- (آنچه کشتنش برای محرم جایز است) 1
- باب کسانی که مجازند در شب رمی کنند 1
- لقطه حرم 1
- باب شخصی که بمیرد و پسرش نداند که حجّ بجا آورده است یا نه 1
- باب سعی در حال سواری و نشستن در میان صفا و مروه 1
- (باب آغاز کار کعبه، و فضل آن، و فضل حرم) 1
- (باب حداء و شعر در سفر) 1
- (باب ثواب کسی که مسافر مؤمنی را یاری کند) 1
- باب مربوط بقربانیها 1
- باب ماههای حجّ و ماههای سیاحت و ماههای حرام 1
- باب استطاعت سبیل الی الحج 1
- (باب آنکه رخصت دارد قبل از فجر از مشعر کوچ کند) 1
- باب متعلّق بکسی که بمیرد، در حالی که حجّة الاسلام و حجّی نذری بر ذمّه دارد 1
- باب ترک حج 1
- باب آنچه در باره کسی که حجّ از او فوت شده آمده 1
- باب سعی در وادی محسّر 1
- باب فضائل حج 1
- باب شتاب گرفتن قبل از ترویه بمنی 1
- باب طواف مریض، و کسی که بیعلتی او را حمل میکنند 1
- باب فرود آمدن در درّه حصبه 1
- باب مربوط به اینکه: مردی مرد دیگری به او وصیّت میکند که سه نفر را از جانب او بحجّ بگمارد. در این صورت آیا برای او حلالست که یکی از آن سه حجّه را بخودش اختصاص دهد؟ 1
- باب میقاتهای عمره از مکه و قطع تلبیه عمرهکننده 1
- باب آنچه در باره کسی که رمی جمرات را پس و پیش یا بیش و کم کند آمده 1
- باب انجام عمره در ماههای حج 1
- (باب آغاز سفر با صدقه) 1
- (باب تقصیر و تراشیدن سر و محل شدن)** (کسی که حج تمتّع بجا میآورد، و کسی که)** (تقصیر را فراموش کند تا مواقعه انجام)** (دهد، یا بانک لبیک برای حجّ برآورد) 1
- (باب سخنانی که مسافر تنها بر زبان میراند) 1
- اشاره 1
- (باب آداب مسافر) 1
- (باب ثواب خرج کردن برای اسب) 1
- (باب آنچه در باره سواری متناوب آمده است) 1
- (باب سفری که برداشتن سفره در آن مکروهست) 1
- باب آنچه در باره حجّ قبل از معرفت آمده است 1
- (باب اشعار و تقلید) 1
- (باب تهنیت تازه وارد از سفر حجّ) 1
- (استعمال عطر برای محرم) 1
- (باب ذکر خدای عزّ و جلّ و دعا در مسیر سفر) 1
- (باب مقدم داشتن طواف حج و طواف)** (نساء بر سعی و بر خروج بسوی منی) 1
- باب آنچه راجع بطواف در پشت مقام آمده است 1
- باب حجّ زن با غیر محرم یا ولی 1
- (باب آنچه از دعا که برای مسافر)** (بهنگام خروج بسفر مستحبّ است) 1
- (باب مروّت در سفر) 1
- باب اجبار بر حجّ و زیارت پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله 1
- باب حج اکبر و حج اصغر 1
- باب تحریم آشکار حرم و حکم آن 1
- باب نوادر طواف 1
- باب رمی از جانب مریض و کودکان 1
- (باب آنچه از عدالت در باره شتر و ترک)** (زدنش و اجتناب از ظلمش واجب است) 1
- کراهت اقامت در مکّه 1
- باب آنچه در باره زنی آمده است که شوهرش او را از حجّة الاسلام یا حجّ مستحبّ منع میکند 1
- (باب حق اسب بر صاحبش) 1
- (باب آنچه از حسن مصاحبت، و فرو خوردن خشم،)** (و حسن خلق، و خودداری از آزار، و پارسائی)** (که برای مسافر در راه سفر واجب است)* 1
- (باب واجبات حجّ) 1
- باب حدود عرفات و منی و مشعر 1
- باب کوچ اوّل و أخیر 1
- (باب ثواب معانقه با حاجّ) 1
- (باب اقسام حجّ) 1
- (باب متمتّعی که از مکّه خارج میشود، و باز میگردد) 1
- باب کسی که حجّهای را میگیرد، ولی آن یک حجّه برای نفقه سفرش کفایت نمیکند 1
- باب حجّکنندهای که در راه میمیرد 1
- باب آنچه شخص بهنگام انجام حجّ یا طواف بنیابت از دیگری بر زبان میراند 1
- باب آنچه غلام آزاد شده در شامگاه عرفه را از حجّة الاسلام کفایت میکند 1
- (باب چیزهائی که احرام در آنها)** (جایز است، و چیزهائی که جایز نیست) 1
- باب علّت تخلّف از حج 1
- (باب وقتی که چون انسان آن را درک)** (کند درککننده حج خواهد بود) 1
- باب ایّام النحر 1
- (باب حکم کسی که طوافش بسبب نماز یا غیر آن قطع شود) 1
- باب اهلال و احلال و محمل عمره جداگانه 1
- (باب مشایعت مسافر و تودیع او و دعاء برای او) 1
- باب قربانی که آسیب میبیند یا هلاک میشود پیش از رسیدن به محلّ و آنچه در خوردن آن آمده 1
- باب وجوب برگزار کردن حجّة الاسلام از جانب متوفّی اعمّ از آنکه در این باره وصیّت کرده باشد یا نه 1
- (آیا محرم ازدواج میکند، و آیا کسی)** (را به ازدواج در میآورد یا طلاق میدهد؟) 1
- (باب طاعاتی که در سفر بسوی)** (حجّ و غیر آن رسیده است) 1
- (باب متعلّق به اسب و اختصاص دادن آن)** (برای جهاد و نخستین کسی که بر آن سوار شده است) 1
- درخت حرم 1
- (باب حسن قیام بر امور متعلّق به اسبها) 1
- (باب میقاتهای احرام) 1
- (محرمی که ناخن خود را میگیرد،)** (یا موی خود را کوتاه میکند) 1
- باب اینکه شخصی به انجام حجّی وصیّت میکند ولی وصیّ او آن را در مورد آزاد کردن بردهای قرار میدهد. 1
- (باب توشه در سفر) 1
- (باب حمل آلات و سلاح در سفر) 1
- اظهار سلاح در مکه 1
- انتفاع بجامههای کعبه 1
- (باب سخنانی که بهنگام سوار شدن بر مرکب گفته میشود) 1
- باب نام کوهی که مردم در عرفه روی آن وقوف میکنند 1
- (باب آنچه در باب شتر آمده است) 1
- باب متعلّق بکسی که از جانب دیگری حجّ بجای میآورد، یا او را در حجّ خود شریک میسازد، یا از جانب او طواف میکند 1
- (باب وقتی که چون انسان آن را ادراک)** (کند تمتّع را درک کرده است) 1
- باب حجّ کودکان 1
- باب کسی که وام میستاند و حج میگزارد و وجوب حجّ بر کسی که وام دارد 1
- باب عمره در ماه رمضان و رجب و ماههای دیگر 1
- (باب کفّاره انواع حیواناتی که)** (محرم آنها را شکار کند) 1
- (باب دعائی که هنگام فرود)** (آمدن در منزل میباید خواند) 1
- باب بعقب انداختن حج 1
- باب آنچه در باره مسافری آمده است که در راه سفر بمکّه میگذرد 1
- (باب نوادر) 1
- باب آنچه واجب میشود بر کسی که یکی از دورهای طواف را به اختصار برگزار کند «1» 1
- باب سهو در سعی بین صفا و مروه 1
- (باب آماده شدن برای احرام) 1
- (باب بستن احرام و شرط آن)** (و نقض آن و نماز برای آن) 1
- باب کراهت اقامت بعد از افاضه در مشعر 1
- باب سهو در دو رکعت نماز طواف 1
- کراهت أخذ خاک و سنگریزه بیت 1
- باب ذبح و نحر و آنچه بهنگام ذبح گفته میشود 1
- (باب أیّام و اوقاتی که سفر در آن مستحب است،)** (و أیّام و اوقاتی که سفر در آن مکروهست.) 1
- (باب دعاء وقت ورود بشهری یا بروستائی) 1
- (باب تلبیه) 1
- [احکام مربوط به سایه برای محرم 1
- (باب متعلق به خالهای پشت دستهای اسب) 1
- (باب اموری از قبیل عمل جنسی و فحش و کلام)** (زشت و سخن دروغ و گفتن «لا و اللَّه، و بلی و اللَّه)** (که در ایّام حجّ اجتناب از آن بر محرم واجب است) 1
- باب آنچه در باره طواف شخص ختنه نکرده آمده است 1
- (باب دعای کسی که راه را گم کرده باشد) 1
- (باب کراهت تنهائی در سفر) 1
- باب واگذار کردن حجّ بکسی که از انجام آن برآید 1
- (باب تأخیر زیارت) 1
- باب حجّ غلام و کنیز 1
- باب مربوط به آمدن بمکّه بعد از زیارت برای طواف 1
- باب متعلّق بکسی که بنیابت پدرش حجّ تمتع بجا میآورد 1
- باب آنچه در باره کسی آمده است که نسبت بوقوف در مشعر جاهل است 1
- باب برداشتن سنگریزه رمی جمرات از حرم و غیر آن 1
- الحاد و جنایات در حرم 1
- (باب أنبوه ساختن مو برای حجّ و عمره) 1
- (باب پیاده روی در سفر) 1
- باب بهم پیوستن اسبوعهای طواف «1» 1
- باب مربوط بعمره در هر ماه و در کمترین مدّت ممکن 1
- جلد سوم 1
- باب آنچه در باره آنکه شبهای منی را در مکّه بسر برده آمده است 1
- (نکتهها در حجّ انبیاء و مرسلین صلوات اللَّه علیهم اجمعین) 1
- باب سهو در طواف 1
- باب حج بنیابت امّ ولد، زمانی که او درگذشته باشد 1
- (باب رفیقان سفر، و وجوب حقّشان نسبت بیکدیگر) 1
- (باب منازل و اماکنی که فرود آمدن در آنها مکروهست) 1
- (باب حکم کسی که طواف نساء را فراموش کند) 1
- باب حکم کسی که بسبب نمازی یا بسبب دیگری سعی بر او قطع شود 1
- (باب اموری که بهائم از درک آن دور نمیمانند) 1
- (باب اشیائی که ذبح آنها در حرم)** (و بیرون بردنشان از حرم جایز است) 1
- باب حجّ شتر دار و اجیر 1
- باب انجام حج از مأخذ سپرده 1
- (باب حفظ نفقه در سفر) 1
- (باب آنچه در باره انجام دهنده)** (حجّ با مال حرام آمده است) 1
- (باب آنچه انجام آن، و بکار بستن آن برای)** (محرم جایز است و آنچه جایز نیست از جمیع انواع) 1
- باب شکسته خواندن نماز در راه عرفات 1
- باب کسی که در باره حجّ وصیّت کرده، بیآنکه نفقه کافی برای آن در نظر گرفته باشد 1
- (باب مرگ در غربت) 1
- (باب احرام حائض و مستحاضه) 1
- باب تکلیف کسی که سعی را پیش از طواف آغاز کرده یا طواف را بجا آورده و سعی را بتأخیر افکنده 1
- باب علل و أسرار حج 1
- باب آنچه بر کسی واجب میشود که طواف یا یکی از مناسک را بدون وضو برگزار کند 1
- باب حجّ زن در دوران عدّه 1
- (باب برداشتن سفره در سفر) 1
- باب مردی که بنیابت از مرد غائبی یا حاضری طواف میکند 1
- باب ازاله آلودگیها 1
- (باب آنچه از نماز که برای مسافر)** (بهنگام عزم خروج مستحبّ است) 1
- کسی که نسبت بکعبه اندیشه بد کند 1
- (باب پایان یافتن پیاده رفتن شخص پیاده) 1
- (باب حمل عصا در سفر) 1
- باب آنچه در شخص متمتّع، بهنگام یافتن ثمن هدی و نیافتن هدی، واجب میشود 2
- باب رسیدن هدی بمحلّ آن 2
- باب کسی که تقصیر و حلق در منی را فراموش کند یا به آن جاهل باشد تا از منی کوچ کند 2
- باب روش انجام مناسک حج 2
- باب کسی که دیگری را از جانب خود به قربانی و ذبح سفارش میکند و موی سرش را در مکّه میزداید 2
- باب تقدیم مناسک و تأخیر آن 2
- باب وجوب روزه بر متمتّع زمانی که قیمت هدی را نداشته باشد 2
- باب چیزهائی که پس از انجام ذبح و تراشیدن سر، پیش از زیارت بیت برای کسی که حجّ تمتّع یا افراد بجا میآورد، حلال میشود 2
- باب متعلّق به محصور و مصدود 2
- باب متعلّق بمردی که هدی را میفرستد و خود در خانه و خانوادهاش اقامت میکند 2
- باب نوادر حج 2
- باب نتائج شتر قربانی و دوشیدن آن و سوار شدن بر آن 2
- * (وداع بیت)* 3
- * (نوشیدن از آب زمزم)* 3
- * (رمی جمرات)* 3
- زیارت قبور أئمه: حسن بن علیّ بن ابی طالب، و علی بن الحسین، و محمّد بن- علیّ الباقر، و جعفر بن محمّد الصّادق علیهم السّلام در بقیع 3
- * (برداشتن سنگریزههای رمی جمرات از مشعر)* 3
- بازگشتن بمنی 3
- آمدن بمدینه 3
- * (دعاء موقف)* 3
- باب آغاز بمکّه و پایان دادن بمدینه 3
- * (دخول مکّه)* 3
- فرود آمدن در مسجدی که پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله برای استراحت در آنجا فرود آمده است 3
- * (دخول مسجد الحرام)* 3
- * (بازگشت بمنی و رمی جمرات)* 3
- زیارت قبر امیر المؤمنین علیه السّلام 3
- آمدن بسوی منبر 3
- * (کوچ کردن از مشعر الحرام)* 3
- باب تحریم مدینه و فضل آن شهر 3
- باب متعلّق بکسی که حج کرده و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله را زیارت نکرده، و کسی که در مکه یا مدینه مرده است 3
- * (کوچ از منی)* 3
- * (لبّیک گفتن)* 3
- * (نگریستن بکعبه)* 3
- طواف 3
- * (آمدن بسوی حجر الاسود)* 3
- * (داخل شدن بکعبه)* 3
- * (رفتن بهنگام بامداد)** (بسوی عرفات)* 3
- زیارت حضرت فاطمه دختر پیمبر صلوات اللَّه علیها و علی ابیها و بعلها و بنیها 3
- استلام حجر الأسود 3
- (خروج بسوی صفا)* 3
- * (زیارت قبر أبی عبد اللّه حسین بن علیّ)** (بن أبی طالب علیهما السّلام شهید کربلا)* 3
- سخنی که میان رکن یمانی و رکنی که حجر الاسود در آنست گفته میشود 3
- * (بیرون شدن بسوی صفا)* 3
- باب ثواب زیارت پیمبر و أئمه صلوات اللَّه علیهم اجمعین 3
- روزه در مدینه و اعتکاف در کنار اسطوانهها 3
- تودیع قبر و منبر پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله 3
- * (کوچ کردن از عرفات)* 3
- طواف نساء 3
- * (وقوف در مشعر الحرام)* 3
- نماز در مسجد غدیرخم 3
- آمدن بسوی مشاهد و قبور شهداء 3
- * (زیارت بیت)* 3
- * (داخل شدن بمکّه)* 3
- آن سخن که در طواف گفته میشود 3
- باب محلّ قبر امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السّلام 3
- تقصیر 3
- نگریستن به حجر الاسود 3
- * (زیارت دیگری متعلّق به امیر المؤمنین علیه السّلام)* 3
- * (تکبیر در أیّام تشریق)* 3
- مقام ابراهیم علیه السّلام 3
- * (ذبح و قربانی)* 3
- وقوف در مستجار 3
- * (تراشیدن سر)* 3
- * (زیارت قبور شهیدان)* 4
- * (وداع)* 4
- * (زیارت دو امام ابی الحسن و ابو محمد عسکری علیهما السّلام در سر من رأی)* 5
- * (زیارت آن حضرت علیه السّلام در حال تقیّه)* 5
- * (زیارت جامعه برای همگی امامان علیهم السّلام)* 5
- باب حقوق 5
- * (باب زیارت دو امام موسی بن جعفر و محمد بن علی)** (ابو جعفر دوّم علیهم السّلام در بغداد در مقبره قریش)* 5
- * (زیارت وداع)* 5
- * (زیارت امام حسین و ائمّه علیهم السّلام برای)** (آنکه نتواند بدان جا رود از دوری مسافت)* 5
- (جدید 164) 5
- باب آنچه بر اعضاء و جوارح واجب است 5
- * (وداع)* 5
- * (باب زیارت قبر ابو الحسن الرضا علی بن موسی علیهما السّلام بطوس)* 5
- * (باب زیارتی که میتوان برای هر یک از ائمّه علیهم السّلام خواند)* 5
- * (باب فضل تربت حسین و حریم قبر او علیه السّلام)* 5
جلد سوم
[کتاب حج
اشاره
بسمه تعالی
تشکّر و اعتذار خداوند را سپاس میگویم که بر این حقیر منّت نهاد تا بر اتمام این کتاب شریف که به علّت کسالت مدّتی به تعویق افتاده بود موفّق شوم. و از خواننده محترم برای این تأخیر پوزش میطلبم.
همچنین شایسته است از همکاری دوست دیرینه دانشمند محترم جناب آقای بلاغی زید عزّه که استمداد حقیر را اجابت فرموده و بخشهای زکات، صوم حجّ، وصیّت و ارث و مواعظ را ترجمه نمودند سپاسگزاری کرده، مزید توفیق معظم له را از درگاه احدیّت خواهانم، و للَّه درّه و علی اللَّه برّه.
قابل ذکر اینکه توضیحاتی که به عنوان شرح بعضا ذیل احادیث آمده از اینجانب است.
علی اکبر غفّاری
ص: 4
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ*
باب علل و أسرار حج
(1) شیخ (صدوق) نویسنده این کتاب- رحمه اللَّه- گوید: من این بخش از علل و أسرار حجّ را که از پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله و أئمه علیهم السلام در این کتاب نقل میکنم، اسناد و مدارک آن را در کتاب خود «جامع علل الحجّ» ذکر کردهام.
(2) 2109- پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: کعبه را از آن روز کعبه نامیدهاند که در میانگین دنیا جای دارد.- یعنی وسط سطح زمین قرار دارد- مترجم گوید: «در اینجا لازم است یادآور شویم که این بیان پیغمبر (ص) از معجزات علمی آن حضرت است. و راز این اعجاز همچنان مکتوم بوده است تا آنگاه که دانشمندی از سرزمین مصر بنام «دکتر کمال الدّین حسین» در مصاحبه مطبوعاتی خود که در قاهره انتشار یافته، و در شماره 32898 سال 103 روزنامه الاهرام، مورخ 5/ 1/ 1977 بچاپ رسیده- پرده از این راز برداشته است:
دکتر نامبرده در این مصاحبه میگوید: من بموضوعی شبیه به نظریّهای جغرافیائی دست یافتهام و خلاصه این نظریّه چنین است که: مکّه مکرّمه در مرکز بخش خشکی کره زمین واقع شده است.
این دانشمند در حالی که بساختن قبلهنمائی ارزان قیمت سرگرم بوده، و بهمین
ص: 5
منظور نقشهای را برای محاسبه ابعاد شهرهای جهان نسبت بمکّه مکرّمه ترسیم میکرده، ناگهان بر صفحه نقشه خود مشاهده میکند که این شهر در مرکز جهان و در قلب کره زمین قرار گرفته است. و با توجّه به این واقعیت متوجّه میشود که چرا خدای تعالی این شهر را بعنوان مقرّ خانه خود برگزیده، و پایگاه رسالت آسمانی خود قرار داده است».
(1) 2110- و روایت شده است که کعبه را از آنرو به این نام خواندهاند که شکل آن مربّع است، و کعبه از آنرو مربّع شده است که محاذی بیت المعمور است، و آن بیت مربّع است، و آن بدین سبب مربّع شده است که محاذی عرش است، و عرش مربّع است، و آن بدین جهت مربّع شده است که آن کلمات که اسلام روی آن بنا شده چهار است، و آن چهار کلمه عبارتست از:
سبحان اللَّه، و الحمد للَّه، و لا اله الّا اللَّه، و اللَّه اکبر.
(2) 2111- و کعبه
«بیت اللَّه الحرام»
نامیده شده است. زیرا که داخل شدن به آن بر مشرکین حرام شده است.
(3) 2112- و کعبه «بیت عتیق» نامیده شده است، زیرا که این خانه از غرق شدن (در طوفان نوح) آزاد شده است.
(4) 2113- و روایت شده است که آن خانه را از آنرو «عتیق» نامیدهاند که آن خانهای است که از تسلّط مردم و استیلاء جبّاران آزاد است، و هیچ جهانگشائی
ص: 6
بتملّک آن نائل نشده است.
شرح: «مراد آنست که خانه خدا و مسجد الحرام از آن همه یکتا پرستان است، و هیچ کس از مسلمین نیز حقوقش نسبت بدان از دیگری کمتر نیست «سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ» یعنی حقّ اهل حرم با غیر اهل حرم در آن یکسان است».
(1) 2114- و سرّ اینکه محلّ بیت در میانگین زمین وضع شده اینست که آنجا همان محلّی است که زمین از زیر آن گسترده شده، و نیز برای اینست که فرض به نسبت اهل مشرق و مغرب (ساکنین ربع مسکون) در این باره یکسان باشد تا از اطراف عالم، شرق و غرب دوری و بعدش بیک نسبت باشد.
و حجر الاسود را از آنرو میبوسند و دست بر آن میسایند که پایداری آنان را نسبت به پیمانی که در میثاق از ایشان گرفته شده به پیشگاه خدای عزّ و جلّ معروض دارد.
و حکمت آنکه خدای عزّ و جلّ حجر الأسود را در رکن مخصوص آن که اکنون هست قرار داده، و در غیر آن رکن نگذاشته اینست که خدای تبارک و تعالی میثاقی را که از مردم گرفته آن را در همین مکان اخذ کرده است.
(و بنا بر این در این مکان تجدید عهد میکنند). و سنّت بر این جریان یافته است که بهنگام آغاز سعی تکبیر بگویند و روی خود را از طرف صفا به رکنی که حجر الأسود در آن نهاده شده متوجّه سازند، زیرا آدم علیه السّلام چون از صفا نظر کرد و
ص: 7
دید که حجر الأسود در رکن نهاده شده، خدای عزّ و جلّ را تکبیر گفت و تهلیل و تمجید کرد.
و علّت اینکه میثاق در حجر قرار داده شده است اینست که خداوند عزّ و جلّ چون برای ربوبیّت خود و نبوت محمّد (صلّی اللَّه علیه و آله) و وصایت علی (علیه السّلام) میثاق بگرفت، فرشتگان سخت بهراس افتادند، و ارکان وجودشان بلرزه درآمد، و نخستین موجودی که در این باره به اقرار بشتافت همان حجر بود، پس بهمین جهت خدای عزّ و جلّ آن را برگزید، و میثاق را بر دهان او نهاد، و آن بروز رستاخیز در حالتی میآید که زبانی گویا و چشمی بینا دارد، و در باره کسی که در آن مکان با او دیدار کرده و میثاق را محفوظ داشته است شهادت میدهد.
و امّا علّت اینکه حجر الاسود را از بهشت بیرون بردند این است که آدم علیه السّلام با دیدن آن سنگ عهد و میثاقی را که فراموش کرده است بیاد آورد.
و حکمت اینکه حرم بهمین مقدار که اکنون مقرّر است تعیین شد، چنان که نه کمتر از این بود و نه بیشتر، اینست که خدای تبارک و تعالی قطعه یاقوت سرخفامی را بر آدم علیه السّلام فرود آورد، پس آدم آن را در موضع بیت قرار داد، و همچنان پیرامون آن طواف همی کرد، و شعاع انوار آن یاقوت تا محلّ «أعلام»- یعنی علامتهای حرم-
ص: 8
گسترش مییافت، پس أعلام را بنشان روشنی آن ساختند، و از آن پس خدای عزّ و جلّ آن موضع را همگی حرم ساخت.
و امّا حکمت استلام حجر و دست سودن بر آن اینست که میثاقهای خلایق درون آن قرار دارد، و این سنگ در آغاز از شیر سفیدتر بود، پس در اثر گناهان بنی آدم بسیاهی گرائید و اگر تماسّ پلیدیهای جاهلیّت با آن سنگ نمیبود هیچ دردمندی با آن تماسّ حاصل نمیکرد مگر آنکه شفا مییافت.
شرح: «تمامی آنچه پس از خبر 2114 تا اینجا ذکر شد اخباریست که مؤلّف در عیون و علل و امالی آورده است».
(1) 2115- و حطیم را از آنرو حطیم نامیدهاند که مردم در کنار آن تزاحم میکنند، و شانه بر شانه هم میسایند.
شرح: «این مطلب را مصنّف در همین مجلّد از حدیث معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است».
و مردمان را رسم این شد که حجر الاسود و رکن یمانی را استلام همی کردند و آن دور کن دیگر را استلام نمیکردند، زیرا حجر الأسود و رکن یمانی در سمت راست عرش جای دارند، و همانا که خدای عزّ و جلّ فرموده است تا آنچه در جانب راست عرش او
ص: 9
واقع شده است استلام شود.
(1) 2116- و همانا که مقام ابراهیم علیه السّلام از آن جهت در سمت چپ آن یعنی (حجر الأسود) قرار گرفته است که ابراهیم علیه السّلام در عرصه رستاخیز دارای مقامی است، و محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نیز مقامی خاصّ دارد پس مقام محمد صلّی اللَّه علیه و آله در سمت راست عرش پروردگار ما عزّ و جلّ، و مقام ابراهیم علیه السّلام در سمت چپ عرش او است، پس مقام ابراهیم در همان جاست که در قیامت نسبت به عرش است، و عرش پروردگار ما در پیش رو مردم است نه پشت سر ایشان.
و رکن شامی در زمستان و تابستان و شب و روز متحرّک است، زیرا که باد در زیر آن رکن محبوس است.
شرح: «بعید نیست مراد پرده و جامه آن رکن باشد چنان که دیده میشود نه اصل رکن».
و همانا که «بیت» از آنرو در ارتفاع واقع شده- چنان که با نردبان از آن بالا میروند- که چون حجّاج کعبه را ویران کرد مردم خاک آن را پراکنده ساختند، و آنگاه که خواستند آن را بازسازی کنند، ماری بطرف ایشان بیرون آمد، و مردم را از آن کار بازداشت، و چون این خبر را بحجّاج بردند، وی علی بن الحسین علیهما السّلام را از
ص: 10
راز این کار باز پرسید، امام او را گفت: مردم را بفرمای که هیچ یک از ایشان چیزی را که از بیت برگرفته است نزد خود نگاه ندارد و بازگرداند، آنگاه چون دیوارهای بیت بالا آمد، فرمان داد تا خاک بیاوردند و آن را در جوف کعبه ریختند و از این رو بیت مرتفع شد، چنان که بوسیله پلّکان بر آن صعود میکنند.
و مردم را عادت بر این شد که از بیرون «حجر» طواف میکردند و در داخل آن طواف بجا نمیآوردند، زیرا که مادر اسماعیل در حجر مدفون شده، و قبر او هم اکنون در داخل حجر است، پس طواف را بدین گونه انجام میدادند تا قبر او پایمال نشود.
(1) 2117- و روایت شده است که قبور بعضی از پیمبران علیهم السّلام در درون حجر است.
