حکمت اصول سیاسی اسلام صفحه 206

قطره می بارید و حیران گشته بود

قطره ی بی علت از دریای جود

چون شوم غمگین که غم شد سرنگون

غم شما بودید ای قوم حرون

رو به خود کرد و بگفت ای نوحه گر

نوحه ات را می نیرزند این نفر

باز اندر چشم دل او گریه یافت

رحمت بی علتی بر وی بتافت

عقل می گفتش: که این گریه ز چیست

بر چنان افسوسیان شاید گریست؟!

بر چه می گریی؟ بگو بر فعلشان

بر سپاه کینه ی بد فعلشان؟!

از مضمون ابیات چنین برمی آید که آن قطرات اشک مستند به دریای فیض وجود الهی که از دل حضرت صالح علیه السلام سر می کشید و از چشمان مبارکش سرازیر می گشت، با آن توصیه هائی که عقل نظری به آن حضرت می نمود، قطع نگشته است.

ممکن است کسی بگوید: در قرآن مجید این آیه آمده است که: فقطع دابر القوم الذین ظلموا و الحمد لله رب العالمین(3).

«پس دنباله ی قومی که ظلم ورزیدند قطع شد و حمد مر خدای را که پرورنده عالمیان است» و از این شکستی که برای ستمکاران وارد آمده است یک حالت سرور برای مردم باایمان و ستمدیدگان در نتیجه نابودی ستمکاران احساس می شود، این گفته صحیح به نظر نمی رسد، زیرا ستایش خداوندی در این مورد برای جریان قانون عمل و عکس العمل است که گریبانگیر ستمکاران می شود.

*****

-2

این همان عقل نظری جزئی است که تنها ظواهر روبناهای قوانین را می بیند و نفوذی بر اعماق حقائق امور ندارد، و آن احساس والای انسانی که از عظمت جانها اطلاع دارد بر همان جانهای خاموش شده (به سبب کردارهای زشتشان) نیز می گرید و ناله می کند.

زمامدار هرگز نباید شتاب در غضب کند

و لا تسرعن الی بادره وجدت منها مندوحه «و هرگز شتاب بر غضب و دیگر وسائل قهر مکن مادامیکه چاره ای در اختیار داری»، این یک دستور بسیار سازنده ایست که نه تنها برای زمامداران اهمیت حیاتی دارد، بلکه برای همه ی انسانها یک عامل بازدارنده از سقوط است، و بدیهی است که هر اندازه موقعیت انسان در جامعه در ارتباط با دیگر انسانها حساس تر باشد عمل به دستور مزبور بااهمیت تر می باشد. با نظر به ملاک دستور مورد بحث، می توان گفت: منظور امیرالمومنین علیه السلام از «داشتن چاره» نه تنها اینست که اگر چاره ای وجود داشت، به قهر و وسائل غیر عادی تمسک مکن، بلکه اگر احتمال چاره ای هم وجود داشته باشد، باید همان احتمال تعقیب شود. این دستور نیز با نظر به اهمیت ارزشهای حیات و کرامت انسانی فوق العاده جالب است.