اشاره
عدالت از جایگاه و پایگاه رفیعی در طول تاریخ برخوردار بوده و متفکران برای تحقق و عینیت بخشیدن آن در جامعه، تئوری پردازی کردهاند.این که چرا تاکنون به رغم میل بشری، عدالت در جامعه تحقق نیافته و حضرت مهدی چگونه جامعه و مدینه انسان را با عدالت هم آغوش میکند، پرسش کلیدی این نوشتار است که ضمن توضیح موانع تحقق، به راهکارهای اجرای عدالت پرداخته است که در این میان پاسخگویی مدیران و تحقق عدالت سیاسی و اعتدال حاکمیت از آن جداست.
مقدمه
عدالت صدای بلند فطرت انسان است که در گستره زمین و در طول تاریخ، با گوش جان شنیده میشود. شعار زیبایی که خود ملاک همه زیباییها نیز هست و شعور ما را به خود معطوف داشته و در عرصههای مختلف، به عنوان یک آرمان، ظهور و بروز یافته است.عدالت رمز و راز پیدایش و استمرار هستی است و جهان طبیعت بر پایه آن استوار است: «بالعدل قامت السموات والارض» [1] .تحقق عدالت در مدینه انسان، هم چون طبیعت، مایه بقا و صفای آن است و چنانکه «عدل» راز استواری طبیعت است، رمز بقای حکومت و نشاط مدینه نیز میباشد و حکومت مدینه دینی هم اگر فاقد عدالت باشد، تداوم ندارد. در حالیکه حاکمیت کفر با آن دوام میآورد: «الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم». [2] .اندیشه بنانهادن جامعه و مدینه بر بنیان مرصوص عدالت، از جمله مسایلی است که به اندازه تاریخ قدمت دارد و غالب متفکران بدان پرداختهاند. [3] .در کنار این همه عظمت و دل‌ربایی که عدالت دارد، آنچه سؤال برانگیز است این است که چرا عدالت، صرفاً به عنوان یک آرمان و عشق و در مرحله شعر و شعار مانده و در عینیت مدینه، حضور و ظهور ندارد؟از طرفی هم یکی از عواملی که انسان را منتظر آخرالزمان ساخته همین عدم تحقق عدالت در متن جامعه است.عجز بشریت از خارج کردن ایده عدالت از مفهوم و ذهن، به سطح و متن جامعه و مدینه، از طرفی و از طرف دیگر، زیبایی و صلابت عدالت، باعث شده این مفهوم به صورت آرمان بشری درآید و انتظار را در پی داشته باشد. انتظار انسانها هم به خاطر تحقق این مهم در آخرالزمان میباشد. «عدالت» از جایگاه ممتازی در حکومت آرمانی آخرالزمان برخوردار است. مهدی (ع)، که طرح نوی مدینه فاضله مبتنی بر عدالت را در میاندازد، خود با نام «عدل» معرفی شود: «العدل المنتظر» [4] این نام گذاری از پایگاه عدالت و نقش آن حکایت دارد.عادلان و عدالتخواهان در طول تاریخ، به انتظار تحقق و ظهور عدل نشسته و متفکران عدالت‌خواه به بررسی راهکارهای ایجاد آن پرداختهاند.اساسیترین سؤال انسان این است که مراد و خواست آنان، یعنی عدالت، چگونه محقق میشود؟ و آیا میتوان لااقل رقیقتی از حقیقت عدالت تام را تجربه کرد؟هنر مهدی (ع)، که خود مظهر عدل است، در اظهار عدل است و همو وعده (لیظهره علی الدین کله) را جامه عمل میپوشاند و مَظهر عدل و مُظهر عدل نیز میگردد.