شرح: «این موضوع را کلینی در کافی در ذیل خبری از معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است».
و چیزی از بیت حتّی باندازه سر و ریزه ناخن که آن را جدا میکنند در داخل حجر نیست.
شرح: «این موضوع نیز جزئی از خبر معاویة بن عمّار است».
(2) 2118- و «کعبه» را بکّه نامیدهاند، زیرا که مردم در آنجا با دستهاشان بر یک دیگر فشار میآورند.
(3) 2119- و روایتی هم شده است که وجه تسمیه کعبه به «بکّه» گریه مردم
ص: 11
پیرامون آن و در داخل آنست.
و بکّه نام محلّ بیت است، و نام خود قریه «مکّه» است.
شرح: این مطلب را مؤلّف- رحمه اللَّه- در کتاب علل الشرائع با سند از عبد اللَّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است، ولی باید متوجّه بود که بکّه از «بکّ یبکّ» که در اصل «بکک» بوده است میباشد و مضاعف است، و بکاء از «بکی یبکی» که ناقص یائی است، بنا بر این یا باید بگوئیم لام الفعل را قلب به کاف کردهاند مانند املیت و امللت، ولی این توجیه از ناچاری است بلکه معلوم نیست که امام چه فرموده و راوی چه نقل کرده و بنظر میرسد که حضرت فرموده است
«لبکّ النّاس حوله»
و نسخهها تصحیف شده و راوی لبکاء الناس قراءت کرده باشد، و یا اینکه راوی از بکّ بکاء فهمیده، و معنی «بکّ» فشار آوردن و ازدحام است».
و علّت عدم استحباب تقدیم هدی و قربانی بکعبه اینست که چون هدی و قربانی بدست پردهداران کعبه میافتد، و بدست مسکینان نمیرسد، و کعبه چیزی نمیخورد و نمیآشامد، و آنچه که بهدی آن اختصاص دهند متعلّق بزائران آنست، و روایت شده است که از فراز حجر ندا میدهند که: ألا هر کس که زاد و توشهاش پایان یافته و نفقهاش تمام شده و براه سفر درمانده است میباید حاضر شود تا حاجتش روا و نیازش پرداخته گردد.
شرح: «کلینی در کتاب حجّ کافی (باب ما یهدی الی الکعبة) با سند از علیّ ابن جعفر از برادرش موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت کرده است که گفت: از او در باره کسی که کنیزش را هدیّه کعبه کرده است سؤال کردم و پرسیدم که تکلیف او چیست و چه باید انجام دهد؟ امام فرمود: شخصی که کنیزش را هدیّه کعبه کرده بود
ص: 12
نزد پدرم آمد و در این باره سؤال کرد، پدرم گفت: آن کنیز را قیمت کن یا بفروش و بهایش را نگهدار، آنگاه کسی را بفرمای تا بر فراز حجر ندا در دهد که: ألا هر کس که هزینه سفرش برای مخارجش نارسا است یا در راه سفر درمانده شده، یا طعامش تمام شده نزد فلان کس آید، و آن منادی را بگو که به ترتیب اوّل به اوّل و بحسب نوبت و بنسبت نیاز از آن وجوه بایشان بدهد، تا ثمن کنیز پایان یابد. و در کتاب علل و قرب الاسناد نزدیک بهمین معنی آمده است، و اخباری دیگر بهمین مضمون در کافی در باب یا یهدی الی الکعبه ذکر شده.
و در کتاب علل از ابن الولید از صفّار از ابراهیم بن هاشم از عبد اللَّه بن مغیره از سکونی از جعفر بن محمّد از پدرش از علی علیه السّلام آمده است که فرمود: اگر مرا دو رودخانه میبود که زر و سیم بجای آب از آن دو روان میشد، چیزی هدیّه کعبه نمیکردم، زیرا که آن هدیّه بدست حاجبان میافتد و بمسکینان نمیرسد. و شهید علیه الرّحمه این حکم را تعمیم داده و سایر مشاهد مشرّفه را مشمول این کلام دانسته».
(1) 2120- و همانا علّت آنکه قریش کعبه را (با آنکه بآن معتقد بودند) خراب کردند این بوده است که سیل از فراز کوهستانهای مکّه بسوی ایشان روان میشده و بدرون کعبه داخل میگشته چندان که در اثر هجوم سیل، کعبه شکست برداشته بوده است.
شرح: «غرض آنست که قریش از سر عمد و سوء نیّت آن را ویران نساختهاند، بلکه کعبه بعلّت هجوم سیل شکست برداشته و شکافته شده بود، و بهمین جهت آن را ویران کردهاند و از نو بنیاد نهادهاند».
(2) 2121- و امام صادق علیه السّلام را از معنی قول خدای عزّ و جلّ «سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ» باز پرسیدند، فرمود: سزاوار نبود که برای خانههای مکّه درهائی
ص: 13
بسازند، زیرا که حاجیان حقّ داشتند با ساکنین مکّه در خانههاشان در صحن خانه منزل بگزینند، تا آنگاه که مناسک خود را بجای آورند، و نخستین کسی که برای خانههای مکّه درهائی قرار داد معاویه بود.
و اقامت در مکّه مکروهست، زیرا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را از آن شهر بیرون کردند، و کسی که در آنجا اقامت کند سنگدل شود، چندان که در آن شهر همان کار کند که در غیر آن همی کند.
و آب زمزم از آنرو ناگوار شده است که بر آبهای دیگر سرکشی کرد و ستم روا داشت و از این رو خداوند عزّ و جلّ چشمه و رگهای از صبر (آب تلخ) را بسوی آن روان ساخت.
و علّت اینکه آب زمزم گاهگاهی گوارا میشود اینست که چشمهای از زیر حجر بسوی آن روان میشود، پس هر زمان که آب آن چشمه غالب شود آب زمزم گوارا میگردد.
و صفا را از آنرو صفا نامیدهاند که آدم علیه السّلام که مصطفی و برگزیده بود بر آنجا فرود آمد، و از این رو نامی از نام آدم علیه السّلام را برای آن کوه انتخاب کردند،
ص: 14
و این مضمون قول خدای عزّ و جلّ است که «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً» خدا آدم و نوح را «اصطفاء» کرد یعنی ایشان را برگزید.
و حوّا بر کوه مروه فرود آمد، و از این رو آن را مروه نامیدند زیرا که آن «مرأة» بر آن فرود آمده است، و از این جهت نامی از نام مرأة را برای آن برگزیدند.
شرح: «این مطلب را کلینی در کافی با سندی ضعیف از امام نقل کرده است، و باید دانست که در لغت «صفا» بمعنی سنگ سخت است و کوه صفا نیز سنگش بسیار سخت است. و نیز مروه سنگ سخت برّاق است، و در حقیقت وصف است نه اسم، و این گونه روایات سند قابل اعتباری ندارد و متضمّن حکمی از احکام هم نیست تا نقلش موجب اضلال باشد».
(1) 2122- و مسجد الحرام بعلّت کعبه محترم شد، و سرزمین حرم بعلّت مسجد احترام یافت، و احرام بعلّت حرم واجب گشت.
(2) 2123- و همانا خدای تبارک و تعالی کعبه را قبله أهل مسجد کرد، و مسجد را قبله اهل حرم ساخت، و حرم را قبله اهل دنیا قرار داد.
و حکمت قرار دادن «تلبیه» (چهار لبیک واجب) اینست که خدای عزّ و جلّ چون ابراهیم علیه السّلام را گفت که: مردم را بحجّ فراخوان تا با پای پیاده (و سوار بر اشتران) بسوی تو فراز آیند، پس ابراهیم علیه السّلام ندا در داد تا طوائف حاجیان لبّیک گویان او را اجابت کردند.
ص: 15
(1) 2124- و در روایت ابو الحسین اسدی- رضی اللَّه عنه- از سهل بن زیاد از جعفر بن عثمان دارمی از سلیمان بن جعفر آمده است که گفت: ابو الحسن علیه السّلام را از تلبیه و علّت آن پرسیدم فرمود: همانا مردم چون محرم شوند خدای عزّ و جلّ ایشان را ندا میدهد که «ای غلامان من، و ای کنیزان من هر آینه من پیکر شما را بر دوزخ حرام کردم همان گونه که شما برای من محرم شدید؛ و بنا بر این لبّیک گفتن ایشان اجابت و پاسخ ندائی است که از سوی خداوند متوجّه ایشان شده است».
و علّت اینکه «سعی» را میان صفا و مروه قرار دادهاند اینست که شیطان در آن وادی بر ابراهیم علیه السّلام نمایان شد، پس ابراهیم علیه السّلام بحالی که با شیاطین در جنگ بود بسعی پرداخت و در پوئیدن راه شتاب گرفت.
شرح: «ظاهرا مراد از سعی دویدن از مناره معیّنی که در وسط مسعی است تا مناره دیگر میباشد».
و علّت اینکه «مسعی»- یعنی محلّ سعی- نزد خدای عزّ و جلّ محبوبترین قطعه زمین شده اینست که هر جبّار گردنکشی در آنجا خوار و زبون میشود.
(2) 2125- و وجه تسمیه روز «ترویه» اینست که در سرزمین عرفات آبی وجود نداشته، و طوائف حاجیان برای سیراب ساختن خود از مکّه آب برمیداشتهاند، و با
ص: 16
یک دیگر میگفتهاند:
«تروّیتم تروّیتم»
بهمین مناسبت آن روز
«یوم الترویه»
نامیده شده است، و وجه تسمیه «عرفه» اینست که جبرئیل علیه السّلام در آنجا به ابراهیم علیه السّلام گفت: بگناه و نارسائی خود اعتراف کن، و مناسک خود را بشناس، و از این رو آن مکان را عرفه نام کردهاند.
شرح: «ظاهرا لفظ «عرفه» در اینجا تصحیف «عرفات» باشد چنان که در کافی و علل ذکر شده است».
و وجه تسمیه «مشعر» به «مزدلفه» اینست که جبرئیل علیه السّلام در عرفات به ابراهیم علیه السّلام گفت:
«یا ابراهیم ازدلف الی المشعر الحرام»
یعنی ای ابراهیم گام فرا نه و بمشعر الحرام نزدیک شو؛ و بهمین مناسبت آن سرزمین را
«مزدلفه»
نامیدهاند.
و وجه تسمیه مزدلفه به «جمع» اینست که در آن سرزمین نماز مغرب و عشاء را با یک اذان و دو اقامه جمع میکنند.
(1) 2126- و وجه تسمیه «منی» اینست که جبرئیل علیه السّلام بنزد ابراهیم علیه السّلام آمد و او را گفت: تمنّا کن و آرزوی خود را از خدا بخواه ای ابراهیم، و در آغاز این سرزمین «منی» نامیده میشد، پس مردم آن را منی نامیدند.
ص: 17
(1) 2127- و روایت شده است که وجه تسمیه آن به منی اینست که ابراهیم علیه السّلام در آنجا تمنّا کرد که خدا قوچی را بجای پسرش قرار دهد و او را برسم فدیه آن پسر به ذبح آن فرمان دهد.
شرح: «اگر این خبر درست باشد باید گفت: پس آزمایشی در کار نبوده و حال آنکه قرآن میفرماید: إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ».
(2) 2128- و وجه تسمیه «خیف» اینست که آن از درّه مرتفع است و هر جایی که از درّه مرتفع باشد خیف نامیده میشود.
(3) 2129- و حکمت اینکه مشعر را موقف قرار دادند، و حرم را موقف نساختند اینست که کعبه خانه خدا، و حرم حجاب و محلّ پردهداری آن و مشعر در آنست، از این رو چون زائران آهنگ خانه خدا کنند ایشان را بر در خانه متوقّف میسازد، که همچنان زاری کنند تا اذن دخول به ایشان بخشد، سپس ایشان را در حجاب دوّم که همان مزدلفه است متوقّف میکند، تا چون بطول مدّت تضرّع و زاریشان مینگرد، ایشان را فرمان میدهد تا قربانیهای خود را تقدیم کنند. پس چون قربانیها را گذراندند، و گرد و غبار و آلودگیهای زمان سفر را از خود بیفشاندند، و خویش را از لوث گناهانی که از فیض حضور او محروم و محجوب ساخته بود، پاک و پاکیزه ساختند، ایشان را فرمان همی دهد تا در آن حال پاکی و پاکیزگی بزیارت او نائل شوند.
ص: 18
و علّت اینکه روزه داشتن در ایّام تشریق (سه روز بعد از عید قربان) مکروه شده اینست که گروه حاجّ زائرین خدای عزّ و جلّ هستند، و بهمین جهت در ضیافت او بسر میبرند، و برای میهمان شایسته نیست که نزد کسی که بزیارت او آمده و در ضیافت او قرار گرفته است روزه بدارد.
(1) 2130- و روایت شده است که ایّام تشریق ایّام خوردن و نوشیدن و کام گرفتن است.
و مثل گرفتن پرده کعبه و آویختن بآن بمانند آنست که میان دو کس جنایتی رخ داده باشد پس مرتکب آن جنایت بدامان غریم خود درآویزد، و در برابر او تذلّل و تضرّع نماید، به این امید که او گناهش را ببخشد و او را بیامرزد.
و علّت اینکه انجام دهنده حجّ از وقت ستردن موی سرش تا چهار ماه گناهی در نامه عملش نوشته نمیشود اینست که خدای عزّ و جلّ چهار ماه حرام را برای مشرکین مباح ساخته، و در ظرف این چهار ماه ایشان را از تعرّض مصون داشته است آنجا که میفرماید: «فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ» (یعنی بمدّت چهار ماه در زمین سیاحت کنید) پس بر همین اساس و بمقتضای همین قیاس برای کسی از مؤمنین که حجّ بجای آورد ارتکاب گناهان در چهار ماه را بخشیده است.
شرح: «این مطلب مضمون روایتی است که در کافی روایت شده است و مراد
ص: 19
آنست که همچنان که برای مشرکین چهار ماه مهلت و آزادی داده شده است برای حاجیان نیز تفضلی فرموده و لغزشهای آنان را اغماض و چشم پوشی بنماید».
(1) 2131- و همانا که «احتباء» یعنی روی پا نشستن و زانوها را در بغل گرفتن و باصطلاح عامیانه «چمباتمه زدن» در مسجد الحرام بمنظور احترام و تعظیم کعبه مکروه است.
شرح: «در بعضی نسخههای کتاب «احتذاء» بجای «احتباء» است. و معنی آن پوشیدن کفش است. مراد آنست که پوشیدن کفش و یا وارد شدن بمسجد الحرام با کفش مکروه، ولی در کتاب کافی از عبد اللَّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایتی است که میفرماید:
«لا ینبغی لأحد أن یحتبی قبالة الکعبة»
(برای احدی روا نیست که در برابر کعبه احتباء کند) و از این جهت که لفظ «احتباء» بصحّت نزدیکتر بود آن را در متن کتاب آوردیم، و بعض دانشمندان گفتهاند علّت کراهت روبرو شدن عورت شخص است با کعبه بخصوص زمانی که زیر جامه نپوشیده باشد».
(2) 2132- و وجه تسمیه «حجّ اکبر» آنست که این حج در سالی انجام شد که مسلمین و مشرکین در آن سال حجّ بجای آوردند، و پس از آن مشرکین حجّ نگذاشتهاند.
شرح: «پس از هجرت هیچ سال جز سال پس از فتح و نزول براءه مسلمانان با مشرکین حجّ نکردند و بنظر میرسد که خبر نقل بمعنی شده بدون دقت و مراد آنست که روز عید قربان مشرکین که قائل بکبیسه بودند با عید قربان مسلمین یکی بود یعنی در یک روز واقع شده بود و آن روز نحر است».
(3) 2133- و علّت اینکه تکبیر در منی به دنبال پانزده نماز، و در شهرها بدنبال
ص: 20
ده نماز مقرر شده آنست که چون مردمان کوچ اوّل را انجام دهند، اهل شهرها از گفتن تکبیر خودداری کنند و اهل منی تا هر زمان که در منی باشند تا کوچ آخر تکبیر میگویند.
شرح: «مطابق روایتی که کلینی در کافی آورده است تکبیرات عبارتست از
«اللَّه اکبر اللَّه اکبر، لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر، اللَّه و للَّه الحمد، اللَّه أکبر علی ما هدانا، اللَّه اکبر علی ما رزقنا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ*، و الحمد للَّه علی ما أبلانا»
. و راز اینکه بعضی از مردم یک بار حجّ بجا میآورند، و بعضی بیش از یک بار حجّ میگزارند، و بعضی حجّ بجا نمیآورند اینست که ابراهیم علیه السّلام چون ندا در داد که: بشتابید بسوی حجّ، این ندا را به هر آن کس که در اصلاب مردان و ارحام زنان تا روز قیامتند بشنوانید، پس مردم در اصلاب مردان و ارحام زنان به لبّیک زبان گشوده و گفتند: لبّیک داعی اللَّه، لبّیک داعی اللَّه، پس هر کس که ده بار لبّیک گفت ده مرتبه حجّ بجای آورد، و هر کس پنج بار لبّیک گفت پنج بار بحجّ موفّق گردد، و هر کس که بیشتر گفت بهمان شماره توفیق حجّ یافت، و هر کس یک بار لبّیک گفت یک بار حجّ بگذاشت، و هر کس آن ندا را لبّیک نگفت حج بجای نیاورد ..
(1) 2134- و وجه تسمیه أبطح اینست که آدم (ع) مأمور شد تا در درّه ریگستان «جمع» به روی درافتد، و او چنان کرد تا آنگاه که صبح بدمید.
ص: 21
و آدم بدان جهت به اعتراف مأمور شد که این کار در میان فرزندانش بصورت سنّتی درآید.
و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عبّاس (عموی خود) را اجازه داد که برای سقایت (آبرسانی) حاجّ شبهای منی در مکّه بیتوته کند.
شرح: «بر حاجیان واجب است شبهای ایّام تشریق را در منی باشند مگر در حال ضرورت».
و علّت اینکه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از محلّ «شجره» احرام بست این بود که در شبی که او را به آسمان بردند، چون بمحاذات شجره رسید، ندا یافت ای محمّد، پاسخ داد لبّیک، صاحب ندا گفت: آیا تو را یتیم نیافتم و پناهت دادم؟ و آیا نه اینست که تو را گمشده یافتم پس راهنمائیت کردم؟ پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله گفت:
«الحمد و النّعمة و الملک لک، لا شریک لک»
و بهمین جهت در نزد شجره احرام بست نه در مواضع دیگر.
شرح: «روایت این مطلب را مؤلّف کتاب در علل از حسین بن ولید نقل کرده است».
امّا آویختن نعل یا نشانه دیگر بگردن شتر قربانی که بهمراه میبرند برای آنست که شناخته شود که آن مخصوص قربانی است، و صاحبش بواسطه کفش خود که
ص: 22
بگردن آن آویخته آن را بشناسد.
و اشعار (به کوهان شتر قربانی زخم زدن) از آنرو مقرّر گشته، تا پشت شتر بدان جهت بر صاحبش حرام شود و بر آن سوار نگردد و یا بار ننهد، و نیز شیطان نتواند از آن استفاده کند.
شرح: «بنظر میرسد مراد از شیطان در اینجا سارق باشد، و چون شتری که علامت قربانی دارد دزد نمیتواند آن را بفروشد».
(1) 2135- و حکمت اینکه حاجّ مأمور به رمی جمرات شده اینست که ابلیس لعین در محلّ جمرات بکمین ابراهیم علیه السّلام میبود تا او را ببیند، پس ابراهیم علیه السّلام او را سنگباران میکرد، پس سنّت بر این کار جریان یافت.
و روایت شده است که نخستین کسی که رمی جمرات کرد آدم علیه السّلام بود، و پس از او ابراهیم علیه السّلام.
(2) 2136- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: همانا که خدا این عید قربان و قربانی را برای آن قرار داد که مسکینانتان از گوشت اشباع شوند، پس ایشان را اطعام کنید.
و علّت اینکه یک گاو برسم قربانی برای پنج نفر کافی است این است که آن کسان که سامری ایشان را بعبادت گوساله فرمان داد پنج نفر بودند، و آنان همان
ص: 23
کسانی هستند که گاوی را که خدای تعالی بذبح آن فرمان داده ذبح کردند، و آنها عبارت بودند از اذینونه و برادرش میذونه، و برادرزادهاش و دختر و همسرش.
شرح: «کتاب خصال مؤلّف- ره- روایتی از حسین بن خالد از أبی الحسن علیه السّلام نقل میکند که مضمونش اینست که کسانی که قوم موسی را بعبادت گوساله فرمان دادند پنج تن بودند، ولی در این خبر گوساله پرستان را پنج تن دانسته، و هر دو روایت با صریح کتاب خدا سازگار نیست زیرا قرآن سامری را سبب ضلال بنی اسرائیل میداند و با صراحت میفرماید «وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ» و نیز میفرماید «وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسی مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ» و میفرماید: «فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ- الی قوله تعالی- قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی الآیه» که ظهور در آن دارد که همه یا بیشتر قوم گوساله پرست شدند. و بنا بر خبر متن یا آنچه در خصال روایت شده سبب ضلال یا اضلال قوم پنج تن یا ضاّلین پنج تن بودهاند بخلاف آنچه در آیات مبارکه هست و أساسا چگونه کار ضاّلین یا مضلّین ملاک تشریع حکمی از احکام الهی میشود! آیا کار و سنّت حسنهای است گوساله پرستیدن یا گوساله سامری ساختن و مردم را گمراه کردن؟ تا بآن تأسّی شود، و باید مادر گوساله از پنج تن کفایت کند نه خودش در خبر نیز بقره است نه عجل، این اشکالات خود خبر را تضعیف میکند، علاوه بر آنکه سند معتبر و سالمی هم نیز ندارد».
و علّت اینکه در مورد قربانی بره از میش کفایت میکند، ولی بزغاله از بز کافی نیست اینست که بره تلقیح میکند ولی بزغاله تلقیح نمیکند.
شرح: «بره که پا در ماه هفتم یا هشتم یا نهم گذارد بر ماده میجهد، ولی بزغاله تا سالش تمام نشود بر ماده نمیجهد».
ص: 24
و علّت اینکه جایز است پوست قربانی را به سلّاخ دهیم بعنوان اجرت کشتن و پوست کندن قربانی، زیرا که خداوند عزّ و جلّ میفرماید «فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا» بخورید از آن و بخورانید، و پوست نه خورده میشود و نه آن را میخورانند، و این معنی در «هدی» جایز نیست بلکه میباید پوست آن را نیز بفقرا دهند.
شرح: «مراد قربانی مستحبّ است در عید اضحی، و هدی کشتن گاو و گوسفند و شتر است در حجّ تمتّع و قرآن».
و امیر مؤمنان علیه السّلام پس از هجرت از مکّه تا پایان عمر در آن شهر شب نماند، زیرا که او از ماندن شب در سرزمینی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از آن هجرت کرده است کراهت داشت.
باب فضائل حج
اشاره
(1) خداوند تبارک و تعالی فرمود: «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ» یعنی آهنگ حجّ بسوی خدا کنید.
(2) 2137- و کسی که مرکوبی را به نیّت استفاده در سفر حجّ بگیرد، بمانند کسی است که اسبی را برای محافظت از مرزهای وطن اسلامی و جهاد در راه خدای عزّ و جلّ بسته باشد.
و میگویند: «حجّ فلان ای افلج» فلان شخص حجّ بجای آورد یعنی به آنچه
ص: 25
میخواست دست یافت.
شرح: «تا اینجا موافق روایتی است که کلینی در کافی نقل کرده است».
و حجّ آهنگ سفر بسوی خانه خدای عزّ و جلّ برای خدمت او بصورت اداء مناسکی است که خود به انجام آن فرمان داده است.
(1) 2138- و حسن بن محبوب از علیّ بن رئاب از محمد بن قیس روایت کرده است که گفت: از امام باقر علیه السّلام بهنگامی که در مکّه برای مردم سخن میگفت شنیدم که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نماز فجر را با امامت بر اصحاب خود بجای آورد. و آنگاه بگفتگو با ایشان بنشست تا زمانی که خورشید برآمد، پس حاضران یک یک بپا خاستند، تا آنکه جز دو مرد یکی از انصار و دیگری از ثقیف با او باقی نماند، پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله با ایشان گفت: من دانستم که شما را حاجتی است و میخواهید در باره آن از من سؤال کنید، پس اگر بخواهید پیش از آنکه بپرسید شما را از حاجتتان خبر دهم، و اگر بخواهید خود سؤال کنید. آن دو گفتند: یا رسول اللَّه بهتر آنست که شما ما را خبر دهید و در این باره آغاز سخن کنید، زیرا در رفع ابهام مؤثّرتر و از شکّ و ریب دورتر و برای ایمان استوارکنندهتر است. پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: امّا تو ای مرد انصاری از قومی هستی که دیگران را بر خود مقدّم میدارند، و تو
ص: 26
فردی شهرنشینی، و این مرد ثقفی فردی چادرنشین است، پس آیا در طرح سؤال به او ایثار میکنی؟ و نوبت و فرصت را به او همی گذاری؟ مرد انصاری گفت: آری، پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: امّا تو ای مرد ثقفی نزد من برای این آمدهای تا در باره وضویت و نمازت و فائدهای که در آنها برای تو نهاده است از من سؤال کنی اکنون بدان که تو چون دست خود را (برای وضو) در آب بزنی و بگوئی بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* گناهانی که دستهای تو مرتکب شدهاند فرو میریزد، و چون روی خود را بشوئی گناهان چشمانت با نگریستنشان، و دهانت با تلفّظ بآن انجام دادهاند افشانده و ریخته میشوند، و چون دو ذراع خود را بشوئی گناهان از راست و چپ تو پراکنده گردند، و چون سر و گامهایت را مسح کنی گناهانی که در پی آنها رهسپارشدهای فرو میریزد، پس این فائدهای است که در وضوی تو نهاده شده است.
و چون بنماز ایستی، و روی دل بسوی معبود آوری، و أمّ الکتاب- یعنی سوره حمد- و سورهای را که خواندنش برای تو میسّر باشد بخوانی، و پس از آن رکوع کنی و رکوع و سجود نماز را کامل بجا آوری، و تشهّد و سلام را اداء کنی، و هر گناه که میان تو و نمازی که از پیش خواندهای تا نماز اخیر که از تو سرزده باشد برای تو آمرزیده میشود. و این فائدهای است که در نماز تو نهاده شده است.
امّا تو ای مرد انصاری، پس همانا آمدهای تا در باره حج و عمرهات و ثوابی که
ص: 27
در آنها برای تو موجود است از من سؤال کنی، پس بدان که تو چون براه حجّ روی آوری، و بر مرکب خود سوار شوی و بگوئی: بنام خدا، و مرکبت تو را به پیش برد، گامی بر زمین نمینهد و گامی برنمیدارد جز آنکه خدای عزّ و جلّ ثوابی برای تو مینویسد، و گناهی از تو محو میکند، و چون احرام ببندی و لبّیک بگوئی خدای تعالی برای تو در هر لبّیک که گوئی ده ثواب مینویسد، و ده گناه را از تو محو میکند، و چون هفت بار گرد خانه طواف کنی، به این وسیله عهدی و ذکری نزد خدا برای تو بوجود میآید که پروردگارت از تو شرم میدارد که پس از آن عهد و ذکر تو را عذاب کند، و چون در محلّ مقام ابراهیم دو رکعت نماز کنی خدا دو هزار رکعت نماز مورد قبول برای تو مینویسد، و چون هفت بار در میان صفا و مروه سعی بجای آوری برای تو نزد خدای عزّ و جلّ ثوابی خواهد بود بمانند ثواب کسی که پیاده از سرزمینهای خود بحجّ رفته باشد و نیز بمانند ثواب کسی که هفتاد برده مؤمن را آزاد کرده باشد، و چون تا وقت غروب در عرفات وقوف کنی اگر گناهانی برابر ریگهای انباشته و کف دریا را بر دوش داشته باشی هر آینه خدا آن را برای تو میبخشد و از تو درمیگذرد، پس چون جمرات را رمی کنی خدا در آینده زندگی تو در برابر هر سنگریزهای ده ثواب برای تو
ص: 28
مینویسد، پس چون سر خود را بتراشی در برابر هر تار موئی در آینده زندگی تو برای تو ثوابی خواهد بود که برای تو مینویسند، و چون قربانی کنی گوسفند یا گاو را ذبح یا شتر را نحر کنی در برابر هر قطره از خون آن ثوابی برای تو خواهد بود که در آینده زندگیت برای تو مینویسند، و چون هفت شوط گرد کعبه طواف کردی و بعد در مقام ابراهیم علیه السّلام دو رکعت نماز طواف بگزاردی فرشتهای بزرگوار دست بر دو کتف تو میزند و میگوید: اما آن گناهانی که در گذشته از تو سر زده است جمله بر تو آمرزید شده. عمل از نو آغاز کن در این یک صد و بیست روز.
