سلسله مباحث اعتقادی (الهیات در نهج البلاغه) صفحه 45

این جملات شریفه در تفسیر آیه هو الأوّل و الاخر {26} بسیار سودمند است؛ زیرا بعضی می خواهند از این آیه این گونه برداشت کنند که: خدا همه چیز است و ما در کتاب اول «آیات العقائد» مفصّل به آن پرداخته ایم.

یک سؤال:

آیا ازلیّت ذاتی خداست، و یا اینکه خداوند همیشه از ازل بوده است؟

جواب:

خداوند ازلی است، یعنی «ازلیّت» از صفات ذاتی خداست. اینکه خدا عالم است، نمی گوئیم که خداوند از علمیّت است و یا خداوند ذاتی است و علمی، این تعبیرات وقتی به ذهن می آید که به معنا توجّه لازم نشود. می گوئیم ازلیّت صفتِ ذات است، نه اینکه ذاتی است و ازلیّتی (همچنان که نمی گوئیم ذاتی است و علمی، ذاتی است و حیاتی، ذاتی است و قدرتی) اگر این گونه شد، پس دو شیء نیست، ذات و صفت نیست، بلکه یک حقیقت واحد است.

چون خداوند عالم بر همه چیز است، پس همان ذات «عالمٌ». همان ذات چون توانا بر همه چیز است، «قادرٌ». همان ذات چون مَظْهَر این علم و قدرت است، «حیٌّ». همان ذات چون ابتدائی برایش نیست، مسبوق به عدم نیست، «ازلیٌّ». و امثال ذلک.

عبارت دیگر چنین بود: «لم یکن من قبل ذلک کائناً و لو کان قدیماً لکان إلهاً ثانیاً. لایقال کان بعد ان لم یکن، فتجری علیه الصفات المحدثات، و لایکون بینها و بینه فصل» ؛ چیزی قبل از ذات حق وجود نداشت. «لم یکن من قبل ذلک کائناً» یعنی غیر از حضرت حقّ و قبل از او چیزی وجود نداشته است. (یعنی نمی شود چیزی قبل از تحققش و تکوّنش وجود داشته باشد) و اگر چیزی چنین می بود، قدیم بود؛ «و لو کان قدیماً لکان إلهاً ثانیاً».