حکمت اصول سیاسی اسلام صفحه 497

موضوع وفای به عهد الهی

گروه دوم از آیات که لزوم وفای به عهد الهی را دستور می دهد، شامل تعهدهائی است که مردم در میان خود می بندند که آیات گروه اول با تاکید و صراحت لزوم ایفای آنها را گوشزد می نماید، چنان که شامل تعهدهای فطری و عقلی و وجدانی درباره ی اطاعت به دستورات و تکالیف الهی نیز می گردد، آیه ی 60 از سوره ی یس، همین تعهد را گوشزد می کند:

الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین، و ان اعبدونی هذا صراط مستقیم «ای فرزندان آدم، آیا من با شما تعهد نبستم که شیطان را نپرستید، زیرا او دشمن آشکار شما است و به من عبادت کنید، اینست صراط مستقیم» این تعمیم با نظر به مباحثی که در تفسیر و توضیح جملات امیرالمومنین (ع) در فرمان مالک اشتر متذکر گشتیم، صحیح به نظر می رسد، زیرا چنان که در تعهد انسانی- الهی اثبات کردیم، تعهد دو جنبه ی خلقی و خالقی دارد: جنبه ی خلقی آن همان پیمانهای متداول در جوامع انسانی است که ضرورت و جبر حیات اجتماعی ایفای آنها را حتمی می

سازد، جنبه ی خالقی آن عبارتست از به گرو گذاشتن شخصیت انسانی که رو به ماورای طبیعت دارد. نکته ی مهمی که تذکر به آن لزوم دارد، اینست که تاکنون در جنبه ی خلقی تعهدها که بر مبنای جبر حیات اجتماعی انسانها در جریان بوده است، آن جبر و ضرورتی نبوده است که در برابر زورگویان و قدرتمندان هم مستحکم و پایدار بوده باشد. این ضعف و ناپایداری ناشی از آن بوده است که با قطع نظر از جنبه ی خالقی تعهدها، انگیزه ی دیگری جز ضرورت جبر اجتماعی وجود ندارد که متعهد را به ایفای تعهد ملزم نماید. از طرف دیگر می دانیم که نظم و مقررات اجتماعی در برابر زورگوئی قدرتمندان بیخبر از انسان مانند تار عنکبوتی است بی دوام و ناپایدار، در صورتیکه فرد و جامعه ای که جنبه ی خالقی تعهد را انگیزه ی خود قرار بدهد، بدان جهت که شخصیت انسانی الهی خود را در گرو تعهد خود می بیند، لذا ایفای تعهد را نوعی تنفس ضروری حیات خود می داند.

موضوع وفای به عهدی که خداوند متعال با بندگان بسته است

گروه سوم آیاتی است که می گوید: خداوند متعال عهدی را که با انسانها بسته است وفا می کند. وفای خداوندی به عهدی که بسته است از صفات جلالیه ی او است که با کمال بی نیازی و غنای مطلق خبر از ایفای عهدی که بسته است می دهد، این مسئله در تفکرات دانشمندان الهی به طور جالب مطرح شده است:

باد ما و بود ما از داد تست

هستی ما جمله از ایجاد تست

لذت هستی نمودی نیست را

عاشق خود کرده بودی نیست را

لذت انعام خود را وا مگیر

نقل و

باده ی جام خود را وامگیر

ور بگیری کیت جست و جو کند

نقش با نقاش کی نیرو کند

منگر اندر ما مکن در ما نظر

اندر اکرام و سخای خود نگر

ما نبودیم و تقاضامان نبود

لطف تو ناگفته ی ما می شنود

در آن بیتی که می گوید:

ور بگیری کیت جست و جو کند

نقش با نقاش کی نیرو کند

نظامی گنجوی می گوید:

گر تن حبشی سرشته ی تست

ور خط ختنی نوشته ی تست

گر هر چه نوشته ای بشوئی

شویم دهن از زیاده گوئی

گر باز به داورم نشانی

ای داور داوران تو رانی

درست دقت شود که هیچ پدیده و قانونی نمی تواند دست خداوندی را ببندد، با این حال، او خود را در حد اعلای وفاکننده ی به عهد توصیف می فرماید:

و من اوفی بعهده من الله (التوبه آیه ی 111) «و کیست وفاکننده تر از خدا به عهد خویشتن».

و الحمد لله رب العالمین و الصلوه و السلام علی سید الانبیاء و المرسلین محمد و علی آله الطاهرین المعصومین.

9 مردادماه 1368

27 ذی الحجه 1409