(1) 2139- و روایت شده است که بنی اسرائیل چون قربانیانی میگزاردند آتشی بیرون میآمد، و ذبیحه کسی را که قربانیش پذیرفته شده بود میخورد، و خداوند تبارک و تعالی احرام را بجای قربان قرار داده است.
(2) 2140- و امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: هیچ لبّیک گویندهای نیست که زبان به گفتن لبّیک در زیارت خانه خدا بگشاید جز آنکه هر چیز که تا مقطع زمین از سمت راست او باشد و هر چیز که تا مقطع زمین در سمت چپ او باشد در گفتن لبّیک با او هم آواز گردد. و آن دو فرشته که در جانب راست و چپ اویند با او گویند: مژده باد تو را ای بنده خدا و خداوند هیچ بندهای را جز به بهشت مژده
ص: 29
نمیدهد.
شرح: «نظیر این روایت را علماء اهل سنّت ترمذی و ابن ماجه و بیهقی و حاکم همگی در کتب خود از سهل بن سعد از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آوردهاند».
(1) 2141- و کسی که در احرام خود از روی ایمان و بقصد تقرّب بخدا هفتاد بار لبّیک گوید خداوند هزار فرشته را برای او به مبرّا بودنش از آتش و بیگانه بودنش از نفاق گواه میگیرد.
شرح: «کلینی این حدیث را در کافی با سند مرفوع ذکر کرده و در آنجا «هزار هزار فرشته» ذکر شده است».
و کسی که بحرم رسد و از مرکب فرود آید و غسل کند و کفشهای خود را بدست گیرد و با پای برهنه از سر تواضع در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ وارد حرم شود، خداوند یک صد هزار گناه را از او محو میکند، و یک صد هزار ثواب برای او مینویسد، و یک صد هزار درجه برای او بنیاد مینهد و یک صد هزار حاجتش را روا میسازد، و کسی که بحال آرامش و وقار بمکّه وارد شود خداوند گناهانش را میآمرزد، و این گونه ورود چنانست که بدون تکبّر و خود خواهی و تجبّر به آن مکان داخل گردد.
و کسی که با نرمی و فروتنی و وقار و خشوع بمسجد درآید خداوند او را
ص: 30
میآمرزد.
و هر کس بسوی کعبه بنگرد در حالی که نسبت بحقّ آن عارف باشد، خدا گناهانش را میآمرزد. و مهمّاتش را کفایت میکند.
(1) 2142- و امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که با معرفت بکعبه بنگرد و آنگاه حقّ ما و حرمت ما را برابر با حقّ کعبه و حرمت آن بشناسد، خدا همگی گناهان او را میآمرزد و مهمّات دنیا و آخرت او را کفایت میفرماید.
(2) 2143- و روایت شده است که هر کس بکعبه بنگرد، همچنان برای او ثوابی نوشته میشود و گناهی از او محو میگردد، تا آن زمان که چشم خود از کعبه بردارد.
(3) 2144- و روایت شده است که نظر بسوی کعبه عبادت است، و نظر بسوی والدین- پدر و مادر- عبادتست، و نظر در قرآن حتّی بدون خواندن عبادتست، و نظر بروی دانشمند عبادتست، و نظر بسوی آل محمّد (معصومین علیهم السّلام) عبادتست.
(4) 2145- و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «نظر به روی علیّ (علیه السّلام) عبادتست.
ص: 31
(1) 2146- و در خبر دیگر فرموده است: یاد کردن و ذکر- نام بردن- علیّ (علیه السّلام) عبادتست.
(2) 2147- و امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که بقصد حجّ یا عمره آهنگ این خانه کند در حالی که از کبر (و خود برتر بینی) پیراسته باشد، از گناهانش بیرون آید بمانند روزی که از مادر متولّد شده باشد، و کبر اینست که حقّ را نشناسد، و به اهل آن طعن زند، و هر کس که چنین کند با خدا از سر خصومت برآمده، و ردای کبریاء خدا را بسوی خود کشیده است.
(3) 2148- و امام صادق علیه السّلام پیرامون قول خدای عزّ و جلّ: «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» فرمود: هر کس که آهنگ این خانه کند، و بداند که آن همان خانهای است که خدا بزیارت آن فرمان داده، و ما اهل بیت را چنان که شایسته شناخت است بشناسد، در دنیا و آخرت ایمن خواهد بود (از بلاها و عذابهای الهی).
و روایت شده است که هر کس مرتکب جنایتی شود، و آنگاه بحرم پناهنده گردد، حدّ بر او اقامه نکنند، و خوردنی و نوشیدنی به او ندهند، و او را جای ندهند و یا در پناه نگیرند (و یا چنان که در بعضی نسخهها است «لا یؤذی» بجای «لا یؤوی» یعنی آزاری به او نرسانند) تا از حرم بیرون آید، و آنگاه حدّ بر او اقامه کنند، پس اگر
ص: 32
کاری را که موجب حدّ شود در داخل حرم بجا آورد او را در حرم دستگیر و مؤاخذه کنند، زیرا او حرمتی برای حرم قائل نشده است.
شرح: «کلینی در خبر صحیح از معاویة بن عمّار روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که شخصی را در خارج از حرم بقتل رساند، و آنگاه بحرم داخل شود سؤال کردم، فرمود: همی باید تا او را نکشند، و طعام و آب ندهند و با او داد و ستد نکنند، و او را پناه ندهند تا از حرم خارج شود و آنگاه حدّ بر او جاری سازند، راوی گوید: عرض کردم پس نظرتان در باره کسی که در داخل حرم مرتکب قتل یا سرقت شده است چیست؟ فرمود: در همان داخل حرم حدّ را بر او جاری میکنند با حال سرافکندگی و حقارتش زیرا که برای حرم حرمتی قائل نشده است- تا آخر حدیث».
(1) 2149- و امام صادق علیه السّلام فرمود: داخل شدن بکعبه دخول در رحمت خداست، و بیرون شدن از آن خروج از گناهانست، و چنین کسی در باقی مانده عمرش از ارتکاب گناه مصون، و گناهان گذشتهاش آمرزیده است.
(2) 2150- و نیز فرمود: کسی که با آرامش و سکینه بکعبه داخل شود به این معنی که متکبّر و جبّار نباشد گناهانش بر او آمرزیده میشود.
شرح: «قبلا گذشت که مراد از تکبّر و تجبّر، زیر بار حقّ نرفتن است با اینکه دارای تمیز هست و حقّ و باطل را میشناسد، ولی از قبول و پذیرش آن امتناع میورزد».
(3) 2151- و کسی که بقصد حجّ بمکّه وارد شود و بر گرد کعبه طواف کند، و دو
ص: 33
رکعت نماز بگزارد، خدا هفتاد هزار ثواب برای او مینویسد، و هفتاد هزار گناه از او محو میکند، و به هفتاد هزار درجه او را ترفیع میدهد، و او را در قضاء هفتاد هزار حاجت بشفاعت میپذیرد و ثواب آزاد کردن هفتاد هزار برده را که ارزش هر برده هزار درهم باشد بحساب او مینویسد.
(1) 2152- و در خبر دیگر این ثواب برای کسی ذکر شده است که تا هنگام زوال خورشید پیرامون کعبه طواف کند، در حالی که سر و پایش برهنه باشد، و گامها را نزدیک بهم بردارد و دیدگانش را فروپوشد، و در هر طواف حجر الأسود را- بیآنکه آزاری بکسی وارد سازد- استلام کند، و ذکر خدا از زبانش قطع نشود.
(2) 2153- و امام صادق علیه السّلام فرمود: خدای را عزّ و جلّ پیرامون کعبه یک صد و بیست رحمت است، که شصت رحمت آن برای طوافکنندگان، و چهل رحمت برای نمازگزاران، و بیست رحمت برای ناظران است.
(3) 2154- و روایت شده است که: هر کس که بکعبه طواف کند از گناهانش بیرون میآید.
(4) 2155- و ابو جعفر (امام باقر) علیه السّلام فرمود: هر کس که در محلّ مقام
ص: 34
ابراهیم دو رکعت نماز بجا آورد آن دو رکعتش برابر با آزاد کردن شش بنده است.
شرح: «اختلاف در مقدار ثواب که در باره بعضی اعمال در روایات آمده است باعتبار مخاطب و موقعیت، و یا کمال و عدم کمال آن عمل است، گاهی ممکن است طواف ثوابش از آزاد کردن بنده بیش باشد چون بردگان کم هستند یا در رفاه و آسایش و تحت تعالیم حقّ زندگی میکنند، و گاهی تحت فشار اربابان و شکنجه آنها قرار گرفته و بدون فرهنگ بسر میبرند، و آزاد کردن آنان از هر عمل خیری در چنین موقعیّت بالاتر است، و گاهی چنان که اشاره شد بعکس است و در این وقت طواف که موجب آزادی بندها را تقویت میکند و انسان را در مقامی از قرب بحقّ میرساند که اعمال و کردار و رفتارش هر یک موجب آزادی هزاران هزار خلق خداست لذا طواف او ثوابش بیشتر میشود، آری وابسته به موقعیّت و کیفیّت عمل است، و در تاریخ اسلام افرادی بودهاند که طواف خانه کعبه را تمام عمر سالی چندین بار بجا میآوردهاند ولی از آنها اعمالی یا دستوراتی صادر شده که صدها هزار مردم آزاد را به بردگی کشانده است، پس این ثوابها همگی بشرطها و شروطها است نه مطلق، و در اختلاف شرائط کم و بیش میشود».
(1) 2156- و یک طواف قبل از حجّ بهتر از هفتاد طواف بعد از حجّ است.
شرح: «این حدیث افضلیّت حجّ تمتّع را میفهماند؛ و مراد فضل طواف عمره تمتّع است نسبت به طواف حجّ».
(2) 2157- و کسی که یک سال در مکّه اقامت کند، طواف مستحبّ برای او بهتر است از نماز مستحبّ، و کسی که دو سال اقامت کند چیزی از این و چیزی از آن درهم بیامیزد (یعنی هر دو را انجام دهد) و کسی که سه سال اقامت کند نماز برای او افضل است از طواف.
ص: 35
(1) 2158- و روایت شده است که: طواف برای غیر اهل مکّه افضل از نماز، و نماز برای اهل مکّه افضل از طواف است.
و کسی که همسفر گروهی باشد، و بار و اثاثشان را نگهداری کند تا ایشان طواف کنند یا سعی بجای آورند، اجر او از همگان عظیمتر خواهد بود.
شرح: «چون حاجت مؤمنین را برآورده و ایثار کرده و دیگران را بر خود مقدّم داشته است».
(2) 2159- و امام صادق علیه السّلام فرمود: برآوردن نیاز مؤمن از طواف و طواف و طواف افضل است، و همچنان تا ده بار لفظ طواف را تکرار فرمود.
(3) 2160- و امام صادق علیه السّلام فرمود: رکن یمانی دریست متعلق بما که از آن در ما به بهشت داخل میشویم.
(4) 2161- و نیز فرمود: در آن رکن دری از درهای بهشت موجود است که از آن زمان که گشوده شده تا حال بسته نشده است.
(5) 2162- و در آنجا نهریست روان از بهشت که اعمال بندگان در آن یک دیگر را ملاقات میکنند.
ص: 36
(1) 2163- و روایت شده است که: رکن یمانی دست راست خدا در زمین او است، که بوسیله آن با خلق خود مصافحه میکند.
(2) 2164- و امام صادق علیه السّلام فرمود: آب زمزم برای هر بیماری که از آن بنوشد شفا است.
(3) 2165- و در روایت است کسی که از آب زمزم سیراب شود آن آب برای او شفائی پدید میآورد و دردی را از او میزداید.
(4) 2166- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آن زمان که در مدینه میزیست، آب زمزم را برسم هدیّه طلب میکرد. (یعنی به کسانی که بمکّه میرفتند میفرمود: آب زمزم برای ما بیاورید).
(5) 2167- و روایت است که: حاجّ چون میان صفا و مروه سعی کند برسم از گناهانش پاک میشود.
(6) 2168- و علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: کسی که میان صفا و مروه سعی کند، فرشتگان برای او شفاعت میکنند، و شفاعت ایشان در باره او پذیرفته میشود.
(7) 2169- و در روایت است که: هر کس بخواهد مالش افزون شود، میباید
ص: 37
مدّت وقوف خود بر صفا و مروه را طولانی کند.
(1) 2170- و امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر برای تو دست دهد که همگی نمازهای واجب و غیر واجب خود را در محلّ حطیم بجای آوری، پس چنین کن، زیر آن بهترین قطعه بر روی زمین است.
و حطیم میان در کعبه و حجر الأسود است، و آن همان موضعی است که خدای عزّ و جلّ توبه آدم علیه السّلام را در آنجا قبول کرد، و پس از آن نماز در حجر، و بعد از حجر در میانگین رکن عراقی و باب بیت افضل است، و آن همان محلّی است که مقام در آنجا بوده است، و پس از آن پشت مقام همان جا که اکنون مقام در آن واقع است، و بهر نسبت که به بیت نزدیکتر باشد افضل است الّا اینکه برای تو روا نیست که دو رکعت طواف نساء و غیر آن را جز در پشت مقام- همان جا که اکنون واقع است- بجای آوری.
شرح: «مراد از غیر طواف نساء، طواف زیارت و طواف عمره تمتّع و عمره مفرده و هر چه واجب باشد است».
(2) 2171- و کسی که یک نماز در مسجد الحرام بجای آورد، خدای عزّ و جلّ هر نمازی را که او بجای آورده و هر نمازی را که تا بهنگام مرگ بجای میآورد از او قبول میکند.
ص: 38
(1) 2172- و نماز در آن مسجد برابر با هزار نماز است (در غیر آن).
(2) 2173- و زمانی که مردم در اماکنشان در منی استقرار یابند منادی از جانب خدای عزّ و جلّ ندا میدهد: اگر مراد شما این باشد که من از شما راضی شوم، من بحقیقت از شما راضی شدهام.
(3) 2174- در روایتست که چون مردم در منی آیند منادی ندا کند اگر بدانید بدرگاه که فرود آمدهاید یقین میکردید علاوه بر جبران مخارج آمرزیده شدهاید.
(4) 2175- و روایت شده است که خدای جبّار جلّ جلاله میفرماید: براستی آن بندهای که من در باره او احسان کردهام، و نسبت به او رفتاری زیبا داشتهام، و با وجود این در هر پنج سال یک بار در این مکان بزیارت من نیاید، فردی محرومست.
(5) 2176- و در مسجد خیف در منی، هفتصد پیامبر نماز گزاردهاند.
(6) 2177- و مسجد رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله در زمان آن حضرت در محلّ منارهای بوده است که در وسط مسجد میبوده است، و فوق آن مناره تا قبله نزدیک سی ذراع، و از سمت راست و طرف چپ آن و پشت آن در همین حدود بوده است.
ص: 39
(1) 2178- و هر کس که در مسجد منی پیش از آنکه از آن مسجد بیرون شود صد رکعت نماز بجا آورد، این نماز او معادل با هفتاد سال عبادتست، و هر کس که در مسجد منی یک صد بار خدا را تسبیح کند- یعنی
«سبحان اللَّه»
بگوید- خدای عزّ و جلّ ثواب آزاد کردن بردهای را برای او مینویسد، و هر کس که در آنجا یک صد بار تهلیل کند- یعنی
لا اله الّا اللَّه
بگوید- این عمل او معادل با زنده کردن یک انسان است، و هر کس که در آن مکان خدای عزّ و جلّ را حمد کند- یعنی
«الحمد للَّه»
بگوید- ارزش این عمل او برابر با انفاق خراج عراقین در راه خداوند عزّ و جلّ است.
(2) 2179- و حاجّ چون در عرفات وقوف کند، از گناهان خود پاک میشود.
(3) 2180- و ابو جعفر باقر علیه السّلام فرمود: هیچ کس، چه نیکوکار و چه تبهکار، بر فراز آن کوهها وقوف نمیکند، مگر آنکه خداوند دعایش را اجابت میفرماید، امّا نیکوکار دعایش هم در امور آخرتش مستجاب میشود و هم در امور دنیایش، و امّا تبهکار تنها دعایش در امور دنیائیش مستجاب میگردد.
(4) 2181- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هیچ مرد مؤمنی از اهل شهری و منطقهای در عرفات وقوف نمیکند، مگر آنکه خدا مؤمنین اهل آن شهر و منطقه را میآمرزد، و هیچ مردی از خانوادهای از مؤمنین در عرفات وقوف نمیکند، مگر آنکه
ص: 40
خدا همگی آن خانواده مؤمن را میآمرزد.
(1) 2182- و علیّ بن الحسین علیهما السّلام سائلی را در روز عرفه شنید که از مردم سؤال میکرد، او را فرمود: وای بر تو! آیا در این روز از غیر خدا سؤال میکنی؟! همانا که در این روز برای آنچه در شکمهای زنان باردار وجود دارد، امید میرود که سعید باشند.
شرح: «مراد آنست که رحمت خداوند، در این روز برای کسی که بصورت جنین در شکم مادر است، از فضل و کرم خدا امید آن میرود که از سعادت برخوردار شود، اگر چه در طالع او شقاوتش رقم خورده باشد- چنان که بعد از این خواهد آمد که خوشبختی و بدبختی آدمی در شکم مادرش رقم زده میشود- پس چگونه تو از مردم سؤال میکنی در صورتی که تو زبانی داری که تو را امکان آن میدهد که خواسته خود را از خدا طلب کنی».
(2) 2183- و ابو جعفر علیه السّلام چون روز عرفه فرا میرسید هیچ سائلی را ردّ نمیکرد.
شرح: «در صورتی که برای سائل اولی و بهتر آنست که از مردم چیزی نخواهد، برای مسئول نیز اولی آنست که سائل را محروم نکند، زیرا ردّ سائل بطور کلّی ناپسند است، بخصوص در چنین روز».
و کسی که غلامی از آن خود را شامگاه روز عرفه آزاد کند حجّ همان سال آن بنده حجّة الاسلام محسوب میشود و برای مولا دو پاداش نوشته میشود یکی ثواب آزاد
ص: 41
کردن برده یکی ثواب حجّی که برده انجام میدهد.
و در باره غلامی که در روز عرفه آزاد شود روایت شده است که چون یکی از دو موقف (عرفات یا مشعر) را درک کند، در حقیقت حجّ را درک کرده است.
و عظیمترین کس از نظر جرم از اهل عرفات آن کس است که از عرفات باز گردد در حالی که گمان میدارد که او آمرزیده نشده است.- یعنی آن کسی که از رحمت خدای عزّ و جلّ نومید میشود-.
شرح: «کتاب کافی حدیثی مسند از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است که: مردی در مسجد الحرام از آن حضرت پرسید که گناه چه کسی از همگان عظیمتر است؟ امام علیه السّلام در پاسخ او فرمود: کسی که در این دو موقف: عرفه و مزدلفه وقوف کند، و میان این دو کوه- صفا و مروه- سعی کند، آنگاه بر گرد کعبه طواف کند، و در پشت مقام ابراهیم علیه السّلام نماز بجا آورد، و با این همه در دل خود بگوید و یا چنین گمان کند که خدا او را نمیآمرزد، پس گناه چنین کسی از همگی مردم بزرگتر است».
(1) 2184- و امام صادق علیه السّلام فرمود: چون شامگاه عرفه فرارسد، خدای عزّ و جلّ دو فرشته را میفرستد تا با دقّت در چهره مردم بنگرند، و چون مردی را که هر سال عادت آمدن بحجّ داشت نیابند، یکی از آن دو برفیق خود میگوید: ای فلان! فلان شخص چه کرده و او را چه رخ داده است که به حجّ نیامده؟ پس آن دیگر در جواب میگوید: خداوند بهتر میداند، آنگاه یکی از آن دو فرشته میگویند: خدایا اگر
ص: 42
فقر، او را از حجّ بازداشته است، پس تو خود او را بینیاز کن، و اگر وامی او را از این سفر مانع شده تو قرض او را از طرف او اداء فرما، و اگر بیماری او را بازداشته پس تو خود او را شفا ببخش، و اگر مرگ سدّ راه او شده پس او را بیامرز، و بر او رحمت فرست.
(1) 2185- و هم آن حضرت علیه السّلام فرمود: چون کسی در غیاب برادر خود را دعا کند وی را از فراز عرش ندا دهند که: و برای تو صد هزار برابر آنچه برای برادر خود خواستی مقرّر است، و چون برای خود دعا کند همان یک چیز که خواسته است به او داده خواهد شد، بنا بر این آن صد هزار ضمانت شده از این یک که اجابتش معلوم نیست بهتر است.
(2) 2186- و کسی که برای چهل نفر از دوستان و برادرانش دعا کند، پیش از آنکه برای خود دعا نماید، دعای او در باره ایشان و هم در باره خودش مستجاب میشود.
(3) 2187- و کسی که از میان دو تنگه منی بیتکبّر بگذرد، خدا گناهانش را میآمرزد.
شرح: «ظاهر اینست که مقصود از این دو تنگه یکی تنگه راه مکّه بمنی و دیگری راه منی بعرفات باشد- یعنی مزدلفه- و نیز محتمل است که مقصود فقط مشعر باشد، چنان که اصحاب آن را فهمیدهاند و در کتب خود بر آن اطلاق میکنند. و وجه
ص: 43
اوّل با کلام اهل لغت سازگارتر است. و در قاموس آمده است که: مأزم که آن را مأزمان میگویند: تنگهای در ما بین جمع و عرفه، و تنگهای دیگر در ما بین مکّه و منی است، و در معجم البلدان آمده است که: مأزمان موضعی در مکّه در میان مشعر الحرام و عرفه است، و آن درّهای میان دو کوه است که آخر آن به «بطن عرنة» میپیوندد».
(1) 2188- و همانا که درهای آسمان در آن شب برای اصوات مؤمنین بسته نمیشود و ایشان را همهمهای است بمانند همهمه زنبور عسل، خدای عزّ و جلّ میفرماید: من پروردگار شمایم، و شما بندگان منید، شما حقّ مرا اداء کردید، و مرا همی سزد که دعای شما را اجابت کنم، پس در آن شب گناهان هر که را بخواهد فرو میریزد، و هر کس را اراده کند میآمرزد.
پس چون مردم ازدحام کنند، چنان که یارای پیش رفتن و واپس شدن نداشته باشند تکبیر بگویند- یا تکبیر بگوئید-، زیرا تکبیر فشار جمعیّت را از میان میبرد.
(2) 2189- و حاجّ چون در مشعر وقوف کند، از آلودگی گناهانش خارج میشود.
وقوف در عرفات سنّت است، و در مشعر الحرام فریضه است.
شرح: «یعنی وقوف در عرفات وجوبش از سنّت فهمیده شده است، و وقوف در مشعر از کتاب خدا بظهور پیوسته است، آنجا که میفرماید فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ
ص: 44
عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ (چون از عرفات کوچ کردید پس خدا را در مشعر الحرام یاد کنید».
و در یوم النحر (یعنی روز عید قربان) هیچ عملی بهتر از آن نیست که خونی برسم قربانی ریخته شود، یا در مسیر احسان بوالدین، یا خویشاوندی که قطع رحم میکند گامی سپرده گردد، و آنکه حاجّ در باره آن خویشاوند تفضّل بیشتری مبذول دارد و در گفتن سلام سبقت جوید، یا از قسمت مرغوب گوشت قربانی اطعام کند، و پس از آن بقیّه همسایگان خود را از یتیمان گرفته تا مسکینان و بردگان را به استفاده از آن فراخواند، و اسیران را تفقّد کند.
شرح: «بزرگان برآنند که این اعمال در روز عید قربان بطور مطلق مطلوب است اگر چه در منی نباشد، و ما اضافه میکنیم اگر چه قربانی در یوم النحر نباشد نیز، لکن در منی روز عید قربان ثوابش بیشتر خواهد بود».
(1) 2190- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: قربانیهاتان را از نوع سالم و فربه و نفیس و بیعیب انتخاب کنید، زیرا که آنها در قیامت مرکب سواری شما بر فراز صراطند.
(2) 2191- و امّ سلمه- رضی اللَّه عنها- نزد پیمبر آمد؛ و گفت: یا رسول اللَّه عید أضحی فرا میرسد و من بهای قربانی ندارم، پس آیا اجازه دارم وام بستانم و قربانی کنم؟ حضرت فرمود: وام بستان و قربان کن، زیرا آن وامی است اداشدنی (یعنی این
ص: 45
قرض را خداوند سبحان ادا میکند چون در جهت رضای اوست).
(1) 2192- و همراه اوّلین قطره خونی که از قربانی میچکد، صاحب قربانی آمرزیده میشود.
(2) 2193- و ابو جعفر باقر علیه السّلام فرمود: شعار کردن شتران قربانی را از آنرو نیکو شمردهاند که نخستین قطرهای که از خون او میچکید، خداوند قربانیکننده را در همان دم میآمرزد.
(3) 2194- و کسی که چشم و زبان و دستش را در ایّام تشریق از گناه بازدارد خداوند عزّ و جلّ ثوابی برابر ثواب حجّ سال بعد را در نامه عمل او مینویسد.
شرح: «بدان میماند که خبری مأثور باشد با همین لفظ، ولی آن را نیافتیم، آری ابن حبّان در کتاب «الثواب» و بیهقی در شعب الایمان از فضل بن عبّاس از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله روایت کرده است که فرمود: «کسی که زبان و گوش و چشم خود را در روز عرفه نگاه دارد، تا عرفه سال آینده گناهانش بخشوده میشود» ولی از آیه مبارکه وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (خدا را در ایّام چند یاد کنید و از او پروا کنید و بدانید بسوی او بازگشت خواهید کرد) و ذکر وَ اتَّقُوا اللَّهَ در این میان پس از وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ ایّام تشریق فهمیده میشود یعنی یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ذی الحجّه، و این نه تنها برای حاجیان است بلکه اطلاق دارد، چنان که تکبیرات عقب نمازها با مختصر تفاوت».
(4) 2195- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: رمی جمرات ذخیره روز
ص: 46
قیامت است.
(1) 2196- و نیز آن حضرت فرمود: حاجّ چون رمی جمرات کند از لوث معاصی خود پاک و پیراسته میگردد.
(2) 2197- و امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که رمی جمرات کند، در برابر هر سنگریزهای گناه کبیره هلاککنندهای از او میریزد، و چون مؤمن آن را رمی کند، فرشتهای آن را بچالاکی بگیرد، و چون کافر (یعنی آنان که پیرو شیطانند از مسلمانان) آن را رمی کند، شیطان گوید: بر دبرت آنچه انداختی.
