حکمت اصول سیاسی اسلام صفحه 380

مردم جامعه است، و به اصطلاح امروزی باز بودن سیستم حیات اجتماعی مردم است. در زمانهای قدیم طبقاتی به نام رسانه ها، صنعتگران، مدیران، هنرمندان، کارگران، نمایندگان مردم و غیرذلک به

طور مجموعه ی متشکل وجود نداشته اند، اگر چه هر یک از آن موقعیتها افرادی را بدون شکل طبقه ای به جهت نیازهای اجتماعی دارا بوده است. در مقابل طبقاتی مناسب آن دورانها مشاهده می شود، مانند ارتش و بردگی و پیشه وران و غیرذلک.

بنابراین، ممکن است با عروض تحولات به روابط انسانها با یکدیگر و رابطه ی انسانها با طبیعتی که در آن زندگی می کنند کمیت و کیفیت طبقات نیز دگرگون شود.

همچنین کمیت افراد یا اعضای تشکیل دهنده ی طبقه نیز با نظر به لزوم پیروی طبقه در کمیت و کیفیت از نیازهای حیات اجتماعی مردم متغیر می گردد. لذا امیرالمومنین علیه السلام در این فرمان موقعیتها و مقاماتی را مانند کتاب (کاتبان)، وزراء، لشکریان و قضات بیان فرموده اند بدون اینکه آنچه ممکن است به عنوان طبقه ی جدید بروز نماید را منتفی بسازند. شاید کلمه ی فمنها (از آنجمله) اشاره بر همین عدم محدودیت باشد، والا پس از جمله و اعلم ان الرعیه طبقات لایصلح بعضها الا ببعض و لا غنی ببعضها عن بعض «و بدان اینکه رعیت طبقاتی است که بعضی از آنها بدون بعض دیگر صلاحیت عمل ندارد و با وجود بعضی از آنها نمی توان از بعضی دیگر بی نیاز گشت»، می فرمود: و هی (یعنی این طبقات عبارتند از...).

کیفیت معینی برای طبقات مردم در جامعه وجود ندارد

همانطور که در بحث کمیت طبقات دیدیم که اندازه ی معینی برای آن وجود ندارد، باید قبول کرد که کیفیت مشخصی برای طبقاتی که در جامعه بر مبنای نیاز به وجود می آیند وجود ندارد، زیرا اسلام که علت اساسی وجود طبقات مختلف در جامعه را نیازهای واقعی

زندگی مردم می داند، مادامی که آن نیازها به عللی محدود و مشخص نباشند (مانند محدودیت و مشخص بودن از جهت محیط یا فرهنگ و غیرذلک) قطعی است که کیفیت حاکم بر آن نیازها هم محدود و مشخص نخواهد بود، به عنوان مثال بسیار ساده، نیاز کشاورزی را در نظر می گیریم که در روزگار قدیم با وسائل بسیار ابتدائی و موادی که فقط ضروریات معیشت ساده را تامین می نمود، فعالیت می کرد، امروزه می بینیم پیشرفت صنعت از یکطرف و افزایش جمعیت از طرف دیگر به وجود آمدن پیوندهای متنوع مابین کشاورزی و صنعت و دیگر پدیده های زندگی بشری، پدیده ی کشاورزی از ابعاد متعدد با گذشته بسیار متفاوت است، و در نتیجه طبقه ی کشاورزی چه به طور کار دسته جمعی و چه به شکل کار فردی، یا در شکل دولتی آن با کمیت