محیط (1). داستان نامه بهمنیاری، مقدّمه، ص «یو»
(2). الامثال فی القرآن الکریم، جعفر سبحانی، ص 17.
(3). الصورة الفنّیة فی المثل القرآنی، ص 72. همچنین بنگرید به، اسالیب البیان فی القرآن، ص 646. و تفسیر روح المعانی ج 1، ص 163.