(3) 2198- و امام صادق علیه السّلام فرمود: چون مؤمن سر خود را در منی بتراشد و سپس آن را دفن کند، در روز قیامت بحالتی بصحرای محشر آید که هر تار موئی زبان گویائی داشته باشد و بنام صاحبش تلبیه گوید (یعنی لبّیک لبّیک کند).
(4) 2199- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برای آنان که سرهاشان را بتراشند سه بار، و برای آنان که موی سر کوتاه کنند یک بار طلب آمرزش کرد.
(5) 2200- و روایت شده است که: کسی که در منی سر خود را بتراشد، بروز قیامت در برابر هر تار موئی نوری خواهد داشت.
ص: 47
و کسی که سفر اوّل حج او است تقصیر بر او نیست باید سر را بتراشد.
(1) 2201- و امام صادق علیه السّلام را از معنی قول خدای عزّ و جلّ که فرموده است: «فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ» هر کس (در نفر) شتاب کرد گناهی بر او نیست، و هر کس آن را باز پس انداخت گناهی نکرده است) سؤال کردند، امام علیه السّلام فرمود: معنی آن اینست که حاج آمرزیده باز میگردد بحالی که هیچ گناهی برای او نمیماند.
(2) 2202- و روایت شده است که از لوث گناهانش پاک و پاکیزه بیرون میآید، بمانند روزی که مادرش او را زائیده است.
شرح: «کتاب کافی بسند صحیح از عبد الأعلی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: پدرم میگفت کسی که بقصد حجّ یا عمره آهنگ این خانه کند، در حالی که مبرّا از کبر باشد، در بازگشت از گناهان خود پاک میگردد بمانند روزی که مادرش او را زائیده است، سپس این آیه را میخواند: فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ- الآیه.
(3) 2203- و امام صادق علیه السّلام فرمود: آن بنده خدا که در منی سر خود را تراشیده است، تا هر زمان که موی سرش از محلّ تراشیده شده بروید، همچنان در مقام شخص طائف (طوافکننده) است بر گرد کعبه.
شرح: «یعنی زمانی که در منی موی سرش را سترده باشد تا نوبت دیگر که سر بتراشد، همچنان از ثواب طواف پیرامون کعبه برخوردار است، و آنچه مؤلّف- رضوان اللَّه تعالی علیه- از حدیث فهمیده اینست که گفته شد، لذا در اینجا آن را ذکر کرده
ص: 48
است، ولی بنظر میرسد که مراد از
«شعر الحلق علیه»
موئی است که قبلا- بنا بر روایات دیگر- از اوّل ذی القعده بسر باقی گذاشته و آن را نتراشیده یا کوتاه نکرده تا در منی بتراشد. و موی سر گذاشتن از شعار حاجیان بوده است، و مبالغه در این سنّت است، و بنا بر این معنی حدیث به ابتداء باب أنسب بود».
(1) 2204- و روایت شده است که از همان دم که از خانهاش (بدین قصد) بیرون میآید، تا آنگاه که بخانهاش باز میگردد، در مقام و منزلت کسی است که بر گرد کعبه طواف میکند.
شرح: «ممکن است مراد، روایت کلینی در کافی باشد که بسند صحیح از زیاد بن مروان قندی از امام ابو الحسن علیه السّلام نقل کرده که گوید: عرضکردم:
فدایت شوم، چنین است که گاه من در مسجد الحرام هستم و مردمان را مینگرم که پیرامون کعبه طواف همی کنند، و من همچنان نشستهام، پس از مشاهده این وضع غمگین میشوم، امام علیه السّلام فرمود: ای زیاد باکی بر تو نیست، زیرا شخص مؤمن وقتی بقصد حجّ از خانه خارج میشود همچنان در جوّی از طواف و سعی بسر میبرد تا بخانه بازگردد».
(2) 2205- و امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که حجّة الاسلام- یعنی حجّ واجب- را بجا آورد، گرهی از آتش دوزخ را از گردن خویش گشوده است، و کسی که دو بار حجّ کند، تا پایان عمر و هنگام وفات همچنان در خیر بسر میبرد، و کسی که سه بار پیاپی بحجّ رود، و از آن پس حجّ بجای آورد، و یا نیاورد، در مقام شخص مدمن الحجّ خواهد بود.
شرح:
«مدمن الحجّ»
کسی است که هر وقت راهی و امکانی برای رفتن حجّ
ص: 49
بیابد حجّ بجای آورد».
(1) 2206- و روایت شده است که هر کس سه بار حجّ کند، هرگز گرفتار فقر نخواهد شد.
(2) 2207- و هر شتری را که سه سال بر فراز جهازش حجّ کنند از شتران بهشت قرار گیرد.
(3) 2208- و امام هشتم علیه السّلام فرمود: کسی که سه تن از مؤمنین را با خود بحجّ برد جان خود را در برابر آن مبلغی که داده از خدای عزّ و جلّ خریده است (و از آتش خلاص کرده) و فردای قیامت خدا از وی نمیپرسد که مال خود را از چه راه بدست آوردهای از راه حلال یا حرام.
شرح: «این حدیث را مصنّف در کتاب عیون اخبار الرضا (ع) بطور مسند نقل کرده، و خود افزوده است که: مقصود آن حضرت از این کلام اینست که خداوند در باره شبههای که در مال او بوقوع پیوسته است از او سؤال نمیکند، و مدّعیان او را بوسیلهای از او راضی میگرداند، و مرحوم فیض کاشانی در «وافی» این کلام را نقل کرده و گفته است: «شاید که این امر مشروط به توبه، و مربوط بحالتی باشد که شخص، صاحبان آن مال را بطور مشخّص نشناسد، تا آن را به ایشان بازگرداند». و نظر ما اینست که بعض روات این حدیث مورد اعتماد نیستند، یکی از آنها سلمة بن خطّاب است که او را تضعیف کردهاند، و دیگری احمد بن علی است که مجهول است، و راوی دیگر حسن ابن علی دیلمی است که مهمل است (یعنی عنوان نشده است) و ذیل خبر معلوم نیست کلام معصوم است یا کلام یکی از روات، و مؤلّف- رحمه اللَّه- خود در این کتاب
ص: 50
- چنان که خواهد آمد- روایتی نقل کرده است از معصومین علیهم السّلام که فرمودهاند «هر کس با مال حرامی حجّ کند، بهنگام تلبیه او را ندا دهند که
«لا لبّیک و لا سعدیک»
و با این گونه جواب، تلبیه او را ردّ کنند، و او را در شمار حاجیان نپذیرند، این از طریق امامیّه، و امّا از طریق اهل سنّت: طبرانی در کتاب اوسط خود، از ابی هریره، و اصبهانی در کتاب الترغیب از اسلم عدوی از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم روایت کردهاند که فرمود: چون حاج بقصد حجّ با نفقه سفری پاک و پاکیزه از شهر و دیار خود خارج شود، و پای خود را در حلقه رکاب گذارد، و بانگ
لبّیک اللّهمّ لبّیک
سر دهد منادی از آسمان او را ندا دهد:
«لبّیک و سعدیک»
و این ندا سعادتی از پی سعادتی را برای او اعلام میکند- توشهات حلال و مرکبت حلال و حجّت مقبول و سعیت مشکور و و و، و چون با نفقهای پلید خارج شود، و پای خود را در رکاب گذارد، و بانگ به لبّیک برآورد، منادی از آسمان او را ندا کند
«لا لبّیک و لا سعدیک»
توشه است حرام و حجّت مردود و سعیت نامقبول است».
(1) 2209- و کسی که چهار نوبت بحجّ رود، هرگز فشار قبر باو نرسد، و چون مرگش فرا رسد خدای عزّ و جلّ ثواب حجهائی که کرده است در زیباترین صورت ممکن مقابل دیدگانش مصوّر سازد بحالی که در قبر او نماز میگزارد، تا روزی که خداوند عزّ و جلّ او را از قبر برانگیزد، و ثواب آن نمازها از آن او خواهد بود، و بدان که یک رکعت از آن نمازها با هزار رکعت از نماز آدمیان برابر است.
(2) 2210- و کسی که پنج بار حجّ بجای آورد، خداوند هرگز او را عذاب نخواهد کرد، و کسی که ده بار بحجّ رود خداوند هرگز حساب او را نکشد، یعنی مداقّه نکند و
ص: 51
کسی که بیست نوبت حجّ کند، جهنّم را نمیبیند، و شهیق و زفیر آن را نمیشنود.
(شهیق بمعنی صدای بلند و فغان است، و زفیر بمعنی صدای پست).
(1) 2211- و کسی که چهل حجّ بجای آورد، به او میگویند: در باره هر کس که دوست داری شفاعت کن، و دری از درهای بهشت برای او بگشایند که او و هر کس را که در بارهاش شفاعت کرده است از آن در داخل میشوند.
(2) 2212- و کسی که پنجاه نوبت حجّ بجای آورد، در بهشت عدن شهری برای او بنا کنند که در آن شهر هزار قصر، و در هر قصر هزار حوریه از حور العین، و هزار همسر موجود است، و او را از رفیقان محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در بهشت قرار میدهند.
شرح: «غایت و مقصود از کلیّه عبادات رسیدن بمقام قرب الهی است، و مقدّمه آن حرکت از نقص بسوی کمال و تحصیل رضای خداست، و در تمام ادیان آسمانی و آئین پیمبران راستین، بدون قصد قربت عبادتی مقبول درگاه حقّ نیست، و این اصلی است مسلّم که هیچ کس در آن تردید نکرده است. و حجّ- چنان که از محرّمات احرامش پیداست- برای تعدیل و تهذیب دو غریزه شهوت و غضب و کنترل این هر دو، و در اختیار قانون حقّ قرار دادن آنها است، و کسی که با اختیار خویش برای تحصیل کمال و قرب بجوار حقّ سبحانه و تعالی در مدّت عمر هفتاد یا هشتاد ساله خود، پنجاه سال هر سالی دو بار در احرام عمره و احرام حجّ، چندین روز متوالی این دو غریزه را تعطیل و تحت کنترل شدید قرار میدهد، خود بمقامی از کمال میرسد که هزاران هزار حوری در اختیار او مینهند و او توجّهی ندارد و اعتنائی نمیکند، و هدف و خواستهاش جز قرب بخدا و حقّ و رسیدن بکمال مطلق چیزی دیگری نیست و نخواهد
ص: 52
بود، پس از این رو بنظر میرسد ذکر حور و قصور در خبر بدین منظور آمده باشد، نه بعنوان جزای عمل، بلکه همان همدمی و رفاقت با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله که خود مقرّبترین فرد درگاه الهی و صاحب مقام محمود است جزای او خواهد بود، و هر گاه کسی بداعی رسیدن بحور و قصور عبادتی را و لو به نیّت «قربة الی اللَّه» بجای آورد، و آن عبادت نتیجه دهد، فائدهاش برای فاعل همان حور و قصور است، نه قرب به پروردگار، و کسی که هنوز خواسته و تمنّایش حور العین است، هنوز از عالم بهمیّت گامی بسوی کمال و مقام انسانیّت برنداشته است، و وادارنده او بعبادت خدای عزّ و جلّ غریزه حیوانی حریص او است نه عشق و علاقه همجواری با اولیاء خدا در مقام قرب».
(1) 2213- و کسی که بیش از پنجاه حجّ انجام دهد، چنانست که پنجاه حجّ در مصاحبت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله و اوصیاء آن حضرت صلوات اللَّه علیهم بجای آورده باشد، و از کسانی باشد که در هر جمعه (اولیاء) خداوند تبارک و تعالی را زیارت کند، و از کسانی باشد که به بهشت جاویدی که خداوند سبحان بید قدرت خود آن را آفریده است. و هیچ چشمی آن را ندیده، و هیچ مخلوقی از آن اطّلاع نیافته، راه یافته و هیچ کس حجّ بسیار بجا نمیآورد مگر آنکه خدای عزّ و جلّ در برابر هر حجّی شهری در بهشت برای او بنا کند که در آن غرفهها و در هر غرفه از آن حوریهای از حور العین و با هر حوریّه سیصد کنیز باشد که مردم مانند آن کنیزان زیبا و صاحب جمال را ندیده باشند.
(2) 2214- و امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که یک سال در میان، حجّ بجای
ص: 53
آورد او از جمله مردم مدمن الحجّ باشد (یعنی معتاد بحجّ)
(1) 2215- و اسحاق بن عمّار گوید: به امام صادق علیه السّلام گفتم: من تصمیم گرفتهام که همه ساله در کار حج باشم، و این کار را یا خود مباشرت کنم، یا مردی از خانواده خود را با سرمایه خویش بحج بفرستم، امام فرمود: آیا بر این کار عزم داری؟ گفتم آری (عزم دارم) فرمود: اگر چنین کردهای پس بر افزون شدن ثروتت یقین میدار، یا مژده باد تو را به فراوانی مال.
(2) 2216- و روایت شده است که هیچ بنده بهیچ وسیلهای محبوبتر نزد خدا از راه پیمودن با پای پیاده بخانه محترمش، بر او تقرب نجسته است، و یک حج با پای پیاده با هفتاد حج برابر است، و کسی که از شتر خود بزیر آید، و قدری پیاده راه بپیماید، خداوند ثواب همان را در نامه عملش بنویسد.
(3) 2217- و حج سواره بهتر از حج پیاده است زیرا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله سواره حج بجای آورد. و وجه جمع میان این دو نوع خبر در همین روایت ابو بصیر است:
ص: 54
(1) 2218- ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام پرسید که: پیاده بحجّ رفتن افضل است یا سواره؟ امام در پاسخ او فرمود: در صورتی که شخص ثروتمند باشد، و برای کم خرج کردن و از هزینه سفر کاستن پیاده برود، سوار افضل است.
شرح: «شیخ طوسی در تهذیب در خبری موثّق از رفاعه و ابن بکیر و این هر دو از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که: از آن حضرت پرسیدند: حجّ، پیاده افضل است یا سواره امام فرموده: بلکه سواره افضل است زیرا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله سواره حج بجای آورد، و این خبر را کلینی نیز نقل کرده است، و جمع میان این اخبار یا باینست که اخبار فضیلت پیاده رفتن را مربوط بمناسک حج دانیم چنان که از خبر رفاعه که گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که پیاده رفتن حسن بن علی علیهما السّلام از مکّه بوده یا مدینه؟ فرمود: از مکّه، و نیز پرسیدم که چون بیت را زیارت کنم سوار شوم یا پیاده راه بسپارم؟ فرمود: حسن بن علی علیهما السّلام سواره زیارت میکرد. وجه دیگر آنکه پیاده رفتن را افضل برای کسانی بدانیم که برای دعا و عبادت ناتوان نمیشوند. و فضل سواره رفتن را برای کسانی که ناتوان از دعا میشوند چنان که از صحیفه سیف تمّار نمودار میشود که فرمود: اگر سواره روید نزد من خوشایندتر است زیرا از دعا و عبادت بجهت خستگی باز نمیمانید و سواری بشما نیروی عبادت میدهد. و وجه سوّم اینکه اخبار مربوط بسوار شدن بر حالتی حمل شود که شخص مرکوبی را برای خود بگیرد که معمولا برای احتیاج و ضرورت خود میگیرند، و اخبار مربوط به پیاده رفتن را بر حالتی حمل شود که همراه آن مرکوب خود پیاده گام بسپارد، همان طوری که از قول امام در حدیث آینده که طی شماره 2219 ثبت شده است برمیآید».
(2) 2219- و حسین بن علی علیهما السّلام پیاده راه میپیمود، در صورتی که محملها
ص: 55
و جهازها را همراه او میراندند.
(1) 2220- و مردی نزد علی بن الحسین علیهما السّلام آمد و بمنظور انکار بر وی گفت: حجّ را بر جهاد ترجیح دادهای در صورتی که خداوند عزّ و جلّ فرموده است: همانا که خدا جانها و مالهای مؤمنین را ببهای بهشت از ایشان خریده است- تا آخر آیه» (توبه: 111) پس علی بن الحسین علیهما السّلام او را گفت: ما بعد این آیه را بخوان، مرد گفت: التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ- و همچنان خواند تا آخر آیه پس امام فرمود: هر زمان که اینان را یافتی پس آن روز جهاد بهمراه ایشان از حجّ افضل است» و بنا بر روایت دیگر خود امام این آیه را تلاوت کرد.
شرح: «آن مرد عبّاد بصری بود».
(2) 2221- و کسی که بقصد کسب رضای خدا حجّ بجای آورد، و هدفش خود نمائی و حسن شهرت نباشد البتّه خدا او را میآمرزد.
(3) 2222- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کس که دنیا و آخرت را بخواهد، پس آهنگ این خانه کند.
(4) 2223- و کسی که از مکّه بازآید، و نیّت آن داشته باشد که سال دیگر باز
ص: 56
گردد، بر عمرش افزوده میشود.
(1) 2224- و کسی که از مکّه بیرون شود و نیّت بازگشت به آن را نداشته باشد، اجلش نزدیک و عذابش زودتر میرسد.
(2) 2225- و از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: این کوه «ثافل» را مینگرید؟ یزید بن معاویه چون از حج بسوی شام بازگشت، بالبدیهه این شعر را انشاء کرد و گفت:
اذا ترکنا ثافلا یمینا فلن نعود بعده سنینا
للحج و العمرة ما بقینا
یعنی: وقتی که کوه «ثافل» را در سمت راست خود واگذاشتیم پس سالهای بعد برای انجام مناسک حجّ یا عمره تا زنده باشیم بسوی آن باز نخواهیم گشت. پس خداوند عزّ و جلّ او را پیش از آنکه اجلش فرا رسد هلاک کرد.
مترجم گوید: «در این خبر بعنوان شاهد بر تعجیل عذاب کسی که نیت بازگشت ندارد ذکر شده است، و بکری در کتاب معجم ما استعجم گفته است: «ثافل- بکسر فاء و فتح آن نام جبل مزینه است» و یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان آورده است که: «ثافل- بکسر فاء- نام دو کوه از کوههای تهامه است، که یکی را ثافل اکبر و دیگری را ثافل اصغر مینامند. سپس میافزاید: که یزید بن معاویه پسری بنام عمر داشت، و آن پسر در یکی از سالها بحجّ رفت، پس بهنگام بازگشت از مکّه گفت:
ص: 57
اذا جعلنا ثافلا یمینا فلن یعود بعدها سنینا
للحجّ و العمرة ما بقینا
پس صاعقهای به او اصابت کرد، و او را بسوخت، و چون این خبر به محمّد بن علیّ بن الحسین (علیهم السّلام) رسید، فرمود: هیچ کس خانه خدا را خوار نمیدارد مگر آنکه به کیفر عاجل گرفتار میشود».
(1) 2226- و أبو جعفر باقر علیه السّلام فرمود: هیچ بندهای- از بندگان خدا- کار و حاجتی از کار و حوائج دنیا را بر حجّ مقدّم نمیدارد، مگر اینکه سرتراشیدگان منی را همی نگرد که پیش از انجام کار و برآورده شدن حاجت او از حجّ بازگشتهاند (مراد از حجّ در اینجا حجّ واجب (یعنی حجّة الاسلام) است).
(2) 2227- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هیچ کس از حجّ باز نمیماند مگر بعلّت گناهی که از او سرزده است، و آن گناهانی که خدای عزّ و جلّ میآمرزد بیشتر است.
(3) 2228- و امام صادق علیه السّلام را از معنی قول خداوند عزّ و جلّ که فرموده: فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ سؤال کردند، فرمود: «فَأَصَّدَّقَ» از صدقه است، و معنی أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ اینست که حج بجای آورم.
شرح: «جمله مورد سؤال بخشی از آیه دهم از سوره منافقون است، و تمام آیه با ترجمه آن چنین است:!!! أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ (از
ص: 58
آنچه روزیشان ساختهایم انفاق کنید، پیش از آنکه مرگ یکی از شما فرا رسد، پس بگوید: پروردگارا چرا مرگ مرا اندکی واپس نمیداری تا صدقه دهم و از گروه صالحین باشم)»
(1) 2229- و حضرت رضا علیه السّلام فرمود: هر عمره تا عمره دیگر کفّاره گناهان در میان آن دو است.
(2) 2230- و از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: حجّ ثوابش بهشت است، و عمره کفّاره هر گناهی است، و بهترین عمره، عمره ماه رجب است.
(3) 2231- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر نعمتی صاحبش در برابر آن مسئول است، مگر نعمتی که در جنگ با دشمن یا در حجّ بدست آید.
(4) 2232- و امام باقر علیه السّلام فرمود: حجّ و عمره دو بازار از بازارهای آخرتند، که ملازم آن دو از میهمانان خدای عزّ و جلّ میباشد، و اگر آن ملازم را باقی بدارد، بحالی همی دارد که گناهی از وی سرنزند، و چنانچه او را بمیراند او را به بهشت برد.
(5) 2233- و از امام صادق علیه السّلام پرسیدند: مرد بدهکاری از مردم وام
ص: 59
میستاند و بحجّ میرود آیا این عمل او رواست؟ امام علیه السّلام فرمود: آری، زیرا حجّ بهترین وسیله برای اداء دین است.
(1) 2234- از اسحاق بن عمّار روایت شده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام عرضکردم: مردی در باره حجّ با من مشورت کرد، و او ضعیف الحال و اندک مایه بود، پس او را گفتم که بحجّ نرود، امام علیه السّلام فرمود: حقّا که سزاواری که تا یک سال بیمار شوی (به کیفر این راهنمائیت) و من یک سال بیمار شدم.
(2) 2235- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر یک از شما همی باید تا از اینکه برادر همکیش خود را از حجّ بازدارد حذر کند، که این کار او را در دنیا دستخوش تباهی و فضیحت سازد، علاوه بر عذابی که در آخرت برای او میاندوزد.
(3) 2236- و روایت شده است که حجّ از نماز و روزه افضل است، زیرا شخص نمازگزار بقدر ساعتی از توجّه بزن و فرزند منصرف میشود، و شخص روزهدار به اندازه یک روز از اهل و عیال باز میماند، ولی شخص حجّگزار تن خود را برنج میافکند، و جان خویش را بحرارت اشعّه خورشید میسپارد، و مالش را انفاق میکند، و دوران دوری از اهل و همسر خود را به درازا میکشد، بیآنکه امید دست یافتن بمالی یا
ص: 60
بهره بردن از تجارتی داشته باشد.
(1) 2237- و روایت شده است که یک نماز واجب از بیست حجّ بهتر، و یک نوبت حجّ، از خانهای آکنده از زر که آن را بتمامی تصدّق کنند بهتر است.
نویسنده این کتاب- رضی اللَّه عنه- گوید: این دو حدیث با هم سازگار است و اختلافی میانشان نیست، زیرا حجّ متضمّن نماز هست، در صورتی که نماز متضمّن حجّ نیست، پس حجّ به این اعتبار افضل از نماز است، و یک نماز واجب از بیست حجّ مجرّد از نماز افضل است.
(2) 2238- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله- فرمود: هیچ حجّکنندهای نیست که در حرارت خورشید تا زوال آن تلبیه کند، مگر آنکه همه گناهان او بهمراه زوال خورشید از نامه اعمالش زائل شود، و حجّ و عمره فقر را میزداید، همان گونه که کوره آهنگری آلودگی آهن را همی زداید.
(3) 2239- و از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که به نیابت از دیگری حجّ بجا میآورد، پرسیدند که آیا چیزی از اجر و ثواب نصیب خود او میشود؟ امام علیه السّلام فرمود: کسی که از جانب دیگری حجّ بجا میآورد، اجر و ثواب ده حجّ باو تعلّق
ص: 61
میگیرد، و او و پدر و مادر و پسر و دختر و برادر و خواهر و عمو و عمّه و خالو و خالهاش آمرزیده میشوند، زیرا خداوند گشوده دست و بزرگوار است.
(1) 2240- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر کس از جانب دیگری حجّ بجای میآورد، هر دو در ثواب آن شریکاند تا زمانی که طواف واجب را انجام دهد، آنگاه آن شرکت تمام میشود، پس هر عملی که پس از آن انجام گیرد، متعلّق بهمان کس است که مباشر حجّ بوده است.
شرح: «ظاهرا مراد از «طواف واجب» طواف النساء است که آخرین عمل محسوب میشود».
(2) 2241- و علیّ بن یقطین از ابو الحسن علیه السّلام در باره کسی که یک حجّ را به پنج تن بازگذاشته است سؤال کرد، حضرت فرمود: یکی از ایشان عمل آن حجّ را بجای میآورد، و همگی ایشان در اجر شریکند، سائل پرسید که حجّ از آن کیست؟
امام فرمود: از آن کسی است که در گرما و سرما متحمّلی رنج آن شده است.
پس اگر کسی از دیگری مالی را بستاند، ولی از جانب او حجّ بجای نیاورد و بمیرد، و چیزی از خود باقی نگذارد، پس در صورتی که اجیر خود حجّ کرده باشد، حجّ او را گرفته بصاحب مال میدهند، ولی اگر حجّ بجای نیاورده باشد، ثواب حجّ برای
ص: 62
صاحب مال نوشته میشود.
شرح: «این فتوای مؤلّف مضمون روایتی است که کلینی در کافی (در باب الرّجل یحجّ عن غیره) نقل کرده است. و آنچه در نزد فقهاء امامیّه مسلّم است نائب حقّ ندارد از نیّت نیابت عدول کند به نیت برای خود، و در صورتی که مسلّم شود نایب قصد نیابت نکرده، در حجّ واجب یا مورد وصیّت، گویند: بر صاحب مال یا وصی است که اجیری دیگر بگیرد، و استیجار حجّ دوّم را واجب دانند، و نیز استعاده و باز گرفتن اجرت را از اجیر اوّل در صورت امکان لازم شمرند، و بنظر میرسد که گرفتن حجّ از اجیر و گذاشتن آن بحساب صاحب مال، با وجوب گرفتن اجیر دیگر و بازگرداندن اجرت از اجیر اوّل سازگار نباشد، و اللَّه اعلم».
(1) 2242- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر گاه هزار نفر را در حجّ خود شریک سازی هر آینه برای هر یک از ایشان حجّی خواهد بود، بدون آنکه چیزی از حجّ تو کاسته گردد.
(2) 2243- و روایت شده است که خدای عزّ و جلّ برای او و برای ایشان حجّی بحساب میگذارد، و نیز برای او در مقابل صلهای که نسبت به ایشان انجام داده اجری منظور میدارد.
و کسی که بخواهد از جانب دیگری طواف کند، میباید بهنگام آغاز کردن طواف بگوید: خدایا این طواف را از جانب فلان بپذیر، و در این حال نام کسی را که به نیابت او طواف میکند بر زبان آرد.
(3) 2244- و کسی که از جانب دیگری حجّ بجای میآورد میباید بگوید: خدایا
ص: 63
هر گونه رنج یا خستگی یا پریشانی و ژولیدگی که بمن پیوسته است، پس فلان را در حساب آن اجر ده، و مرا در برابر انجام دادن این عمل به نیابت او اجری عطا فرمای.
و روایت شده است که شخص نایب باید بهنگام ذبح قربانی منوب عنه را یاد کند، و اگر سخنی بر زبان نیاورد، باکی بر او نیست زیرا خداوند عزّ و جلّ آگاه بر رازها و اسرار و خفیّات است.
و کسی که یک تن از خویشاوندانش را بوسیله حجّی یا عمرهای مورد احسان قرار دهد، خدای عزّ و جلّ دو حجّ و دو عمره برای او مینویسد، و همچنین کسی که باری را از دوش دوستی بردارد و بر دوش کشد، اجر او دو برابر میشود.
(1) 2245- و روایت شده است که یک حجّ از آزاد کردن هفتاد برده افضل است.