شیوه تحقیق و پژوهش
بررسی راهکار تحقق عدالت در جامعه مهدوی، بدین علت که مقولهای ناظر به آینده است، از شیوه اسنادی و کتابخانهای بهره میبرد و ملاک صحت و سقم آن نیز بسته به صحت برداشت از منابع موجود میباشد و ما در این نوشتار از دو گونه منبع میتوانیم سود ببریم:نخست: مطالعه و تحلیل روایات باب مهدویت که به اجرا و تحقق کامل عدالت در آرمان‌شهر و مدینه فاضله مهدوی بشارت دادهاند، مددکار خوبی در این مبحث مهم به شمار میآید که در برخی از آنها به این مهم نیز پرداخته شده که در نوشتار مورد استفاده قرار خواهد گرفت.دوم: منبع دیگری که در تحلیل پرسش ما از اهمیت فوقالعادهای برخوردار است، سیره و سنت معصومان (ع) به ویژه دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع) و پیامبر اسلام (ص) میباشد و یادآوری این نکته را لازم میدانم که مطابق برخی روایاتها، حضرت مهدی (ع) سیره ویژه و منحصر به فردی خواهد داشت: این نکته را درباره قضاوت حضرت مشاهده میکنیم که امام صادق (ع) فرمود: «... لایسأل الناس البینة یعطی کل نفس حکمها» [5] (گرچه این روایت و نظایر آن جای بررسی بیشتری دارد).بر این اساس، جای طرح این نکته هست که با تمسک به سیره معصومین، به ویژه امام علی (ع)، شاید نتوان سیره سیاسی و حکومتی حضرت مهدی (ع) را تحلیل و تبیین نمود.اما جواب روشن و مشخص این است که امام مهدی (ع) نیز همان رسالت معصومان را به دوش داشته، از همان آیین و دین پیروی و همان را تبلیغ میکند و چنانکه در روایات می‌خوانیم، اسلام را از خرافات و اضافات پیراسته و به وضعیت اصلی خود برمیگرداند.براین اساس، در برخی موارد که دلیل خاصی بر ممتاز بودن سیره و نحوه عملکرد حضرت مهدی (عج) وجود دارد، از جمله قانون ارث برادر در عالم ذر، قتل تارک الصلوة، اعدام دروغگو، تحریم سود در معاملات [6] ، قضای جدید پذیرفته میشود که آن هم به خاطر مقتضیات زمانی و مکانی حاکم بر دوران ظهور است و تمام توجیهات این باب [7] به همین علت اساسی بازگشت دارد. در غیر این موارد، سیره و عملکرد حضرت مهدی (ع) نیز مانند معصومان گذشته خواهد بود و مهدی (ع) از آنان الگو میگیرد.
تبیین مفهوم عدالت
پرسش کلیدی این پژوهش، بررسی چگونگی تحقق عدالت در متن مدینه و همچنین بررسی این است که مهدی (ع) عدالت را در چه حوزه و عرصهای پیاده میکند که تاکنون اجرا و عملی نشده است حضرت چه تحفهای برای بشریت به ارمغان میآورد که منحصر به فرد است و دیگران به فقدان این ارمغان گرفتار بودهاند برای حل این سؤال، یادآوری نکاتی به عنوان پیشدرآمد لازم است.عدل در لغت، به معنای انصاف، مساوات و بهرهوری از حقوق آمده [8] و در اصطلاح نیز قریب به همین بیان شده است. نکته قابل توجه اینکه بیشتر تعاریف «عدل» قابل نقضاند و این اشکال با توجه به اینکه اطراد و انعکاس از شرایط تعاریف حقیقیاند نه تعریف شرح الاسمی، قابل دفاع است. براین اساس، با فراغت از دعواهای لفظی، ارائه تعریفی که تا حدودی آشنایی با واژه عدل را در پی داشته باشد کافی به نظر میرسد.الف: موزون بودن، یکی از تعاریف عدل است مجموعه متعادل و موزون که در آن، نظم و تناسب رعایت شده است، از عدالت برخوردار است. عدالتی که مبنای طبیعت و جهان هستی است به همین معناست و پر واضح است که مقابل این عدل، بیتناسبی و ناموزون بودن است نه ظلم!ب: تساوی و نفی هرگونه تبعیض، به معنای رعایت حقوق و استحقاقها که از لوازم عدل است، نه خود عدل؛ج: «اعطاء کل ذی حق حقه»، این تعریف مشهوری است که سابقهای بس دیرینه در میان متفکران و فیلسوفان دارد. البته ممکن است گفته شود که این هم از لوازم عدل است، ولی به هر حال، در مجموع، با برداشت و شناخت کلی که از عدل به دست میآوریم، رعایت تناسب و ظرفیتها و استعدادها و میدان دادن به آنها برای رشد و بهرهوری از حقوق خود و استفاده «بهجا» از هر چیزی، نکتهای است که از عدل مفهوم میشود. [9] .عدل چبود وضع اندر موضعش عدل چبود با آب ده اشجار راموضع رخ شه نهی ویرانی است ظلم چبود وضع در ناموضعشظلم چبود آب دادن خار را موضع شه پیل هم نادانی است