(2) 2246- و چون رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از زیارت کعبه ممنوع شد، مردی بنزد آن حضرت آمد، و گفت: یا رسول اللَّه من مردی ثروتمندم، و در سرزمینی زندگی میکنم که دیگری نمیتواند امور مرا اداره کند (من خود متصدّی امور خویشم، و دیگری بکار من قیام نمیکند) یا رسول اللَّه مرا بچیزی خبر ده که اگر آن را بجا آورم از
ص: 64
اجری برابر با اجر حاجّ برخوردار گردم، پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: به کوه بنگر- یعنی ابو قبیس- اگر بوزن این کوه زر انفاق کنی، چنان که آن را در راه خدای عزّ و جلّ صدقه دهی اجر انجام دهنده حجّ را بدست نخواهی آورد.
شرح: «لفظ «صدّ» در متن معلوم نیست درست باشد زیرا در تهذیب و کافی و ثواب الاعمال بلفظ «أفاض» آمده است و با قرینه «ابو قبیس» آن درست است، و یا «صدر» بوده و راء آن توسط ناسخین پیش ساقط شده است، و صدر بمعنی افاض میباشد. و چنانچه همان «صدّ» صحیح باشد مراد هنگام صلح حدیبیه است که مشرکین رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را که پس از چندین سال برای انجام عمره با جمع کثیری از مدینه بسوی مکّه آمد، به حدیبیه که رسیدند مشرکین آمده مانع از داخل شدن آنان بمکّه شدند».
(1) 2247- و امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که یکدرهم در راه حجّ انفاق کند، برای او بهتر از صد هزار درهمی است که در راه حقّی انفاق نماید.
(2) 2248- و روایت شده است که درهمی در حجّ بهتر از هزار هزار درهم در غیر آنست، و درهمی که به امام برسد بمانند هزار هزار درهم در حجّ است.
(3) 2249- و روایت شده است که درهمی در حجّ از 2 هزار هزار درهم در سوای آن در راه خدای عزّ و جلّ افضل است.
(4) 2250- و شخصی که حجّ بجای آورده تا خویش را به گناهی نیالاید، نور
ص: 65
حجّ بر او همی درخشد.
و هدیّه و ره آورد حاجّ از جمله نفقه حجّ است. (هدیّه آن سوغات و ارمغانیست که مسافر برای خانواده و دوستان خود پس از بازگشت از سفر میآورد).
و در چهار چیز چانه مزن: در قیمت کفن، و در قیمت برده، و در خریدن قربانی، و در کرایه مرکب بسوی مکّه.
(1) 2251- و امام صادق علیه السّلام فرمود: آن کس که در گور خفته است، دوست دارد که دنیا و هر چه در آنست از او بستانند، و یک حجّ به او بدهند.
شرح: «ظاهر اینست که او آرزو میکند که کاش همگی دنیا از آن او میبود، و او آن را در انجام یک حجّ مصرف میکرد، یا کاش دنیا با آنچه در آن هست از آن او میبود، و همگی آنها را میداد و ثواب یک حجّ را در آخرت میگرفت.
(2) 2252- و روایت شده است که حجّگزار و عمرهکننده بمانند دو نوزاد از سفر حجّ باز میگردند، که یکی از آن دو بصورت کودکی بیگناه مرده است، و دیگری تا زنده بوده معصوم زیسته است.
(3) 2253- و حاجیان بر سه گونهاند، و پر بهرهترشان آن کس است که گناهان گذشته و آینده آمرزیده میشود، و خدا او را از عذاب قبر حفظ میکند، و أمّا پس از او
ص: 66
کسی است که گناهان گذشتهاش آمرزیده شده است، و در باقیمانده عمر عمل را از سر میگیرد، و أمّا آنکه رتبهاش بعد از این است شخصی است که فقط خانواده و ثروتش محفوظ میشود (یعنی آمرزیده نمیشود). و روایت شده است که این سوّم کسی است که حجّ او قبول نمیشود.
شرح: «مراد از گناهان آیندهاش آمرزیده میشود، یعنی از گناه مصون و محفوظ میماند».
(1) 2254- و امام صادق علیه السّلام فرمود: حجّ جهاد ضعفا است، و ما (اهل بیت) هستیم آن ضعفا. (یعنی اهل جور و جفا و طرفدارانشان ما را به استضعاف کشیدند، و حقّ ما را گرفتند، و جهاد برای ما امکان ندارد، از این رو آن را مبدّل به حجّ ساختیم).
(2) 2255- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: چهار گروهند که دعائی از ایشان ردّ نمیشود تا درهای آسمان برای ایشان گشوده شود، و آن دعا بسوی عرش برآید: دعای پدر در باره فرزندش، و دعای مظلوم بر کسی که بر او ظلم کرده، و دعای کسی که بعمره رفته باشد تا از سفر باز آید، و دعای روزهدار تا آنگاه که افطار کند.
(3) 2256- و کسی که در مکّه قرآن را از جمعه تا جمعه دیگر یا مدّتی کمتر یا بیشتر ختم کند. خدای عزّ و جلّ از نخستین جمعهای که در دنیا بوده، تا آخرین جمعهای که خواهد بود اجر و ثوابها برای او مینویسد، و همچنین است هر گاه در سایر ایّام آن را ختم
ص: 67
کند.
(1) 2257- و علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: کسی که قرآن را در مکّه ختم کند، تا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را در دم مرگ نبیند، و منزل خود را در بهشت ننگرد جان نسپارد.
(2) 2258- و گفتن یک
«سبحان اللَّه»
در مکّه برابر با خراج عراقین است که در راه خدای عزّ و جلّ انفاق شود.
شرح: «مراد از دو عراق یا بصره و کوفه است که اصطلاح مورّخین است، و یا مراد عراق عرب و عراق عجم است».
(3) 2259- و آن کس که در مکّه هفتاد رکعت نماز بگزارد، چنان که در هر رکعتی سوره قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و إِنَّا أَنْزَلْناهُ، و آیه سخره (إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ- تا جمله- تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ) و آیة الکرسی را بخواند جز (در مقام) شهید نخواهد مرد، و صرفکننده طعام یعنی کسی که روزه ندارد- در مکّه بمانند روزهدار در غیر مکّه است، و روزه داشتن یک روز در مکّه با روزه یک سال در غیر آن شهر برابر است، و کسی که در مکّه گام زند- یعنی راه رود- در حال عبادت خدای عزّ و جلّ خواهد بود.
ص: 68
(1) 2260- و امام باقر علیه السّلام فرمود: کسی که یک سال در مکّه مجاور شود، خدا گناهان نه سال گذشته او و خانوادهاش و هر کس را که وی طلب آمرزش برای او کند، و گناهان قوم و عشیره و همسایگان او را میآمرزد، و ایشان برای مدّت یک صد و چهل سال از هر پیشامد بدی در امان خواهند ماند. و بیرون شدن از مکّه و بازگشتن به آن افضل از مجاورت است.
شرح: «پارهای از علماء قسمت اخیر حدیث که بیرون شدن و بازگشتن را افضل میداند کلام صدوق دانند ولی فیض کاشانی و جمعی دیگر آن را جزء حدیث حضرت باقر علیه السّلام گرفتهاند، و کلینی و شیخ طوسی از محمّد بن مسلم روایت کردهاند که گفت: امام باقر علیه السّلام فرمود: برای شخص نمیسزد که یک سال در مکّه اقامت کند، گوید عرضکردم: پس باید چه کند، فرمود: از آنجا متحوّل گردد یعنی بجای دیگر شود».
(2) 2261- خفته در مکّه همچون شبزندهدار در دیگر شهرها و دیار است (یعنی کسی که در مکّه بخسبد، خوابیدن او همچون شبزندهداری کردن در شهرهای دیگر است).
(3) 2262- و سجدهگزار در مکّه همچون دست و پا زننده در خون خود در راه خدای عزّ و جلّ است.
(4) 2263- و کسی که سرپرستی خانواده حاجّی را بخوبی انجام دهد، از اجری برابر اجر و پاداش او برخوردار خواهد شد، چندان که گوئی سنگها (ی ارکان بیت) را
ص: 69
استلام میکند.
(1) 2264- و علیّ بن الحسین علیهما السّلام فرمود: ای گروه کسانی که حجّ نکردهاید، حاجیان را چون از سفر بازگردند با آغوش و روی باز و چهره خندان استقبال کنید، دستشان را بفشارید، و ایشان را بزرگ دارید، زیرا که این کار بر شما واجب است. و شما با ایشان در اجر شریک میشوید.
شرح: «این خبر دلالت بر استحباب شادمانی و لبخند و گشادهروئی و مصافحه و بزرگداشت حجّاج بهنگام بازگشت ایشان دارد، و محتمل است که این روابط تا چهار ماه و بیشتر از آن ادامه داشته باشد».
(2) 2265- و آن حضرت علیه السّلام فرمود: بسلام بر حاجیان و معتمرین، و بمصافحه ایشان بشتابید، پیش از آنکه بگناهان آلوده شوند.
(3) 2266- و امام باقر علیه السّلام فرمود: حاجیان و عمرهکنندگان را موقّر بدارید، زیرا که این کار بر شما واجب است.
(4) 2267- کسی که خار و خاشاکی یا چیز موجب آزاری (از قبیل سنگ یا درخت خشک یا تنگی جاده) از سر راه مکّه برطرف کند، خدای عزّ و جلّ ثوابی برای او مینویسد. و در خبری دیگر آمده است که هر کس خدا کار نیکی را از او قبول کند
ص: 70
او را عذاب نمیفرماید.
(1) 2268- و کسی که در حال احرام بمیرد یعنی محرم باشد و از دنیا برود، در روز قیامت بحالی مبعوث میشود. که بگفتن تلبیه برای حجّ مشغول، و آمرزش و غفران الهی را مشمول باشد.
(2) 2269- و قاصد خانه خدا که در راه مکّه بمیرد، چه هنگام رفتن و چه هنگام بازگشتن، از بزرگترین هول روز قیامت ایمن میگردد.
(3) 2270- و زائری که در یکی از دو حرم از دنیا برود، خداوند او را با گروه ایمنان مبعوث خواهد کرد.
(4) 2271- و آنکه در میان دو حرم بمیرد، نامه عملی برای او گسترده نمیشود (یعنی حسابش را بسیار آسان کشند).
(5) 2272- و آن کس که در حرم دفن شود- خواه از نیکان باشد و خواه از تبهکاران- از هول بزرگ محشر ایمن خواهد بود.
شرح: «همان طور که حرم محلّ امن است و هر کس از برّ و فاجر داخل آن شود ایمن است، همان طور جنازهای که در حرم دفن شود تا وقت حسابرسی در روز رستاخیز ایمن خواهد بود، خداوند فرموده است: وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً هر کس در آنجا داخل شود ایمن است».
(6) 2273- و هیچ سفری نیست که تأثیر آن در گوشت و خون و پوست و مو، از
ص: 71
سفر مکّه عمیقتر و رساتر باشد، و هیچ فردی نیست که این آثار به او برسد، مگر آنکه مشقّت به او برسد. و همانا که ثواب آن برابر مشقّت آنست.
شرح: «جمله اخیر ظاهرا کلام مؤلّف و یا کلام راوی بود. و در کافی نیست».
-1
(نکتهها در حجّ انبیاء و مرسلین صلوات اللَّه علیهم اجمعین)
(2) 2274- امام باقر علیه السّلام فرمود: آدم علیه السّلام هزار بار پیاده بسوی این خانه آمده است، که هفتصد نوبت آن سفر حجّ و سیصد نوبت سفر عمره بوده است، و از طرف شام بدینسو میآمده، و او سوار بر گاوی حجّ میکرده، و مکانی که در آن بیتوته میکرده حطیم است، و آن در میانگین کعبه و حجر الأسود است، و آدم علیه السّلام صد سال پیش از آنکه بحوّا بنگرد پیرامون کعبه طواف کرده است. و جبرئیل او را گفته است: خدا تو را زنده و شاد و خندان بدارد.
شرح: «لفظ
حیّاک اللَّه
» یعنی خدا تو را باقی بدارد، یا شاد سازد، یا درود بر تو فرستد، و
«بیّاک»
تابع
«حیّاک»
میباشد، و معنی آن اینست که خدا زندگی تو را سامان بخشد، یا خدا تو را خندان بدارد، و در بعضی از نسخهها
«لبّاک»
آمده است، و معنی آن چنان که گفتهاند اینست که خدا لبّیک گفتن تو را اجابت کند و حجّت را بپذیرد».
(3) 2275- و امام صادق علیه السّلام فرمود: زمانی که آدم علیه السّلام از منی
ص: 72
کوچ کرد، فرشتگان در سرزمین أبطح از او استقبال کردند، و گفتند: حجّت مقبول باد، هان، ما دو هزار سال پیش از آنکه بر این خانه طواف کنی آن را طواف کردهایم.
(1) 2276- و جبرئیل علیه السّلام درّی را، و بروایتی یاقوت سرخی را از بهشت فرود آورد، و آنگاه گرد سر آدم بگردانید، و سرش را با آن تراشید.
(2) 2277- و روایت شده است که طول کشتی نوح علیه السّلام هزار و دویست ذراع و عرض آن صد ذراع، و ارتفاع آن هشتاد ذراع بوده است، پس نوح بر آن سوار شد و کشتی هفت شوط بر گرد کعبه طواف کرد، و هفت بار در میان صفا و مروه سعی نمود، پس آنگاه بر فراز کوه جودی استقرار یافت.
(3) 2278- و امام صادق علیه السّلام را پرسیدند که: ذبیح چه کسی بود؟
فرمود: اسماعیل علیه السّلام بود زیرا خداوند نخست داستان او را در کتاب خود ذکر کرده است، و سپس گفته است: «و ما ابراهیم را بوجود اسحاق بعنوان پیمبری از صالحین بشارت دادیم».
و روایات در خصوص ذبیح مختلف است، چنان که بعضی از آنها دائر بر این
ص: 73
وارد شده است که ذبیح اسماعیل است، و بعضی دائر بر اینکه او اسحاق است، و راهی بسوی ردّ اخبار- در صورتی که طرق آن صحیح باشد- وجود ندارد، و ذبیح اسماعیل بود، ولی اسحاق چون متولّد شد پس از آن، آرزو کرد که ای کاش او همان کسی میبود که پدرش به ذبح او مأمور میشد، و او در برابر امر خدا صبر میکرد و تسلیم میگشت، همان طور که برادرش صبر کرد و تسلیم شد، تا به درجه او در ثواب نائل میآمد، پس خدا این اندیشه را که در دل او میگذشت بدانست، و در برابر این تمنّی در جمع فرشتگان خود، او را ذبیح نامید.
و من اسناد آن را در کتاب النبوّة بطور متّصل به امام صادق علیه السّلام ذکر کردهام.
(1) 2279- و از امام صادق علیه السّلام پرسیدند که ابراهیم علیه السّلام در کجا اراده کرد تا پسرش را ذبح کند؟ امام فرمود: در جمره وسطی.
و چون ابراهیم تصمیم گرفت تا پسرش را صلّی اللَّه علیهما ذبح کند، جبرئیل علیه السّلام کارد را بگرداند، و قوچ را از طرف ثبیر (نام کوهی است در مکّه) بدان سوی کشید، و پسر را از زیردست ابراهیم برآورد، و قوچ را بجای پسر قرار داد، و از
ص: 74
طرف مسجد خیف ابراهیم را ندا دادند: که ای ابراهیم براستی که آن رؤیا را تحقّق بخشیدی، زیرا که ما نیکوکاران را چنین پاداش میدهیم، براستی که این آزمایش که ما ابراهیم و فرزندش را با آن آزمودیم هر آینه آزمایشی است که حقیقت ایمان آن دو را آشکار ساخت، و ما او را به وسیله مذبوحی عظیم نجات دادیم، یعنی با فرستادن قوچی ابلق، و یا آنکه در سرزمین سبز و علفزار میرفته و در علفزار میچریده و همیشه بعلفزار چشم میگشوده و در همان جا سرگین و بول میریخته (کنایه از اینکه در محلّ بسیار مناسب پرورش یافته و فربه گشته) و شاخدار و نر بوده، و در باغهای بهشت چهل سال چریده بوده است.
نویسنده این کتاب رضی اللَّه عنه- گوید: خوش نداشتم که این کتاب را با ذکر داستانها بدرازا کشم زیرا قصد من از تألیف این کتاب ایراد نکتههائی بود، و من داستانها را بطور مشروح در کتاب النّبوّة ذکر کردهام.
(1) 2280- و ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام مسجد الحرام را در ما بین صفا و مروه تحدید کردند، و از این رو مردم از مسجد صفا حجّ بجای آورند.
شرح: «مراد آنست که مردم طواف را از جانب صفا در مسجد الحرام ابتدا میکنند که محاذی حجر الاسود است».
(2) 2281- و روایت شده است که ابراهیم علیه السّلام میانگین حزوره تا مسعی
ص: 75
یعنی تا آنجا که ابتدای محلّ سعی است حدّ مسجد را خط کشید.
شرح: «حزوره در این زمان محلّی است در مسجد الحرام قسمتی که زیر سقف است و از بابی که بطرف صفا است اگر وارد شویم آن در دست راست قرار گرفته و در آنجا استوانهای است که بدان حکّ کردهاند که این مکان حزوره است و گویند:
سابقا بابی که در آن سوی مسجد بوده حزوره میگفتهاند».
و نخستین کسی که پرده بر کعبه بپوشانید، ابراهیم علیه السّلام بود.
(1) 2282- و روایت شده است که ابراهیم علیه السّلام چون از مناسک خود بپرداخت، خدای عزّ و جلّ او را به بازگشت فرمان داد، پس او بازگشت.
و مادر اسماعیل وفات یافت، پس اسماعیل او را در حجر دفن کرد، و سنگچینی بر قبر او بساخت تا قبرش پایمال نگردد.
و اسماعیل علیه السّلام تنها بجای ماند، پس چون سال بعد فرا رسید، خدای عزّ و جلّ ابراهیم را به ادای حجّ و بنای کعبه اذن داد، و پیش از آنکه ابراهیم کعبه را بازسازی کند، قبائل عرب، بیت را حجّ همی کردند، و این در حالی بود که بیت صورت تلّی از آثار خرابهای داشت الّا اینکه پایههای آن شناخته شده بود.
و اسماعیل علیه السّلام چون مردم از سفر حجّ بازگشته و بقبائل خود رفته
ص: 76
بودند، سنگها را گرد آورده در جوف کعبه ریخت، پس چون ابراهیم علیه السّلام به آن سرزمین وارد شد، با همکاری اسماعیل علیه السّلام آوارها را از محلّ کعبه برطرف کردند، و ناگهان بسنگی سرخ رنگ رسیدند، پس خدای عزّ و جلّ به ابراهیم وحی فرستاد که بنای خانه را بر پایه آن بگذار، و چهار فرشته را بر او فرستاد، و چون بنای کعبه بپایان رسید بر فراز آن بنشست و آنگاه ندا درداد: بشتاب بسوی حجّ، و در صورتی که در ندای خود میگفت: بشتابید بسوی حج جز کسی که در آن روز مخلوقی انسی بود حج نمیکرد، ولی او در ندای خود گفت: بشتاب بسوی حجّ، پس مردم در اصلاب مردان، و ارحام زنان گفتند: لبّیک، ای منادی خدا! لبّیک ای منادی خدا! پس کسی که یک بار لبّیک گفت، یک بار بحجّ رفت، و کسی که ده بار لبّیک گفت، ده باز بحجّ رفت، و کسی که لبّیک نگفت بحجّ نرفت.
و ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام سنگها را در جای خود نصب میکردند، و ستونها را بوسیله آن بالا میبردند، و فرشتگان آن سنگها را بدست ایشان میدادند، تا ساختمان بیت بدوازده ذراع برآمد، و چون بمحلّ نصب حجر الأسود رسید، کوه ابو قبیس بانگ برآورد که: ای ابراهیم، تو را نزد من سپردهای هست، و آنگاه حجر را به او داد، تا در موضع خود نصب کرد ..
ص: 77
و ابراهیم علیه السّلام برای آن بناء دو درگاه قرار داد: دری که از آن داخل میشد، و دری که از آن بیرون میرفت. و کعبه- پس از آنکه ابراهیم علیه السّلام از بنای آن بپرداخت، همچنان عریان و بدون جامه بود، تا ابراهیم علیه السّلام از آن سرزمین عزیمت کرد، و اسماعیل علیه السّلام همچنان در آنجا مقیم بماند، و با زنی از عمالقه ازدواج کرد، و پس از چندی او را رها ساخت. و بانوئی حمیریّه را بهمسری بگزید. و او زنی خردمند بود، و چون آن دو درگاه بیت را با دقّت و تأمّل بنگریست، اسماعیل علیه السّلام را گفت: آیا اجازت هست که پردهای بر این دو درگاه بیاویزم؟
اسماعیل علیه السّلام گفت: آری. پس آن بانو دو پرده آماده ساخت، که طول آنها دوازده ذراع بود، و اسماعیل علیه السّلام آنها را در جلو دو درگاه بیاویخت، و این منظره در نظر او جالب و شگفت آمد، پس آنگاه آن بانو گفت: آیا اجازت هست که برای کعبه جامههائی ببافم که سراپای آن را بپوشد، زیرا که این سنگها نازیبایند؟ اسماعیل علیه السّلام گفت: آری.
پس هر تخته از آن قماش را که آماده میساخت، بقسمتی از دیوار میآویخت.
ولی موسم حجّ فرامیرسید، و هنوز قسمتی از دیوار کعبه بدون پوشش مانده بود.
ص: 78
از این رو بانوی حمیریّ با همسر خویش در این باره تبادل فکر کردند، و سرانجام آن را با قطعهای حصیر پوشاندند. پس چون موسم حجّ فرا رسید، طوائف حاج و بزرگان عرب با منظرهای مواجه شدند، که تعجّب ایشان را برانگیخت. و با یک دیگر گفتند:
سزاوار چنانست که ما هدیّهای برای عامر کعبه بفرستیم، پس سنّت هدی از همین جا برقرار شد، و هر گروه از قبائل عرب هدیّهای برای کعبه میآورد، تا نقدینه و کالائی بسیار گرد آمد. و در این میان آن قطعه حصیر را از جای برکندند، و پوشش کعبه را کامل ساختند و دو قطعه در نیز بدرگاههای بیت نصب کردند.
و کعبه سقف نداشت، پس اسماعیل پایههائی از چوب، مثل آن پایههائی که میبینید، وضع کرد و آن را با شاخههای نخل مسقّف ساخت. و با گل تسطیح کرد. تا سال دیگر طوائف حاجّ از اطراف و اکناف فراز آمدند. و داخل کعبه شدند. و عمارت آن را از نظر گذراندند، و گفتند: آبادکننده این بیت را همی سزد که بر هدایایش افزوده گردد. پس چون موسم سال بعد فرا رسید، هدیهای بسوی او روان شد. و اسماعیل علیه السّلام ندانست که با آنها چه کند! پس خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرستاد که اشتران هدی را نحر کند، و حاجیان را از گوشت آن اطعام نماید.
ص: 79
و چنان افتاد که آب زمزم قطع شد، پس اسماعیل از کمی آب شکایت به ابراهیم علیه السّلام برد، و خداوند عزّ و جلّ به ابراهیم علیه السّلام وحی فرستاد، و او را بحفر زمین فرمان داد، و او و اسماعیل و جبرئیل علیهم السّلام به حفر پرداختند، تا آب زمزم ظاهر شد.
شرح: «علامه مجلسی در مرآة العقول گوید: شاید که نخستین مرحله ظهور آب زمزم در اثر آن بوده است که اسماعیل علیه السّلام پای خود را بر روی زمین سائیده، و از آن پس آب زمزم رو بخشکی رفت، تا ابراهیم علیه السّلام در همان جا حفّاری کرده، تا آب ظاهر شده است، و ممکن است که این حفر بمنظور افزایش آب میبوده، و بنا بر این معنی قول امام علیه السّلام که فرمود: «تا آنکه آب زمزم ظاهر شد» این باشد که آب بنحو چشمگیری ظاهر شده، و مراد از ظهور کثرت باشد».
و ابراهیم علیه السّلام بر چهار گوشه چاه (با کلنگ) ضربتی زد، و در هر ضربت بسم اللَّه گفت، پس چهار چشمه بجوشید، پس جبرئیل علیه السّلام او را گفت: بنوش أی ابراهیم و برای فرزندانت در آن آب طلب برکت کن، و از این آب بر خود بیفشان، و گرد این خانه طواف کن، زیرا این سرچشمهای است که خداوند تعالی آن را برای اسماعیل و فرزندانش روان ساخته است.
و امّا در خصوص قول خداوند عزّ و جلّ که فرموده است: «در آن بیت آیات بیّناتی هست که از جمله مقام ابراهیم برای نماز است» پس یکی از آن آیات اینست که
ص: 80
ابراهیم علیه السّلام زمانی که بر روی سنگ ایستاد، گامهایش در آن اثر گذارد، و دوّم حجر الاسود و سوّم منزل اسماعیل علیه السّلام.
(1) 2283- و روایت شده است که موسی علیه السّلام از رمله مصر احرام ببست، و در جمع هفتاد پیمبر بر سنگستان «روحاء» (که در سه منزلی مدینه است) بگذشت، بحالی که همگی عبائی قطوانی دربرداشتند (یعنی با قطیفههای سفیدی ریشهدار احرام بسته بودند) و موسی میگفت:
«لبّیک عبدک و ابن عبدیک لبّیک»
. شرح: «رمله نام شهری است در فلسطین یا در شام و شاید رمله مصر جای دیگری باشد».
(2) 2284- و در خبری دیگر روایت شده است که موسی بر فراز جهاز شتری سرخ موی که مهار آن از لیف خرما بود بر سنگستان روحاء بگذشت بحالی که دو عبای قطوانی بر تن داشت، و میگفت:
«لبّیک یا کریم لبّیک»
. و یونس بن متی علیه السّلام نیز بر سنگستان روحاء بگذشت در حالی که میگفت:
«لبّیک کشّاف الکرب العظام لبّیک»
. همچنین عیسی پسر مریم علیهما السّلام بر سنگستان روحاء بگذشت، در حالی که میگفت:
«لبّیک عبدک، و ابن أمتک لبّیک»
و محمّد صلّی اللَّه علیه و آله
ص: 81
در حالتی بر سنگستان روحاء بگذشت که میگفت:
«لبّیک ذا المعارج لبّیک».
و موسی علیه السّلام تلبیه میکرد و کوهها با او هم آواز میشدند.
و تلبیه را از آن جهت اجابت نامیدهاند که موسی علیه السّلام پروردگار عزّ و جلّ خود را اجابت کرد، و گفت:
«لبّیک»
. (1) 2285- و زراره از ابو جعفر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: سلیمان در موکبی از جنّ و انس و پرندگان و بادها حجّ بیت بجای آورد، و جامهای قباطی بر آن بپوشانید.
شرح: «قباطی جامهای سفید است که از ناحیه قبط یا مصر آورند».
(2) 2286- و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
«آدم علیه السّلام همان کسی است که بیت را بنا کرد، و اساس آن را بنهاد و نخستین کسی است که پردهای موئین بر آن بپوشانید. و نخستین کسی است که آهنگ این بیت کرد. و پس از آدم علیه السّلام تبّع پردهای از چرم بر آن بپوشاند، سپس ابراهیم علیه السّلام پردهای ضخیم بر آن بپوشاند، و نخستین کسی که جامهها بر آن پوشاند سلیمان بن داود علیهما السّلام بود که پردهای از قماش قباطی بر آن بپوشانید.
ص: 82
(1) 2287- و امام صادق علیه السّلام گفت: «چون موسی علیه السّلام حجّ بجای آورد، جبرئیل بر او نازل شد، پس موسی علیه السّلام او را گفت: ای جبرئیل بهره کسی که این بیت را بدون نیّتی صادق و نفقهای پاکیزه حجّ کند چیست؟ گفت:
نمیدانم تا بپروردگارم عزّ و جلّ رجوع کنم. پس چون چنین کرد، خداوند عزّ و جلّ فرمود:
ای جبرئیل، موسی با تو چه گفت؟ در صورتی که او بگفته موسی داناتر بود. جبرئیل گفت: پروردگارا او مرا گفت: بهره کسی که این بیت را بدون نیّتی صادق و نفقهای پاکیزه حجّ کند چیست؟ خداوند عزّ و جلّ فرمود: بسوی او باز گرد، بگو: حقّ خود را به او میبخشم، خلق خود را از او راضی میسازم. پس گفت: ای جبرئیل، پس بهره کسی که این بیت را با نیّتی صادق و نفقهای پاکیزه حجّ کند چیست؟ گوید: پس جبرئیل بسوی خداوند متعال بازگشت، و خدا به او وحی فرستاد، که به او بگو: وی را در رفیق اعلی (جایی که رفقای او بهترین رفقا باشند) با پیغمبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان قرار خواهم داد، و ایشان نیکو یارانی باشند.
(2) 2288- و پس از آنکه پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله از سعی فراغت یافت حکم متعه حجّ در کنار مروه بر او نازل شد، پس- در حالی که به پشت سر اشاره میکرد-
ص: 83
فرمود: ای مردمان این جبرئیل است که مرا امر میکند تا هر کس را که با خود هدی (قربانی شتر یا گاو یا گوسفند) نرانده است امر کنم که محل شود (از احرام تقصیر کرده بیروناید) و من خود نیز اگر هدی نرانده بودم، هر آینه چنان میکردم که شما را همی فرمایم، ولی من هدی راندهام، و راننده هدی را نمیرسد که محل شود تا آنگاه که قربانی بمحل خود (جای ذبح کردن) برسد.
توضیح: «از ظاهر کلام چنین استفاده میشود که قبلا که بقصد حجّ با احرام وارد مکّه میشدهاند طواف و سعی بجای آورده، ولی محلّ نمیشدهاند تا پس از انجام مناسک حجّ و این واقعه پیش از کوچ بعرفات رخ داده است».
پس سراقة بن مالک بن جعشم کنانی در برابر آن حضرت بپا خاست و گفت:
یا رسول اللَّه تو دین ما را بما آموختی پس گوئی که ما امروز آفریدهشدهایم، آیا رأی شما اینست که این موضوع که ما را به آن فرمان دادی مخصوص امسال ما است، یا برای همیشه است؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: نه، بلکه برای أبد و همیشه است، و آنگاه مردی برخاست و گفت: یا رسول اللَّه ما روانه (عرفات) شویم و آب غسل از سر و روی ما بریزد؟ (باتّفاق فریقین این مرد خلیفه ثانی بود) پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: تو هرگز به این حکم ایمان نخواهی آورد و علیّ علیه السّلام در این هنگام در یمن بود، و چون بازگشت فاطمه سلام اللَّه علیها را بحالی یافت که محل شده و از احرام خارج گشته بود. پس با شگفتی و بمنظور کسب اطّلاع از فرمان پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله
ص: 84
و در حال پرخاش بفاطمه علیهما السّلام نزد آن حضرت شد. و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله او را گفت: من مردم را به این کار فرمان دادهام، و تو اکنون باز گوی تا بچه نیّت محرمشدهای؟ علیّ علیه السّلام در پاسخ گفت: به نیّت احرامی همچون احرام پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله، در این هنگام پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: در حال احرام خود همچو من بپای، که تو در هدی من شریکی، و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله صد شتر برای قربانی با خود روان ساخته بود. پس سی و چهار شتر را بعلی علیه السّلام اختصاص داد، و شصت و شش تای از آنها را مخصوص خویش ساخت. و همگی آنها را بدست خود نحر کرد. و از هر شتری قطعهای را بگرفت، و در دیگی بپخت، و هر دو از گوشت آن خوردند، و از آب گوشت آن جرعهای نوشیدند. پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله و علی علیه السّلام پوستها و جل و جهازها و قلادههای آن اشتران را بقصّابان ندادند، بلکه آنها را بصدقه دادند.
(1) 2289- و «علی علیه السّلام بر صحابه افتخار میکرد، و میگفت: کدام یک از جمع شما مانند منست، در صورتی که من در هدی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله با او
ص: 85
شریکم؟ کدام یک از جمع شما مانند منست، در صورتی که من کسی هستم که پیمبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله هدی مرا بدست خود ذبح فرمود.
(1) 2290- و روایت شده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از راه ضبّ (پشت مشعر) رهسپار عرفات شدند و از راه درّه میان مشعر و عرفه بازگشتند، و او را رسم چنان بود که چون از راهی بسوی مقصدی میرفت از همان راه باز نمیگشت.
(2) 2291- و روایت شده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بیست سفر حجّ پنهانی انجام داد، و در هر سفر به مأزمین میگذشت، پس در آنجا پیاده میشد و مثانه را تهی میساخت.
و نه عمره بجای آورده و حجّه الوداع را انجام نداد، مگر آنکه پیش از آن حجّ کرد. (یعنی مفهوم وداع آنست که قبلا حج بجای آورده باشد.)
(3) 2292- و محمد بن احمد سنانی، و علی بن أحمد بن موسی الدّقّاق روایت کردهاند، که ابو العبّاس احمد بن یحیی بن زکرّیای قطّان ما را حدیث کرد، و گفت که عبد اللَّه بن حبیب ما را حدیث کرد، و گفت: تمیم بن بهلول ما را حدیث کرد، از پدرش، از ابو الحسن عبدی، از سلیمان بن مهران، که گفت: جعفر بن محمد علیهما السّلام را گفتم: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله چند حجّ بجای آورد؟ امام فرمود:
ص: 86
بیست حجّ، و در هر حجّ به سرزمین «مأزمین» میگذشت و پس در آنجا فرود میآمد و ادرار میکرد. گفتم ای پسر رسول خدا، چرا در آنجا فرود میآمد، و ادرار میکرد؟
گفت: زیرا آنجا محلّی بود که بتها در آن محلّ مورد عبادت واقع شدند، و آن سنگ که هبل را از آن تراشیدهاند از آنجا گرفته شده است، همان هبل که علی علیه السّلام بهنگام برآمدن بر دوش رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آن را از بام کعبه بزیر افکند. و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمان داد تا آن را در محل «باب بنی شیبه» دفن کردند. و از این رو داخل شدن بمسجد از باب مذکور سنّت گشت. سلیمان گفت: گفتم: پس چگونه است که گفتن تکبیر در آن مکان فشار جمعیت را فرو میکاهد؟ گفت: این بدان جهت است که معنی تکبیر گفتن بنده اینست که خدا بزرگتر از آنست که مانند بتهای تراشیده و معبودات پرستششده دیگر باشد. و ابلیس در جمع شیاطین خود راه در آنجا بر حاجّ تنگ میسازد. پس چون تکبیر را بشنود بهمراه شیاطین خود پرواز میکند، و فرشتگان ایشان را تعقیب میکنند، تا در لجّه خضراء میافکنند (این کلام دلیل گفتن تکبیر بهنگام ازدحام است).
گفتم: و چگونه است که برای صروره (کسی که سفر اوّل حج اوست) مستحبّ است که به کعبه داخل شود، ولی برای کسی که به حجّ رفته باشد استحباب
ص: 87
ندارد؟ فرمود: زیرا صروره اداکننده امر واجبی و دعوت شده به حجّ بیت اللَّه است از این رو واجب است که به آن بیتی که به زیارت آن دعوت شده است داخل شود، تا در آنجا مورد تکریم واقع شود.
شرح: «این خبر دلیل آنست که دخول کعبه برای صروره مستحبّ، و تراشیدن سر بر واجب است».
گفتم: و چگونه است که تراشیدن سر بر او واجب شده، و بر دیگران واجب نشده است؟ فرمود: این عمل برای آنست که صروره بنشان «آمنین» آراسته گردد، آیا قول خداوند عزّ و جلّ را نمیشنوی که میگوید: «هر آینه به یقین با خواست خدا «آمن» و آسوده خاطر، به حالی که سرهایتان را تراشیده، و عملیّه تقصیر را انجام داده باشید، بیآنکه بیم و هراسی به خود راه دهید، بمسجد الحرام داخل خواهید شد».
گفتم: چگونه است که گام سپردن در مشعر الحرام بر او واجب شده است؟
فرمود: تا به این وسیله مستوجب گام سپردن در وسط بهشت شود.
شرح: «ظاهرا مقصود از مشعر الحرام مسجدیست که بر قزح یا پایه کوه قزح بنا شده است. و مقصود از گام سپردن بر آن پیاده رفتن است- اگر چه با پای برهنه نباشد، پس اگر امکان پیاده رفتن نیافت در حال سوار بودن بر اشتر خویش این راه را طی کند- چنان که خواهد آمد».
(1) 2293- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که ساربانی اشتران قربانی پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله را بر عهده داشت؛
ص: 88
ناجیة بن جندب خزاعی اسلمی بوده و کسی که در حدیبیه سر او را تراشید، خراش بن امیّه خزاعی بود، و کسی که در حجّ او سرش را تراشید معمر بن عبد اللَّه بن حارث بن نصر بن عوف بن عویج بن عدی بن کعب بود، پس در همان حال که او سرگرم تراشیدن سر آن حضرت بود، او را گفتند: اکنون گوش او در دست تو است (بر او مسلّطی). معمر گفت: به خدا قسم که من این کار را تفضّلی عظیم از جانب خدا بر خویشتن میشمارم. و معمر بن عبد اللَّه موی او را شانه میزد و تنظیم و تنظیف او را به عهده داشت، و آن دو جامه که پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله در آن دو محرم شده بود، قماشی یمانی یکی از عبر و دیگری از ظفار بود، و او بروز عرفه در همان وقت که خورشید متمایل گشت (بزوال رسید) تلبیه را قطع کرد.
(1) 2294- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در دو جامه تهیه شده از پنبه احرام بست.
شرح: «در کافی جمله
«و فی یدک الموسی»
یعنی و حال آنکه تیغ استره در دست تو است- اضافه شده، و فیض- رحمه اللَّه- گفته است: گوئی که قریش با این سخنی که گفتند، بطور کنایه اشاره به قتل رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله داشتند، و آرزو میکردند ای کاش که بجای او میبودند، تا او را بکشند، و عرب سر نمیتراشیدند تا بدست خود کسی را بر خود مسلّط نکنند. در بعضی از نسخههای کافی به جای «اذن»، «أذی» بمعنی آزار آمده است- و در این صورت معنی چنین میشود که: آن چیز که موجب آزار میشود- از موی سر و غبار آلودگی و ژولیدگی
ص: 89
مربوط- به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله- در دست تو است. و گوئی که این نوعی سرزنش از جانب ایشان نسبت به حسب و نسب معمر بوده است. و این وجه برای جواب مناسبتر از وجه اوّلست.
جمله «موی او را شانه میزد ... الخ» ترجمه جملهای است که بر این گونه در متن ذکر شده است: «و کان معمر بن عبد اللّه یرجّل شعره علیه السّلام». ولی در صفحه 250 جلد 4 کافی بجای این جمله چنین آمده است: «یرحل لرسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله» یعنی معمر بن عبد اللّه جهاز بر شتر پیغمبر مینهاد». سپس در کافی چنین میافزاید که:
فقال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله: «یا معمر، انّ الرّحل اللّیلة لمسترخی»
یعنی: «پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفت: ای معمر، امشب جهاز سست است».
و در تهذیب نیز چنین آمده است. و در صحاح ذکر شده است که:
«رحلت البعیر ارحله رحلا، اذا شددت علی ظهره الرّحل». و ممکن است که عبارت اصل نسخه فقیه بجای «یرجّل شعره یرحل بعیره» بوده باشد، یعنی معمر شتر او را جهاز مینهاد. و این عبارت توسط نسخه برداران تصحیف شده و به این صورت درآمده باشد. و علّت این تصحیف نزدیکی و شباهت این دو عبارت است.
و خبر تا «یوم عرفه» در حدیث حسن کالصحیح در کافی از معاویة بن عمار از امام صادق علیه السّلام «در باب حج النبی صلّی اللَّه علیه و آله» با زیادی که مصنّف ذکر نکرده است روایت شده است.
و «عبر» بکسر عین- در مراصد» اصطلاحا شامل اراضی غرب فرات تا صحرای عربستان است، و عبریان یهود بهمین کلمه منسوبند، و وجه این تسمیه اینست که ایشان در آن وقت از فرات عبور نکرده بودند. و ظفار بفتح اوّل و بناء بر کسر- نام دو شهر در یمن است، که یکی از آن دو نزدیک صنعاء است که جزع ظفاری را به آن نسبت میدهند، و این دو شهر مسکن ملوک حمیر بوده است، و بعضی گفتهاند که ظفار نام خود شهر صنعاء است».
(1) 2295- رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گرد کعبه طواف کرد، تا چون به رکن
ص: 90
یمانی رسید، سر بسوی کعبه برداشت، و گفت: «خدای را سپاس که تو را شرف بخشید، و عظیم ساخت، و سپاس خدائی را که مرا به نبوّت برانگیخت، و علی را امام ساخت، خدایا خوبان خلقت را به سوی او هدایت کن، و او را از آفریدگان شریرت دور دار.
-1
(باب آغاز کار کعبه، و فضل آن، و فضل حرم)
اشاره
(2) 2296- امام باقر علیه السّلام فرمود: «چون خدای عزّ و جلّ اراده کرد تا زمین را بیافریند، بادهای [چهارگانه را فرمود تا به شدّت بر سطح آب وزیدند، چندان که به موجی مبدّل گشت. آنگاه آن موج بهم برآمد، تا بتودهای از کفّ مبدّل شد، پس آن کف را در محلّ بیت گرد آورد، و پس از آن آن را کوهی از کف ساخت، و آنگاه زمین را از زیر کوه گسترش داد. و این معنی قول خدای عزّ و جلّ است که فرموده: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً (آل عمران: 93) (همانا نخستین خانهای که خدای آن را برای پرستش خویش برقرار کرد، هر آینه آن خانهای است که در مکّه است، و آن خانهای پر خیر و با برکت است).
شرح: «بکّه ظاهرا کعبه را گویند و مکّه شهر را».
ص: 91
پس نخستین قطعه زمین که آفریده شد کعبه بود، و پس از آن زمین از آنجا امتداد یافت.
(1) 2297- و امام صادق علیه السّلام فرمود: «همانا که خدای تبارک و تعالی زمین را از زیر کعبه تا منی بگسترد، و سپس آن را از منی تا عرفات گسترش داد، و پس از آن از عرفات تا منی گسترده ساخت.
پس زمین از عرفاتست، و عرفات از منی و منی از کعبه است، و همچنین علم ما بعضی از آن، از بعض دیگر است.
شرح: «این خبر تا قبل از جمله اخیر از «و همچنین» در کافی بسندی ضعیف آمده است، و ممکن است که مقصود از آن این باشد که آغاز گسترش زمین از کعبه بوده تا منی و از آنجا تا عرفات».
(2) 2298- و خداوند عزّ و جلّ بیت را از آسمان نازل کرد، در حالی که چهار در داشت، و بر هر در قندیلی زرین آویخته بود.
(3) 2299- و از امام هفتم موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت شده است که گفت: در بیست و پنجم ذی قعده خدای عزّ و جلّ کعبه- بیت حرام- را نازل کرد، پس هر کس که آن روز را روزه بدارد، آن روزه کفّاره هفتاد سال خواهد بود. و آن
ص: 92
نخستین روزی است که در آن روز رحمت از آسمان بر آدم علیه السّلام نازل شد.
(1) 2300- و امام رضا علیه السّلام، فرمود: در شب بیست و پنجم از ذی قعده زمین از زیر کعبه گسترش یافت. پس کسی که آن روز را روزه بدارد مانند کسی خواهد بود که شصت ماه روزه داشته باشد.
(2) 2301- و محمد بن عمران عجلی از امام صادق علیه السّلام پرسید که هنگامی که عرش پروردگار بر آب بود موضع خانه چه چیز بود؟ فرمود: درّی سفید بود که میدرخشید و بنور خود از جای دیگر ممتاز بود.
(3) 2302- و در روایت ابو خدیجه از امام صادق علیه السّلام آمده است که:
خدای عزّ و جلّ آن را از بهشت برای آدم علیه السّلام فرو فرستاد، و آن، قطعه درّی سفید بود، پس خدای تعالی آن را به آسمان بالا برد، و پایه آن بجای ماند، و آن در ازاء این بیت بود، و هر روز هفتاد هزار فرشته به آن داخل میشوند، که هرگز به آن برنمیگردند.
پس خداوند عزّ و جلّ ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام را مأمور ساخت تا بیت را روی آن پایهها بنا کنند.
(4) 2303- و در روایت عیسی بن عبد اللّه هاشمی، از پدرش از امام صادق از
ص: 93
پدرش علیهما السّلام آمده است که فرمود: «محل کعبه تپهای سفید از زمین بود، که مانند نور خورشید و ماه میدرخشید، و این وضع همچنان باقی بود تا آن زمان که یکی از دو پسر آدم برادر خود را کشت، و آن تپه نورانی سفید سیاه شد. پس چون آدم علیه السّلام فرود آمد، خدای عزّ و جلّ همگی زمین را برای او بالا برد، تا آن را بدید.
سپس گفت: آنچه دیدی یکسره از آن تو است. آدم گفت: پروردگارا، این زمین سفید نورانی چیست؟ گفت: آن، حرم من در زمین منست. و من بر تو مقرر داشتم که هر روز هفتصد بار گرد آن طواف کنی.
(1) 2304- و سعید بن عبد اللّه أعرج از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: خوشایندترین زمین نزد خدای تعالی مکّه است. و هیچ خاکی نزد خدای عزّ و جلّ از خاک مکّه، و هیچ سنگی نزد خداوند عزّ و جلّ از سنگ مکّه، و هیچ درختی نزد خدای عزّ و جلّ از درخت آن، و هیچ کوهستانی نزد خدای عزّ و جلّ از کوهستان آن، و هیچ آبی نزد خدای عزّ و جلّ از آب آن خوشایندتر نیست.
(2) 2305- و در خبری دیگر، در حالی که بکعبه اشاره میکرد فرمود: خداوند
ص: 94
تبارک و تعالی هیچ قطعه در سراسر زمین را نیافریده است که نزد او خوشایندتر و گرامیتر از آن باشد. خدا، بپاس حرمت آن، در آن روز که آسمانها و زمین را بیافرید، ماههای حرام را در کتاب خود محترم داشت.
(1) 2306- و از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: خدای عزّ و جلّ، از هر یک از اصناف مخلوقات خود چیزی را برگزید، [و] از زمین محلّ کعبه را بگزید.
(2) 2307- و هم او علیه السّلام گفت: «تا آن زمان که کعبه قائم باشد دین قائم است.
(3) 2308- و زرارة بن أعین امام ابو جعفر باقر علیه السّلام را گفت: آیا تو زمان حسین علیه السّلام را درک کردهای؟ امام گفت: آری. زمانی را بیاد دارم که من با او در مسجد الحرام بودم، در حالی که سیل به آنجا داخل شده بود، و مردم نگران مقام [ابراهیم بودند، چنان که از شدت نگرانی و پریشانی یکی از مسجد بیرون میآمد، و میگفت: سیل آن را برد، و دیگری بمسجد داخل میشد، و میگفت: اینک آن در جای خود قرار دارد.
ص: 95
پس امام باقر علیه السّلام فرمود: امام حسین علیه السّلام یکی از حاضران را گفت: این مردم چه میکنند؟ گفت: أصلحک اللَّه. (یعنی خدا برای تو خوش بخواهد) اینان بیم آن دارند که سیل مقام را برده باشد، امام گفت: خدای عزّ و جلّ مقام را نشانه قرار داده است، و از این رو چنان نیست که آن را از میان ببرد، پس بیگمان و استوار باشید.
و آن محلّ مقام که ابراهیم علیه السّلام آن را وضع کرده نزدیک دیوار بیت بود، و مقام همچنان در آن محلّ بود، تا آنکه اهل جاهلیّت جای آن را بمکانی که امروز در آن قرار دارد تغییر دادند، پس چون پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله مکّه را فتح کرد، مقام را به همان موضعی که ابراهیم وضع کرده بود بازگرداند، و همچنان در آنجا بود تا زمانی که عمر بخلافت رسید، پس از مردم پرسید که: کدام یک از شما جایی را که مقام در آن بوده است میشناسد؟ پس مردی گفت: من آن را با نسع (طناب عریضی که با آن جهاز شتر را میبندند) اندازهگیری کردهام. و اکنون آن اندازه نزد من است. عمر گفت: آن را نزد من آر، و آن مرد آن را بیاورد، پس عمر آن را مقایسه کرد، و بهمانجا- که در عصر جاهلیّت بود- باز گرداند.
شرح: «آن مرد مطّلب بن أبی وداعه سهمی قرشی سبط حارث بن مطّلب است و مادرش اروی بوده است».
(1) 2309- و روایت شده است که هنگام شهادت حسین بن علی علیهما السّلام
ص: 96
چهار سال از زندگانی امام ابو جعفر محمّد باقر علیه السّلام میگذشته است.
شرح: «این روایت را مؤلّف برای توجّه بسنّ امام باقر علیه السّلام و رفع استبعاد نقل کرده است».
(1) 2310- و روایت شده است که کعبه در دوران فترت، و فاصله میان عیسی و محمد صلوات اللَّه علیهما بسوی خدا شکایت برد، و گفت: پروردگارا چه رخ داده است که زائرین من کم شدهاند؟ چه رخ داده است که عیادتکنندگان من کاهش یافتهاند؟ پس خدای- جلّ جلاله- بسوی او وحی فرستاد که: من نازلکننده نوری جدید بر قومی هستم که مشتاق تو میشوند، همان طور که جانداران مشتاق اولاد خود میشوند. و واله و شیدای تو میگردند، همان گونه که زنان واله و شیدای همسران خود میگردند. و مقصود از این قوم امّت محمد صلّی اللَّه علیه و آله هستند.
(2) 2311- و حریز از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت:
«در حجر نوشتهای به این مضمون یافتند: من اللَّه صاحب بکّهأم در آن روز که آسمانها و زمین را آفریدم، و آن روز که خورشید و ماه را خلق کردم آن را ساختم. و آن را بوسیله هفت فرشته، نیکو محافظت نمودم، در آب و شیر آن برای اهلش برکت نهادهاند. روزی آن از راههای متعدّد، از بالای آن شهر و پائین آن و از طریق ثنیّه همی آید.
شرح: «جمله «آن را ساختم» ترجمه کلمه «صنعتها» است. و در بعضی نسخهها بجای این کلمه «خلقتها» ذکر شده است. و در کافی در خبری صحیح از سعید بن
ص: 97
أعرج از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: «وقتی قریش کعبه را خراب کردند، در پایههای آن سنگی یافتند که خطی بر آن نقش شده بود که نتوانستند آن را بخوانند، تا آنکه مردی را فراخواندند که آن را خواند، و بر آن سنگ نوشته بود که:
من اللَّه صاحب بکّهام آن روز که آسمانها و زمین را بیافریدم آن را محترم داشتم، و آن را در میان این دو کوه قرار دادم، و بوسیله هفت فرشته آن را نیکو محافظت کردم. و در طرق عامه آمده است که: «املاک حنفاء».- یعنی فرشتگان حنیف-».
(1) 2312- و روایت شده است که در سنگی دیگر نوشتهای بر این گونه یافت شده است: «این خانه محترم خدا در مکه است. که خدای عزّ و جلّ روزی اهل آن را از سه راه تکفل کرده است. و در گوشت و آب اهل این شهر برکت نهادهاند».
(2) 2313- و از ابو حمزه ثمالی روایت شده است که گفت: علی بن الحسین علیهما السّلام از ما پرسید که: کدام سرزمین افضل است؟ پس گفتیم: خدا و رسول او و فرزند رسول او داناترند. پس گفت: اما افضل سرزمینها ما بین رکن و مقام است، و اگر کسی چندان عمر کند که نوح علیه السّلام در قوم خود عمر کرد- هزار سال جز پنجاه سال- چنان که روز را روزه بدارد، و شب را در آن مکان بنماز بایستد، و آنگاه خدا را بدون ولایت ما دیدار کند این همه، هیچ سودی برای او نخواهد داشت.
شرح: «این حدیث دلیل آنست که حطیم برای عبادت افضل است، و ایمان
ص: 98
در همگی عبادات شرط است، همان طور که مذهب ما طایفه امامیه همین است».
(1) 2314- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در روز فتح مکه گفت: خداوند تبارک و تعالی مکه را آن روز که آسمانها و زمین را بیافرید حرام ساخت، پس آن تا وقتی که قیامت بپا شود همچنان حرام است. برای احدی پیش از من حلال نشده است، و برای احدی بعد از من حلال نمیشود، و جز ساعتی از روز برای من حلال نشده است. (یعنی روز فتح مکّه).
(2) 2315- و کلیب اسدی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که:
رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله سه بار از روزگار از خداوند عزّ و جلّ برای مکّه اذن خواست، پس خدا او را یک ساعت از روز در آن شهر اذن داد، و پس از آن تا هر زمان که آسمانها و زمین وجود داشته باشد، آن را حرام ساخت.
(3) 2316- و نیز فرمود: خداوند عزّ و جلّ آن روز که آسمانها و زمین را آفرید مکّه را حرم آمن قرار داد (و در آن قتال نباید کرد) و علف آن را نباید چید و درختش را نباید برید، و صیدش را نباید راند و یا رم داد، و لقطهاش را کسی بر نمیدارد جز برای معرّفی و نشان دادن مکان آن و رساندن بصاحبش، در اینجا عبّاس بن عبد المطلب بپا خاست و گفت: یا رسول اللَّه علف را نمیچینیم جز علف اسپند برای مصرف قبر و پوشش خانهها
ص: 99
که ضرور است (استدعایش این بود که حضرت آن را استثنا کند) پس حضرت ساعتی خاموش شدند، و عباس از گفتهاش پشیمان گشت، سپس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: مگر اسپند.
شرح: «گوئی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بانتظار نزول وحی سکوت فرموده است، چنان که در بعض اخبار آمده است».
(1) 2317- و امام صادق علیه السّلام فرمود: که اساس و پی خانه از هفتمین طبقه زمین است از آن سوی زیرین تا هفتمین طبقه آن از سوی بالا.
(2) 2318- و اسماعیل بن همّام از امام رضا علیه السّلام روایت کرده است که از مردی پرسید: سکینه نزد شما بچه معنی است، پس کسانی که در آنجا بودند ندانستند که چه چیز است، همه گفتند: خدا ما را بقربانت کند آن چیست؟ امام فرمود: سکینه نسیمی خوش است که از بهشت به بیرون میوزد، و صورتی بمانند صورت انسان دارد، و در مصاحبت پیمبران است، و این همانست که چون ابراهیم علیه السّلام کعبه را بنیاد نهاد، بر او نازل شد، و بر گرد آوری و تنظیم موادّ ساختمان و نشان دادن محلّ اوّلیه آن ابراهیم را یاری میکرد، و ابراهیم علیه السّلام اساس کعبه بر روی آن بنهاد.
(3) 2319- و امام صادق علیه السّلام فرمود: طول کعبه نه ذراع بود، و سقف
ص: 100
نداشت، پس قریش آن را به اندازه هجده ذراع مسقّف ساختند. سپس حجّاج آن را بر ابن الزبیر بشکست، و از نو بنا کرد، و آن را بیست و هفت ذراع قرار داد.
شرح: «پس از ویرانی اوّل زبیر آنجا را بدین صورت تعمیر کرد، و سپس حجّاج بن یوسف کعبه را بفرمان عبد الملک بن مروان ویران کرد، و این به هنگامی بود که عبد اللَّه زبیر پس از زوال ملک بنی سفیان خروج کرد، و مدّعی مقام خلافت و امامت شد و مدت ده سال بر عراقین تسلط یافت، و بر فراز منابر بنام او خطبه خواندند، پس حجاج سپاهی عظیم بسوی او اعزام کرد، و ابن الزبیر در مسجد الحرام متحصن شد، و حجاج منجنیق را بر ضد او بکار گرفت، تا کعبه را ویران کرد، و بر ابن الزبیر غالب شد، و او را دستگیر کرد، و بدار آویخت، و پیکر او سالها همچنان بردار بماند، تا مادرش اسماء ذات النطاقین، دختر ابو بکر نزد حجاج شفاعت کرد، تا او را فرود آورد، و دفن کرد. و جمع کثیری بسبب خروج ابن الزبیر در این میان کشته شدند. (م ت)».
(1) 2320- و از سعید بن عبد اللَّه اعرج از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: قریش در جاهلیّت بیت را ویران کردند، پس چون خواستند آن را بنا کنند، عاملی میان آن کار و ایشان حائل شد، و بیم و هراس بدلهاشان افتاد، چندان که یکی از ایشان گفت: همی باید تا هر یک از شما پاکیزهترین مال خود را بیاورد، و مالی را که از طریق قطع رحم یا راه حرام بدست آوردهاید نیاورید، پس چنین کردند تا مانعی که در میان بود، و از قیام بساختن بیت منع میکرد از میان رفت، پس بکار ساختن آن پرداختند، تا بمحلّ نصب حجر الأسود رسیدند، و در این موقع در باره نصب
ص: 101
حجر مشاجرهای میان ایشان درگرفت، چندان که نزدیک بود که شرّی در میان ایشان پدید آید، پس برای فصل خصومت توافق کردند که نخستین کسی که از در مسجد وارد میشود میان ایشان حکم باشد. و در این هنگام رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از در درآمد، و چون بجمع ایشان پیوست، و ماجرای آنان را دریافت، فرمود تا جامهای آوردند، و آنگاه سنگ را در میان آن نهاد، و پس از آن سران قبائل اطراف آن جامه را گرفتند، و آن را از جای برداشتند، و سپس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله آن را برداشت، و بجای خود قرار داد، و از این رو خدای عزّ و جلّ او را به این امر اختصاص داد.
(1) 2321- و روایت شده است که حجّاج چون از ساختن کعبه بپرداخت، از علی بن الحسین علیهما السّلام تقاضا کرد که حجر الأسود را در جای خود قرار دهد، و امام علیه السّلام آن را بگرفت و بجای خود نصب کرد.
(2) 2322- و روایت شده است که طول بنای ابراهیم علیه السّلام سی ذراع، و عرض آن بیست و دو ذراع و ارتفاع آن نه ذراع بود، و قریش چون آن را بنا کردند در جامههای بلند بپوشاندند.
(3) 2323- و بزنطی از داود بن سرحان، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده
ص: 102
است، که «رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در ساختن بیت با قریش سهیم شد، و از باب کعبه تا نصف ما بین رکن یمانی تا حجر الأسود، در سهم او قرار گرفت».
(1) 2324- و در روایت دیگر آمده است که: از حجر الأسود تا رکن شامی از آن بنی هاشم بود.
کسی که نسبت بکعبه اندیشه بد کند
(2) و هیچ کس اندیشه بدی نسبت بکعبه نکرد، مگر آنکه خدای عزّ و جلّ بحمایت آن خشم گرفت، و روزی تبّع ملک قصد آن کرد که رزمندگان اهل کعبه را بکشد، و اولاد ایشان را اسیر سازد، و آنگاه کعبه را ویران کند، پس چشمانش از کاسه روان شدند تا بر گونههایش قرار گرفت، و چون از راز این کار بپرسید، گفتند: بنظر ما آنچه بتو اصابت کرده علّتی جز سوء نیّت تو نسبت به این بیت ندارد، زیرا که این شهر حرم خدا و این بیت، بیت خداست، و ساکنین مکّه ذرّیه ابراهیم خلیل خدایند، پس تبّع گفت: راست گفتند، اکنون راه بیرون شدن من از آنچه در آن افتادهام چیست؟
ص: 103
گفتند: در دل خود اندیشهای دیگر کن، پس تبّع اندیشه خیری در دل گذراند، تا حدقههایش بدو بازگشت و بجای خود استوار شد، پس آنان را که خرابی خانه را باو پیشنهاد کرده بودند، نزد خویش خواند، و ایشان را بکشت، و پس از آن بسوی بیت روان شد، و جامههای چرمین بر آن بپوشاند، و مدّت سی روز مردم را اطعام کرد، و برای هر روز صد شتر مقرّر داشت، چندان که دیگهای بزرگ برای درندگان قلّه کوهها حمل کردند، و علف برای حیوانات وحشی در هر سو بپراکندند. و پس از آن از مکّه آهنگ مدینه کرد، و گروهی از اهل یمن از طائفه غسّان را در آنجا ساکن ساخت، و اینان همان انصارند.
و روایت شده است که در محلّ «شعب ابن عامر» شش هزار گاو برای او ذبح کردند، و آنجا را آشپزخانههای تبّع میگفتند. تا آنگاه که ابن عامر در آنجا منزل گزید، و از آن پس به او نسبت یافت، و گفتند: شعب ابن عامر. و تبّع نه مؤمن بود و نه کافر، ولی از کسانی بود که دین حنیف را طلب میکردند. و جز تبّع و کسری کسی مالک شرق نشد.
همچنین اصحاب فیل آهنگ کعبه کردند، و پادشاه ایشان أبو یکسوم، ابرهة بن صباح حمیری بود، و قصد ایشان ویران کردن آن بیت بود. پس خدا پرندگانی فوج فوج را بسوی ایشان فرستاد، تا سنگهائی از سجّیل را بسوی ایشان پرتاب کردند، و
ص: 104
ایشان را بصورت علفی جویده درآوردند.
و امّا چرا بر حجّاج نرفت، آنچه بر تبّع و اصحاب فیل رفت، این بدان سبب است که قصد حجّاج ویران کردن کعبه نبود، بلکه هدفش دستگیر کردن عبد اللَّه بن الزّبیر بود. و او ضدّ صاحب حقّ بود. پس چون بکعبه پناه برد، خدا اراده کرد تا برای مردم بیان کند که او را پناه نداده است، و از این رو کسی را که بیت را بر سر او ویران کرد مهلت داد.
(1) 2325- و از عیسی بن یونس روایت شده است که گفت: «ابن ابی العوجاء از شاگردان حسن بصری بود، پس از آن از توحید منحرف شد، پس او را گفتند:
مذهب رفیق خود را واگذاشتی، و بمذهبی درآمدی که نه اصلی دارد، و نه حقیقتی! وی گفت: رفیق و مصاحب من پریشان گوی بود، گاهی به «قدر» قائل میشد، و گاهی به «جبر»، و من او را چنان نمیشناسم که مذهبی را معتقد شده و به آن ثابت مانده باشد. گوید: و ابن ابی العوجاء از سر تمرّد و بمنظور انکار بر کسی که حجّ بجای میآورد، بمکّه رفت. و دانشمندان سؤال و جواب او، و همنشینی او را بعلّت بد زبانی و فساد
ص: 105
ضمیر خوش نمیداشتند، پس بنزد جعفر بن محمّد علیهما السّلام آمد، و با جمعی از امثال خود در محضر آن حضرت بنشست، و آنگاه گفت: مجالس اماناتست، و هر کس که سرفهای داشته باشد، ناگزیر میباید سرفه کند. آیا مرا اجازه سخن گفتن میدهی؟
امام فرمود: سخن بگوی، گفت: تا کی شما این خرمن را میکوبید، و به این سنگ پناه میبرید و این بیت برآورده با آجر و کلوخ را پرستش میکنید؟ و همچون اشتران رم کرده گرد آن هروله مینمائید؟ کسی که در این باره تفکّر کند، یا حقیقت آن را بر آورد نماید، خواهد فهمید که این کاریست که غیر حکیمی و غیر صاحب نظری آن را تأسیس کرده، پس اکنون تو در این باره سخن آغاز کن، زیرا که تو سر رشته دار این کار و بزرگ آن هستی، و پدرت پایه و نظام آنست.
پس امام صادق علیه السّلام شروع کرده فرمود: بیگمان کسی که خدا او را گمراه کرده و قلبش را کور ساخته، حقّ را بر طبع خویش گران مییابد، و از این رو آن را گوارا نمیدارد، و شیطان دوست و سرپرست او میشود، و او را بمهالک درمیافکند، و بیرون نمیآورد، و این- یعنی کعبه- بیتی است که خدا بوسیله آن خلق خود را به بندگی خویش درآورده، تا با آمدن بسوی آن طاعتشان را بیازماید، و از این رو ایشان را به بزرگداشت و زیارت آن تهییج کرده، و آن را محلّ پیمبران خود، و قبله نمازگزاران برای خویش قرار داده، پس آن، شعبهای از رضوان او، و طریقی منتهی
ص: 106
بغفران او است. که بر حدّ استواء کمال و مجتمع عظمت و جلال نصب شده است، خدا دو هزار سال قبل از دحو الأرض آن را مخلّد و جاوید ساخته، و سزاوارترین کسی که در برابر او امرش مطیع شوند، و از آنچه نهی و منع کرده باز ایستند، خدای موجد ارواح در صور است.
پس ابن ابی العوجاء گفت: سخن گفتی- ای ابا عبد اللّه- پس حواله بر غائب کردی. و امام علیه السّلام گفت: وای بر تو؟ و چگونه غائب باشد، کسی که با خلق خود شاهد و ناظر، و از رگ گردن به ایشان نزدیکتر است، سخنشان را میشنود، و اشخاصشان را میبیند، و اسرارشان را میداند، و همانا که این مخلوق است که چون از مکانی منتقل شود مکانی شاغل و مشتمل بر او شود، و مکانی دیگر از آن خالی گردد، و از این رو در آن مکان که بطرف آن رفته نمیداند که در مکانی که در آن میزیسته چه رخ داده است، ولی خدای عظیم الشأن ملک دیّان، هیچ مکانی از او خالی نیست، و هیچ مکانی او را مشغول نمیدارد. و به هیچ مکانی نزدیکتر از مکان دیگر نیست، و کسی که خدا او را با آیات محکم و براهین روشن مبعوث کرده، و بنصرت خود تأیید نموده، و برای تبلیغ پیامهای خود برگزیده است تا سخنش را دائر بر اینکه
ص: 107
پروردگارش او را مبعوث کرده، و با او سخن گفته است تصدیق کردهایم.
پس ابن ابی العوجاء از محضر امام علیه السّلام بپا خاست، و یاران خود را گفت: چه کسی مرا به دریای معارف و علوم این درافکند؟! از شما خواستم تا شرابی برای من طلب کنید تا بنوشم، ولی شما مرا به آتش شعلهوری درافکندید تا از لهیب آن بسوزم.
شرح: «مقصود آن عنصر مردود اینست که من از شما خواستم تا مرا به نزد کسی ببرید که با او مجادله کنم، و او را ببازی و ریشخند بگیرم، و به او بخندم، نه به نزد کسی که مرا با لهیب بلاغت بیان و شعله برهان خود بسوزاند».
یاران او گفتند: تو در محضر او جز موجودی حقیر نبودی. وی در جواب گفت:
این پسر همان کسی است که سرهای جمعی را که میبینید تراشیده است.
شرح: «یعنی این شخص پسر کسی است که این خلقی را که همی نگرید به تراشیدن سر فرمان داده و ایشان او را اطاعت کردهاند، با اینکه تراشیدن سر نزد ایشان ننگی عظیم است، و این عجز که در من مشاهده کردید، نه از جهت جهل من، بلکه در اثر شکوهیدن من از او بود».
(1) 2326- و امام صادق علیه السّلام در حدیث دیگری که از اسلام و ایمان در آن سخن میگوید، فرمود: و اگر کسی به داخل کعبه داخل شود، و از روی عناد در آنجا ادرار کند، میباید تا او را از کعبه و حرم بیرون برند، و گردنش را بزنند.
(2) 2327- و عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام در باره قول خدای
ص: 108
عزّ و جلّ «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» سؤال کرد. و امام در جواب او فرمود: کسی که به رسم پناهندگی به حرم داخل شود. او از خشم خدای عزّ و جلّ ایمن است، و وحش و طیری که به حرم داخل شوند از آنکه تهییج شوند و یا آزاری به ایشان رسد، ایمن هستند تا زمانی که از حرم بیرون روند.
الحاد و جنایات در حرم
(1) و کسی که عملی موجب حدّ را در حرم مرتکب شود، در حرم او را کیفر دهند، زیرا که او حرمتی برای حرم قائل نشده است.
(2) 2328- و معاویة بن عمار روایت کرده است که «نزد امام صادق علیه السّلام شدند، و گفتند پرندهای تیز چنگ بر فراز کعبه است که هیچ یک از کبوتران حرم بر او نمیگذرد، مگر آنکه آن را با منقار و چنگال خود همی زند. امام علیه السّلام فرمود: آن را بدام افکنید و بکشید زیرا که آن دستخوش الحاد شده است.
(3) 2329- گفت: و «او را از قول خدای عزّ و جلّ: وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ (حج: 25) (و کسی که از حق منحرف شود و هر گونه ظلمی را
ص: 109
ارتکاب کند از عذابی دردناک به او میچشانیم) پرسیدم، و امام فرمود: هر گونه ظلمی الحاد است، و زدن خادم بدون گناهی از همین الحاد است.
(1) 2330- و در روایت ابو الصّباح کنانی از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: هر ظلمی که شخص در مکّه در باره خود مرتکب شود، از سرقت یا ستم بر کسی یا چیزی از ظلم، من آن را الحاد میدانم، و بهمین جهت فقهاء از سکونت در مکّه پرهیز میکردند.
-2
اظهار سلاح در مکه
(3) 2331- و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام در باره مردی که آهنگ سفر بمکّه کند، آیا خروجش با سلاح مکروهست، پس امام فرمود: باکی نیست که از شهر خودش با سلاح خارج شود، ولی چون بمکّه داخل شود، میباید آن را ظاهر نسازد.
(4) 2332- و در روایت حریز بن عبد اللّه از آن حضرت آمده است فرمود:
«نمیسزد که با سلاح بحرم داخل شود، مگر آنکه آن را در جوالی داخل کند، یا آن را از انظار مستور سازد.- یعنی چیزی بر آن آهن به پیچید-.
ص: 110
-1
انتفاع بجامههای کعبه
(2) 2333- و عبد الملک بن عتبه در باره قطعاتی از جامههای کعبه که بما میرسد، از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد، و گفت آیا برای ما شایسته است که چیزی از آنها را بپوشیم؟ امام فرمود: برای کودکان و جلد مصحفها و مخدّه، بمنظور طلب برکت ان شاء اللَّه تعالی شایسته است.
-3
کراهت أخذ خاک و سنگریزه بیت
(4) 2334- و از معاویة بن عمّار روایت شده است که گفت: امام صادق علیه السّلام را گفتم: «مقداری از بوی خوش مقام و مقداری از خاک بیت، و هفت عدد سنگریزه را برداشتم؟ امام گفت: کار بدی کردی، امّا خاک و سنگریزه را پس به آنجا بازگردان.
(5) 2335- و محمّد بن مسلم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هیچ کس را نمیسزد که از خاک اطراف بیت برگیرد، و اگر چیزی از آن را برگرفت میباید بازگرداند.
شرح: «ظاهر این حکم، کراهت است، و مشهور حرمت و وجوب بازگرداندن
ص: 111
به بیت با داشتن امکان است، و این خبر را کلینی و شیخ- رحمهما اللَّه- با دو سند صحیح روایت کردهاند».
(1) 2336- و حذیفة بن منصور به امام علیه السّلام گفت: عموی من کعبه را رفته است، و چیزی از خاک آن را برگرفته است، و ما بوسیله آن مداوا میکنیم. امام فرمود:
آن را بکعبه بازگردان.
(2) 2337- و زید شحّام امام علیه السّلام را گفت: من سنگریزهای از مسجد بیرون میآورم. امام فرمود: پس آن را بازگردان، یا در مسجدی بیفکن.
-3
کراهت اقامت در مکّه
(4) 2338- و علاء از محمد بن مسلم از ابو جعفر علیه السّلام روایت کرده است که گفت: کسی را نمیسزد که یک سال در مکّه اقامت کند، گفتم: پس چه کند؟
گفت: از آنجا منتقل میشود. و نمیسزد که بنائی بلندتر از کعبه برآورده شود.
شرح: «این حدیث دلالت بر این دارد که مجاور شدن در مکّه مکروهست. و نیز دلیل آنست که برآوردن ساختمانی بالاتر از کعبه بطوری که ارتفاع آن افزونتر از ارتفاع کعبه باشد کراهت دارد، و بنا بر این، تأسیس بناء در کوههای بلندتر از کعبه مانند ابو قبیس مطلقا مکروه نیست، و بلکه با وجود زیادت ارتفاع نیز کراهت ندارد. و شیخ طوسی بسند صحیح از علیّ بن مهزیار روایت کرده است که گفت: از ابو الحسن الرّضا علیه السّلام پرسیدم که آیا اقامت در مکّه افضل است، یا بیرون شدن
ص: 112
بشهرها؟ امام علیه السّلام نوشت که: اقامت در جوار بیت اللَّه افضل است (مجلسی).
و قول من اینست که مشهور کراهت مجاورت در مکّه است، و علت این حکم بیم ملالت و قلت احترام، یا بیم از ارتکاب گناه است. زیرا گناه در مکّه عظیمتر است. و یا علّت اینست که اقامت در مکّه موجب قسوت قلب است».
(1) 2339- و روایت شده است که اقامت در مکّه قلب را قساوت میآورد.
(2) 2340- و داود رقّی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
چون از مناسک خود فراغت یافتی، پس بوطن خود بازگرد، زیرا که این باز گشتن شوق تو را بمراجعت بمکه، همی افزاید.
-3
درخت حرم
(4) 2341- و از معاویة بن عمّار روایت شده است که گفت: امام صادق علیه السّلام را گفتم: حکم درختی که ریشهاش در حلّ و شاخهاش در حرم باشد چیست؟ امام فرمود: شاخهاش را از جهت موقعیّت ریشهاش حرام ساز.
(5) 2342- و حریز از آن حضرت علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
هر چیز که در حرم میروید، بر همگی مردم حرام است، مگر آن روئیدنی که تو خود آن را رویانیده باشی، یا کاشته باشی.
ص: 113
(1) 2343- و نیز آن حضرت علیه السّلام فرمود: شتر در حرم آزاد گذاشته میشود، تا هر چه را بخواهد بخورد.
شرح: «در مدارک آمده است که برای محرم جایز است که اشتران خود را رها کند تا علف را بچرند، اگر چه قطع کردن آن بر محرم حرامست، بلکه اگر بجواز کندن علف برای اشتران نیز قائل شوند بعید نیست باستناد صحیحه جمیل و محمد بن حمران که در آینده بآن خبر اشاره میشود».
(2) 2344- و چیزی را که شتر آن را میخورد، باکی نیست که شخص آن را بر کند.
شرح: «شیخ طوسی- رحمه اللَّه- این خبر را حمل بر کندن شتر کرده است و هر چند این حمل بعید است لکن ترک آن احوط است».
(3) 2345- و سلیمان بن خالد در باره کسی که درخت اراک مکّه را ببرد از آن حضرت پرسید، و امام فرمود: قیمت آن بر ذمّه او آید که میباید آن را بصدقه بدهد، و از درختان مکّه هیچ چیز را نمیبرند و نمیکنند جز نخل و درختان میوه.
(4) 2346- محمّد بن مسلم از یکتن از آن دو امام باقر یا صادق علیهما السّلام روایت کرد و گفت بآن حضرت گفتم: شخص محرم میتواند گیاهی را از غیر حرم برکند؟
ص: 114
فرمود: آری، عرض کردم: از حرم نیز؟ فرمود: نه.
شرح: «این حدیث دلیل است که قطع علف از محرّمات حرم است نه احرام، چنان که از اخبار بسیاری از طریق خاصّه و عامّه آمده است، دائر بر اینکه علف تازه آن قطع نمیشود، و پارهای از این اخبار پیش از این ذکر شده است، و مؤیّد این مدّعا روایت کافی است که از عبد اللّه بن سنان از امام علیه السّلام روایت کرده است و گوید: بامام صادق علیه السّلام گفتم: آیا برای محرم جایز است که شتر خود را نحر کند یا گوسفندش را ذبح نماید؟.
فرمود: آری، عرض کردم: آیا برای او جایز است که علف و گیاه را برای چارپا و شترش تهیّه و جمع آوری کند؟ فرمود: آری، و میتواند که هر چه از درخت میخواهد قطع کند، تا زمانی که داخل حرم شود، پس چون بحرم درآمد، نه».
(1) 2347- و اسحاق بن یزید از ابو جعفر باقر علیه السّلام در باره کسی که بمکّه درآید، و از اشجار آنجا ببرد پرسید، امام علیه السّلام فرمود: آنچه از آن را که داخل منزل تو شده است قطع کن، و آنچه را که بمنزل تو داخل نشده است قطع مکن.
شرح: «ظاهر عبارت
«ما کان داخلا»
جواز قطع شاخههای درختی است که بمنزل شخص داخل شده باشد، اگر چه در آنجا نروئیده باشد، و این بر خلاف مشهور است، و ممکن است که مقصود جواز قطع چیزی باشد که پس از اتّخاذ کردن آن مکان برای منزل روئیده باشد، و عدم جواز قطع، چیزی باشد که پیش از آن روئیده باشد، و کلینی- رحمه اللَّه- بسندی ضعیف از حمّاد بن عثمان از امام صادق علیه السّلام روایتی نقل کرده که آن حضرت در باره درختی که شخص از منزل خود، واقع در حرم بر میکند فرموده است: اگر منزل را در حالی بنا کرده است که درخت در آن موجود بوده، حقّ ندارد که آن را برکند، ولی اگر زمانی در آنجا روئیده است که منزل متعلّق به او بوده میتواند آن را بر کند، و ممکن است که نهی از کندن محمول بر
ص: 115
کراهت باشد».
(1) 2348- و منصور بن حازم گفت از امام صادق علیه السّلام در باره اراکی که در حرم قرار دارد و من آن را قطع میکنم سؤال کردم. امام فرمود: فدیه آن بر ذمّه تو است.
شرح: «در مرآة العقول آمده است که: بدان که تحریم قطع درخت و علف بر محرم اجمالا مورد اجماع است، و چهار چیز از این حکم مستثنی است. اوّل آنچه در ملک شخص میروید، و دلیل آن جای سخن است، و جواز قطع چیزی که خود شخص رویانده باشد جای شک نیست، زیرا صحیحه حریز آن را تجویز میکند. دوّم اشجار میوه، و اصحاب جواز برکندن آن را بطور مطلق مقطوع دانستهاند، و ظاهر عبارت «منتهی» اینست که این حکم مورد اتّفاق است. سوّم درخت اذخر (اسپند) و اجماع بر جواز قطع آن نقل شده است. چهارم دو چوب محاله و آن دو چوبی است که دولاب را برای کشیدن آب بر روی آن میگذارند، و قطع درخت و علف خشک بلا مانع است، و بدان که قطع درخت حرم همان گونه که بر محرم حرام است بر محلّ نیز حرام است، همان طور که اصحاب به آن تصریح کردهاند، و نصوص بر آن دلالت دارد».
-2
لقطه حرم
(3) 2349- و ابراهیم بن عمر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود:
لقطه بر دو گونه است، یکی لقطه حرم که مدّت یک سال آن را اعلام و معرّفی میکنی، پس اگر صاحب آن را یافتی فبها، و الّا آن را برسم صدقه میبخشی. و قسم دیگر لقطه غیر حرم است، که آن را مدّت یک سال اعلام و معرّفی میکنی، پس اگر صاحب آن آمد، فبها، و الّا
ص: 116
پس آن در حکم مال خود تو است.
شرح: «این خبر صحیح است، و ظاهر آن جواز اخذ لقطه حرم، و عدم جواز تملّک آن بعد از اعلام و تعریف است. و اصحاب در این باره اختلافی بسیار دارند، چنان که شیخ در کتاب النهایه و جماعتی از فقهاء بر این عقیدهاند که لقطه حرم مطلقا حلال نیست، و محقق در کتاب نافع و جماعتی دیگر معتقدند که چنین لقطه مطلقا مکروهست. و جماعتی معتقدند که قلیل آن مطلقا جایز است. و بسیاری دیگر معتقدند که با نیت اعلام و تعریف مکروهست. و قول بکراهت از قوت خالی نیست. سپس در حکم لقطه بعد از التقاط اختلاف واقع شده است، چنان که محقق و جماعتی قائل بمخیّر بودن میان تصدق و لا ضمان، و میان باقی گذاشتن آن برسم امانت شدهاند، زیرا تملک آن مطلقا جایز نیست».
و روایت شده است که از جمله اسامی مکّه
بکّه و أمّ القری و امّ رحم و باسّه
است و وجه تسمیه
«باسّه»
اینست که چون مردم در آنجا ستم میکردند، ایشان را هلاک میساخت، و مردم آن شهر چنان بودند که چون ستمی بر ایشان وارد میشد رحم میکردند.
شرح:
«امّ رحم»
در بیشتر نسخهها با جیم آمده است، و صواب در این باب- چنان که در خبر ابو بصیر ذکر شده- امّ رحم- با حاء مهمله- است، و خبر ابو بصیر چنین است: «
و مکّه امّ رحم
نامیده میشود، زیرا مردم زمانی که مجاور آنجا میشدند، رحم میکردند» و ظاهرا اینست که آنچه مصنّف ذکر کرده مضمون همین خبر است، و تصحیف از جانب کاتبان سرزده است، و یا اینکه این خبری دیگر است، و منافاتی میان آن دو خبر نیست، و در نهایه ابن اثیر آمده است که: «رحم»- بضم- رحمت است، و از همین بابست حدیث مکّه «آن
امّ رحم
است» یعنی اصل رحمت است. و در حدیث مجاهد آمده است که: از جمله نامهای مکّه
«باسّه»
است، و وجه این تسمیه اینست که مکّه کسانی را که در آنجا مرتکب خطا شوند درهم میشکند، و «بسّ» بمعنی
ص: 117
حطم و درهم شکستن است، و در بعض روایات این کلمه با نون، و از مادّه «نسّ» آمده است، و «نسّ» بمعنی طرد و راندن است» (م ت).
و از رقی در تاریخ مکّه از جدّش از داود بن عبد الرّحمن از ابن جریج از مجاهد روایت کرده است که گوید: از جمله نامهای این سرزمین مکّه است و آن بکّه است، و آن امّ رحم است، و آن امّ القری است و آن صلاح است و آن کوثا و آن باسّه است، و در خبری دیگر از این أبی یحیی آمده است که گوید: اطّلاع یافتهام که نامهای مکّه:
مکّة، و بکّة، و أمّ رحم، و أمّ القری، و باسّه، و البیت العقیق، و الحاطمة، و وجه تسمیه باسّه اینست که چون ساکنین آن شهر ظلم و جور کنند ایشان را بیرون میراند.»
-1
باب تحریم آشکار حرم و حکم آن
(2) 2350- زرارة بن اعین از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
شخص محرم هر گاه در سرزمین حرم حیوانی از کبوتر گرفته تا آهو را شکار کند، خونی بر ذمّه دارد که میباید آن را بریزد، و همچنین میباید تا مبلغی برابر قیمت آن شکار را نیز برسم صدقه بدهد، و اگر در حال غیر احرام و محرم نبودن چنین کاری از وی سر بزند میباید تا مبلغی برابر قیمت آن صدقه دهد.
شرح: «محرم یک قربانی برای جرمی که در حال احرام کرده بشکار کردن باید بپردازد، و مبلغی هم برای محرّمات حرم که حقّ شکار آن را نداشته باید بدهد».
(3) 2351- سلیمان بن خالد از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که در بروی پرندهای ببندد تا بمیرد سؤال کرد، امام علیه السّلام فرمود: هر گاه پس از محرم شدن در را
ص: 118
به روی آن حیوان ببندد، یک قربانی بر ذمّه او خواهد بود، و در صورتی که قبل از احرام باشد و در را به روی آن ببندد، قیمت آن را بر ذمّه خواهد داشت.
شرح: «سند این خبر باصطلاح «حسن» است، و سلیمان بن خالد همان کس است که با زید بن علیّ بن الحسین علیهما السّلام خروج کرد و انگشتش را قطع کردند، و شیخ طوسی این خبر را با سند صحیح نقل کرده است، و دلالت دارد بر این که حکم در محرم فدیه، و در حرم قیمت است، و مسبّب انجام این عمل در حکم مباشر است، و ظاهر اینست که تحقّق ضمان در اثر مردن پرنده محبوس است، نه برای صرف بستن در به روی حیوان، اگر چه جواب در این جهت ظهور نداشته باشد در عموم هم ظاهر نیست، و در این صورت بعلّت مجمل بودن پاسخ استدلال به آن ممکن نیست». و سلطان العلماء گفته است که: بیان امام علیه السّلام که فرموده
«علیه دم»
یعنی خونی بر ذمّه او هست، برای محرّمات احرام است، و منافاتی با آنکه اگر در حرم عملی موجب کفّاره از او سرزد چیز دیگری بر او واجب باشد ندارد. خلاصه محرّمات حرمی با محرّمات احرامی فرق دارد.
(1) 2352- و حلبی از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که در اطاقی را بر روی پرندهای از نوع کبوتر حرم ببندد تا حیوان بمیرد، سؤال کرد، امام فرمود: میباید در همی را برسم صدقه بدهد، یا بوسیله آن کبوتران حرم را اطعام کند.
شرح: «ظاهرا این حکم مربوط به شخص محرم است، اگر چه سؤال اعمّ از آنست، و دلالت دارد که آن در هم از نظر شرعی قیمت کبوتر است، و همچنین شخص مخیّر است که آن درهم را صدقه کند، یا بمصرف دانه کبوتران حرم برساند».
(2) 2353- و محمد بن فضیل از امام ابو الحسن علیه السّلام روایت کرده گفت: از
ص: 119
آن امام در باره کسی که در حرم کبوتری از کبوتران حرم را بکشد در صورتی که محرم نباشد، پرسیدم حکم آن چیست؟ گفت: قیمت آن کبوتر بر ذمّه اوست، و آن یکدرهم است که میباید آن را برسم صدقه صرف کند، یا بوسیله آن طعامی برای کبوتران حرم بخرد، پس اگر در حرم و در حال احرام آن را بکشد، در این صورت یک گوسپند بعلاوه قیمت کبوتر بر ذمّه اوست.
(1) 2354- و حفصن بن البختریّ از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که پرندهای را در حرم صید کند روایت کرده است که فرمود: اگر بالش درست باشد، باید آزادش سازد، و اگر درست نبود بالش را برمیکند. و دانه و آب به او میدهد و چون بالهایش درست شد رهایش میکند.
شرح: «غرض از برکندن بال تسریع در روئیدن آن است، و ظاهر روایت وجوبست، زیرا عبارت «بالش را برمیکند» بمعنی «باید بالش را برکند» است، و در زمینه همین خبر کافی بسند صحیح از داود بن فرقد روایت کرده است که گفت: ما در مکّه نزد امام صادق علیه السّلام بودیم، و داود بن علیّ (عموی خلیفه و حاکم مدینه) نیز در آنجا بود، و امام صادق علیه السّلام بمن فرمود: داود بن علیّ از من پرسید رأی شما در باره قمریهائی که ما آنها را شکار کرده و بالهایشان را بریدهایم چیست؟ در پاسخش گفتم: آن پرنده بالش برکنده میشود، و آب و دانه به آن داده میشود، تا چون وضعش درست شد آزاد میگردد.
(2) 2355- و علاء بن رزین از محمّد بن مسلم روایت کرده است که گفت: از
ص: 120
امام صادق علیه السّلام در باره کسی که محرم میشود، در حالی که نزد او، در خانه و خانوادهاش صیدی از وحش یا طیر وجود دارد، سؤال کردم، و امام فرمود: باکی نیست.
شرح: «این حدیث دلالت دارد که شکار بوسیله احرام از ملک صاحبش خارج نمیشود، و در کافی خبری باین مضمون آمده است که جمیل گفت: «از امام صادق علیه السّلام پرسیدم شخص شکاری را از وحش یا طیر در وطن خود دارد، و در همان حال که آن شکار در منزل اوست محرم میشود؟ فرمود: باکی نیست، زیانی به احرام او نمیرساند» ولی آوردن این خبر در این موضع مورد ندارد، زیرا از احکام محرم است نه از احکام حرم».
(1) 2356- و ابن أبی عمیر از خلّاد، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: از آن حضرت پرسیدم که حکم کسی که کبوتری از کبوتران حرم را ذبح کند چیست؟ فرمود: فدیه بر ذمّه او تعلّق میگیرد، عرض کردم: آیا جایز است که گوشت آن کبوتر را بخورد؟ فرمود: نه، گفتم: پس میباید آن را بدور افکند؟ فرمود: اگر چنین کند فدیهای دیگر باید بدهد، گفتم: بنا بر این نسبت به آن باید چه کند؟ فرمود:
میباید آن را دفن کند.
شرح: «جماعتی از فقهای ما به این خبر عمل کردهاند، و در دروس شهید (ره) چنین است که محرم هر گاه شکاری را بکشد باید آن را دفن کند. و بر این اصل اگر او را بخورد یا بدور افکند فدیه دیگری بر ذمّهاش آید».
ص: 121
(1) 2357- ابن فضّال از یونس بن یعقوب روایت کرده است که گفت: پیامی برای امام کاظم علیه السّلام فرستادم دائر بر اینکه: برادری از من کبوترانی را از مدینه خرید، پس ما آنها را با خود بمکّه بردیم، و عمره بجای آوردیم، و تا اداء مناسک حجّ در مکّه ماندیم، و آنگاه کبوتران را بهمراه خود از مکّه تا کوفه بردیم، آیا از این بابت تکلیفی متوجّه ما میشود؟ امام به فرستاده ما فرموده بود: گمان دارم که آن کبوتران جلد و چالاک بودهاند، و (بهمین جهت آنها را از مدینه بکوفه بردهاند) یونس را بگوی: باید بجای هر پرندهای گوسفندی قربانی کنی.
شرح: «اینکه فرمود: گمان دارم که آن کبوتران جلد و چالاک بودهاند.
مقصود امام اینست که شاید علّت بیرون بردن آنها از مکّه بکوفه حذاقت آنها در رساندن نامهها و امثال این باشد. و نیز شاید این حکم در موردی است که باز گرداندن کبوتران ممکن نباشد، و ظاهر کلام شیخ در تهذیب آنست که بمجرّد بیرون بردن کبوتر ذبح گوسفند بر او واجب میشود، و ظاهر اکثر فقهاء اینست که این حکم در صورتی لازم میآید که کبوتر تلف شده باشد. و کبوتران هر چند از مدینه هستند لکن همین که بحرم آنها را وارد کردند حکم کبوتران حرم را دارند».
(2) 2358- و صفوان از عیص بن قاسم روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره خریدن قمریها در مکّه و مدینه پرسیدم، فرمود: خوش ندارم که چیزی از آنجا خارج شود.
ص: 122
(1) 2350- و حریز از زراره روایت کرده است که حکم از امام باقر علیه السّلام در باره کسی که در حرم کبوتری بریده بال به او هدیّه دادهاند سؤال کرد، و امام فرمود:
بالهایش را برکن و آب و دانهاش را نیکو بدار، تا چون پر و بالش برآمد و درست شد آزاد کنی.
(2) 2360- و حریز از محمد بن مسلم روایت کرده است، که گفت: من از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که کبوتری اهلی به او هدیه کنند، و آن کبوتر را در حرم نزد او آورند در حالی که او محلّ باشد، سؤال کردم. و امام فرمود: اگر چیزی از آن را مصرف کرده، میباید بجای آن در حدود قیمت آن صدقه بدهد.
شرح: «از این حدیث چنین برمیآید که پرداختن قیمت واجب است، و در صورتی که آن را بدون رضایت صاحبش تلف کند، قیمت آن نیز بر ذمّه او تعلّق میگیرد.
زیرا منافاتی میان آن دو نیست.
(3) 2361- و صفوان بن یحیی از عبد الرّحمن بن حجّاج روایت کرده است، که گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که هر گاه کسی در سرزمین حلّ، ما بین برید و مسجد، شکاری را که بسوی حرم روانست بتیر بزند، و تیر او در حلّ به آن اصابت کند، و شکار همچنان براه خود ادامه دهد، تا بحرم داخل شود، و آنگاه در اثر تیر او
ص: 123
بمیرد، آیا جزائی متوجّه او میشود؟ امام فرمود: جزائی بر او نیست. زیرا که کار او مثل کار کسی است که دامی را در سرزمین حلّ در کنار حرم بگسترد، پس شکاری در آن بیفتد، و همچنان دست و پا بزند تا بحرم داخل شود، و در آنجا بمیرد، پس چنین کسی جزائی بعهده ندارد، زیرا که او دام را در جایی نصب کرده است که نصب آن حلال بوده است. و این شخص نیز تیر را در جایی رها کرده است که برای او حلال بوده است. و بنا بر این در آنچه بعدا رخ داده مسئولیتی متوجّه او، و غرامتی بر عهده او نیست.
پس گفتم: این در نظر مردم قیاس است، امام فرمود: من چیزی را بچیزی تشبیه کردم تا آن را فهم کنی.
(1) 2362- و مثنّی از کرب صیرفی روایت کرده است که گفت: ما جمعی با هم بودیم پس پرندهای را خریدیم، و بال و پرش را چیدیم، و آن را بمکّه بردیم، و اهل مکّه این کار را عیب کردند، پس کرب طی پیام از امام صادق علیه السّلام در این باره سؤال کرد. آن حضرت فرمود: آن را نزد مردی یا زنی مسلمان از اهل مکّه بسپارند، تا چون بالهایش درست شود آن را رها کنید.
شرح: «مقتضای این روایت اینست که ودیعت نهادن آن نزد شخص مسلمان، تا آن را برای مدّتی که کامل شود حفظ کند، جایز است. ولی در کتاب «منتهی» با استناد بروایت مثنّی ثقه بودن آن شخص را معتبر دانسته است» (المرآة).
ص: 124
(1) 2363- و ابن مسکان از ابراهیم بن میمون روایت کرده است، که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که پرهای کبوتری از کبوتران حرم را برکند، سؤال کردم، فرمود: صدقهای بمسکینی میدهد، و آن را با همان دست که پرها را بر کنده است میبخشد، زیرا که او آن پرنده را آزرده است.
شرح: «در کافی لفظ نیز چنین آمده است، ولی در تهذیب بجای «پرهای کبوتری از کبوتران حرم» «پر کبوتری از کبوتران حرم» ذکر شده است. و بهمین جهت اصحاب بطور قطع گفتهاند که هر کس پری از کبوتری از کبوتران حرم را برکند، صدقهای بر ذمّهاش تعلّق میگیرد، و واجب است که آن صدقه را با همان دستی اداء کند که پر کبوتر را با آن دست بر کنده است، و بعضی از فقهاء در باره کسی که بیش از یک پر بکند تردید کردهاند، و تأدیه ارش را احتمال دادهاند، چنان که در خصوص جنایات چنین گفتهاند. و در آنجا که پرهای متعدّدی را بر کند قائل بتعدّد فدیه شدهاند. و علامه در کتاب منتهی در جایی که کندن پرها در دفعات مختلف صورت گیرد، تکرّر فدیه را موجّه دانسته، و در آنجا که پرها در یک نوبت کنده شود، ارش را توجیه کرده است. و موضوع ارش با اشکال مواجه میشود، زیرا برکندن پر هیچ گونه نقصی را ایجاب نمیکند. و این بنا بر نسخه تهذیب است، و امّا بنا بر آنچه در کافی و در این متن آمده است ارش از برکندن یک پر ببالا را شامل میشود، و احتمال میرود که مراد، برکندن همگی پرهای کبوتر، یا بیشتر آنها باشد.
و هر گاه پر پرندهای غیر کبوتر را یا غیر پر را برکند، بنا بقولی ارش واجب میشود، و واجب نیست که پرداختن آن با همان دست جانی باشد، و فدیه با روئیدن پرها ساقط نمیشود، همان طور که اصحاب گفتهاند». (نقل از مرآة العقول)
(2) 2364- و صفوان از منصور بن حازم روایت کرده است که گفت: امام
ص: 125
صادق علیه السّلام را گفتم: در مکّه پرنده ذبحشدهای بما هدیّه دادند، پس خانواده ما آن را خوردند، امام فرمود: اهل مکّه باکی بر آن نمیدانند. گفتم: پس شما چه میگوئید فرمود: قیمت آن پرنده بر ذمّه ایشانست.
(1) 2365- و صفوان از عبد اللَّه بن سنان روایت کرده است که گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: شکار در حرم ذبح نمیشود، و اگر چه در حلّ صید شده باشد.
(2) 2366- و نضر بن سوید از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است، که گفت:
«از امام صادق علیه السّلام شنیدم که در باره کبوتر مکّه فرمود: پرنده اهلی در شمار کبوتران حرم است، هر کس که پرندهای از آن را ذبح کند، میباید صدقهای افضل از قیمت آن بپردازد. پس در صورتی که او محرم باشد، باید در برابر هر پرندهای گوسپندی تصدّق کند.
(3) 2367- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام در باره پرندهای اهلی که به آن سو روی آورد تا بحرم داخل شود، سؤال کرد. و امام فرمود: چنین پرنده [دستگیر نمیشود] و دست بر آن سوده نمیگردد، زیرا که خدای عزّ و جلّ میگوید: وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً- یعنی هر کس که بمکّه داخل شود ایمن خواهد بود-.
ص: 126
(1) 2368- و محمّد بن مسلم در باره آهوئی که داخل حرم شود، از یکی از آن دو امام باقر یا صادق علیهما السّلام سؤال کرد، امام فرمود: دستگیر نمیشود و دست بر آن سوده نمیگردد. زیرا خدای عزّ و جلّ میگوید: وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً.
(2) 2369- و ابن مسکان از یزید بن خلیفه روایت کرده است که گفت: در جانب خانه من زنبیل بزرگی جای داشت، که دو تخم از کبوتران حرم در آن بود. پس غلام من رفت، و نادانسته زنبیل را واژگون کرد، و آن دو را بشکست، پس من از خانه بیرون شدم، و عبد اللّه بن حسن را ملاقات کردم، و ماجرا را با او باز گفتم. وی گفت: دو مشت از آرد صدقه کن، گفت: آنگاه امام صادق علیه السّلام را دیدار کردم، و داستان را به او گزارش دادم، فرمود: قیمت دو پرنده بر ذمّه او است- تا آخر-
(3) 2370- و از شهاب بن عبد ربّه روایت است که گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: من با جوجههائی که از غیر مکّه میآورند، و در حرم ذبح میکنند سحری میسازم، امام فرمود: بد غذائی برای سحری تو است، آیا ندانستهای که چیزی
ص: 127
که زنده بحرم داخل کنند ذبح آن و نگاه داشتن آن هر دو بر تو حرام است.
شرح: «علّت توهّم شهاب این بود که آن را از خارج حرم آوردهاند، و بنا بر این کبوتر حرم نخواهد بود، همان طور که اگر کبوتری از حرم خارج شود توهّم این هست که از کبوتران حرم دیگر محسوب نیست در صورتی که باز بحساب کبوتر حرم است و شکارش جایز نیست».
(1) 2371- و محمّد بن حمران از امام صادق از پدرش علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: با علیّ بن الحسین علیهما السّلام در حرم بودم، پس مرا دید که خطّافها را میراندم (چون حرم را آلوده و ملوّث میکردند) فرمود: فرزند عزیزم آنها را مکش و میازار، زیرا که آنها چیزی را نمیآزارند.
(2) 2372- و از عبد الرّحمن بن حجّاج روایت است که گفت: از امام صادق علیه السّلام از حکم دو جوجه «مسرول» (یعنی کبوتری که پاهایش پر دارد) و من در حالی که در مکّه میزیستم آن دو را سر بریدم پرسیدم، امام علیه السّلام فرمود: چرا آنها را ذبح کردی، عرضکردم کنیزکی از اهل مکّه آنها را نزد من آورد، و خواهش کرد که آنها را ذبح کنم، و من بگمان اینکه در کوفه هستم چنین کردم، و حرم را بیاد نیاوردم، امام فرمود: مبلغی برابر قیمت آنها صدقه کن، گفتم: چند؟ فرمود: یک درهم و آن بهتر از آن پرندهها است.
ص: 128
(1) 2373- و زراره در باره کسی که پرندهای را از مکّه بکوفه برده است از امام صادق علیه السّلام پرسید، امام علیه السّلام فرمود: میباید آن را بمکّه بازگرداند.
(2) 2374- و مثنّی از محمد بن ابی الحکم روایت کرده است که گفت: غلامی از آن ما را گفتم: غذای ما را آماده ساز، پس چند عدد از پرندگان مکّه را برای ما گرفت، و ذبح کرد، و پخت. آنگاه من بنزد امام صادق علیه السّلام شدم. و امام فرمود: آنها را دفن کن، و برای هر پرندهای از آنها فدیهای بپرداز».
(3) 2375- و علیّ بن ابی حمزه، از ابو بصیر، از امام صادق علیه السّلام در باره کسی روایت کرد که در حال احرام پرندهای از پرندگان حرم را کشت، پس امام علیه السّلام فرمود: او را گوسپندی بر ذمّه است، و قیمت کبوتری که یکدرهم است، و میباید تا بوسیله آن، کبوتران حرم را اطعام کند.
و چنانچه جوجه باشد، پس برهای بر عهده اوست با قیمت جوجه نیم درهم که با آن کبوتران حرم را اطعام کند.
(4) 2376- و حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود:
همی باید که در حرم جز مذبوحی را که در حلّ ذبح کردهاند، و ذبح شده بحرم آوردهاند،
ص: 129
خریدار نکنی، و خوردن از چنین مذبوح برای شخص محلّ بلا مانع است.
شرح: «این حدیث دلیل آنست که خوردن مذبوحی که در حلّ ذبح شده، و بحرم داخل گشته است برای شخص محلّ جایز است. و در این معنی اخبار بسیاری رسیده است (م ت)».
(1) 2377- و سعید بن عبد اللّه أعرج از امام صادق علیه السّلام در باره تخم شتر مرغی که در حرم خورده شد است سؤال کرد، امام علیه السّلام فرمود: قیمت آن را صدقه کن.
(2) 2378- و عبد الرّحمن بن حجّاج از امام صادق علیه السّلام روایت کرد که فرمود: قیمت کبوتر یکدرهم، و قیمت جوجه نیم درهم، و قیمت بیضه ربع درهم است.
-3
(باب اشیائی که ذبح آنها در حرم)** (و بیرون بردنشان از حرم جایز است)
(4) 2379- ابن مسکان از ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: در حرم جز شتر و گاو و گوسپند و ماکیان ذبح نمیشود ...
شرح: «مقصود حیوانات مأکول اللّحم است. چنان که ظاهر عبارت به آن
ص: 130
اشارت دارد. و بنا بر این، منافاتی با جواز قتل بعضی از حیوانات غیر مأکول اللحم ندارد. و اما استثناء این چهار مورد اتفاق است».
(1) 2380- و معاویة بن عمّار در باره ماکیان حبش از امام پرسید، و امام گفت:
آن ماکیان از مقوله شکار نیست، زیرا که پرنده چیزیست که میان آسمان و زمین پرواز کند و بالهای خود را بیحرکت بگسترد.
شرح: «ماکیان حبش گفتهاند پرندهای است تیره رنگ که به اندازه و هم وزن مرغ خانگی است. و اصل آن از دریا است. و از گفته بعضی چنین برمیآید که هر ماکیان اصل آن از حبش است. و امام در باره این نوع ماکیان گفته است که آن از مقوله شکار نیست. بلکه شکار آن پرندهای است که بوسیله پرواز خود را از مخاطر و از دستبرد دشمن حفظ کند. و ماکیان اگر چه میپرد، ولی بمانند کبوتر نیست که هم «صف» داشته باشد، و هم «دفّ». بلکه فقط دارای دف است».
(2) 2381- و جمیل بن درّاج و محمد بن مسلم گفتند: امام صادق علیه السّلام را در باره ماکیان سندی پرسیدند که: آیا بیرون بردن آن از حرم جایز است؟ و امام گفت:
آری. زیرا که آن در پرواز استقلال ندارد. و در خبری دیگر: زیرا که آن بالهای خود را حرکت میدهد.
(3) 2382- و حسن بن صیقل، در باره ماکیان و پرنده مکّه از او سؤال کرد، امام علیه السّلام فرمود: تا زمانی که «صفّ» نکند از گوشت آن بخور، و آن پرنده که «صفّ» کند آن را رها کن.
ص: 131
(1) 2383- و از امام صادق علیه السّلام، در باره شخصی که یوزپلنگ خود را بحرم داخل کرده سؤال کردند، که آیا میتواند آن را خارج کند؟ پس امام گفت: آن حیوانی درنده است، پس هر درندهای که بصورت اسیر بحرم داخل کنی، میتوانی که آن را خارج سازی.
(2) 2384- و معاویة بن عمّار از آن بزرگوار روایت کرده است، که فرمود: کشتن مورچه و پشه در حرم مانعی ندارد، و گفت: کشتن مورچه در حرم و غیر حرم ممنوع نیست.
شرح: «در بعضی از نسخهها بجای کلمه «نمل»- یعنی مورچه- «نحل» یعنی زنبور عسل ضبط شده، ولی در تهذیب بدو سند صحیح نمل ذکر شده است، و این مناسبتر است، و در اخبار آینده خواهد آمد که قتل نحل مطلقا ممنوع است. و ممکن است که این کلمه تصحیف شده کلمه «قمّل» بتخفیف بمعنی شپش باشد، که با تشدید آن بمعنی حشره کنه است که در بدن حیوانات یافت میشود و حکم آن خواهد آمد».
(3) 2385- و عبد اللّه بن سنان از آن امام روایت کرد، که فرمود، هر پرندهای که حرکت صف نداشته باشد، در موضع مرغ خانگی جای دارد.
ص: 132
-1
(باب طاعاتی که در سفر بسوی)** (حجّ و غیر آن رسیده است)
(2) 2386- عمرو بن ابو المقدام از امام صادق (ع) روایت کرده است، که فرمود:
در حکمت آل داود (ع) آمده است که: خردمند را همی باید که جز در طلب سه چیز سفر نکند: توشه ساختن برای معاد، یا ترمیم امور معاش، یا لذتی در غیر حرام.
(3) 2387- و سکونی به اسناد خود- از امام صادق علیه السّلام- روایت کرده است که گفت: رسول خدا فرمود: سفر کنید تا تن درست شوید، و جهاد کنید تا غنیمت بچنگ آورید، و حجّ بجای آورید تا بینیاز گردید.
(4) 2388- و جعفر بن بشیر از ابراهیم بن فضل از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هر گاه خداوند اسباب روزی کسی را در شهری یا سرزمین ترتیب دهد او را بدان جا رفتن نیازمند میسازد.
-5
(باب أیّام و اوقاتی که سفر در آن مستحب است،)** (و أیّام و اوقاتی که سفر در آن مکروهست.)
(6) 2389- حفص بن غیاث نخعی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است
ص: 133
که فرمود: کسی که قصد سفری دارد، میباید روز شنبه سفر کند، زیرا اگر در روز شنبه سنگی از کوهی جدا شود، هر آینه خدای عزّ و جلّ آن را بجای خود بازمیگرداند، و کسی که حاجتهایش برآورده نمیشود، میباید آن را در روز سه شنبه طلب کند، زیرا که آن، روزی است که خدای عزّ و جلّ آهن را در آن روز برای داود علیه السّلام نرم ساخت.
(1) 2390- و ابراهیم بن ابی یحیی مدینی، از آن امام علیه السّلام روایت کرده است، که گفت: به بیرون شدن در سفر در شب جمعه باکی نیست.
شرح: «یعنی از اینکه نماز جمعه را از دست میدهد اشکالی متوجّه او نیست».
(2) 2391- و عبد اللّه بن سلیمان، از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: «رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بروز پنجشنبه سفر میکرد».
(3) 2392- و نیز گفت: روز پنجشنبه روزیست که خدا و پیمبرش و فرشتگانش آن را دوست میدارند.
(4) 2393- و یکی از بغدادیان، طیّ نامهای از امام أبو الحسن ثانی علیه السّلام در باره بیرون شدن در آخرین چهارشنبه ماه که آن را «اربعاء لا یدور» مینامند سؤال کرد،
ص: 134
پس امام علیه السّلام نوشت: کسی که بر خلاف اهل تطیّر روز چهارشنبه آخر ماه بیرون شود، از هر آفتی محفوظ میماند. و از هر حادثه سوئی معاف میشود، و خدای عزّ و جلّ حاجتش را برمیآورد.
(1) 2394- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بر شما باد که بهنگام شب سفر کنید، زیرا که زمین در شب درنوردیده میشود.
(2) 2395- و در روایت جمیل بن درّاج، و حمّاد بن عثمان از امام صادق علیه السّلام آمده است، که فرمود: زمین از ساعات آخر شب درنوردیده میشود.
(3) 2396- و محمد بن یحیی خثعمی از آن امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: روز جمعه در پی حاجتی بیرون مرو، تا چون روز شنبه فراز آمد، و خورشید بدمید، در پی حاجتت روان شود.
(4) 2397- و أبو ایّوب خزّاز، و عبد اللّه بن سنان، امام صادق علیه السّلام را از معنی قول خدای عزّ و جلّ: فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ، وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (جمعه: 10) سؤال کردند. و امام فرمود: نماز در روز جمعه است، و انتشار در
ص: 135
روز شنبه.
شرح: «این آیه مربوط بنماز جمعه است. و ترجمه آن چنین است: «پس چون نماز برگزار شد، در زمین پراگنده شوید، و از فضل و کرم خدا طلب کنید».
و این حدیث در جلد 1 طی شماره 1253 پیش از این گذشته است».
(1) 2398- و نیز فرمود: شنبه از آن ما است، و یک شنبه از آن بنی امیه است.
(2) 2399- و نیز فرمود: در روز دوشنبه سفر مکن، و در آن روز حاجتی مطلب.
(3) 2400- و از ابو ایّوب خزّاز روایت شده است که گفت: قصد سفر داشتیم، پس برای عرض سلام وداع بنزد امام صادق علیه السّلام شدیم، امام فرمود: گوئی که شما برکت روز دوشنبه را طلب کردهاید. گفتیم: آری. فرمود: پس کدامین روز از دوشنبه شومتر است؟!: در این روز پیمبرمان را از دست دادیم، و وحی از ما برداشته شد، در روز دوشنبه خارج میشوید، و روز سه شنبه حرکت کنید.
(4) 2401- و محمد بن حمران از پدرش، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: کسی که بسفر رود، یا ازدواج کند در حالی که قمر در عقرب باشد، خوبی و خوشی نمیبیند.
(5) 2402- و از عبد الملک بن اعین روایت شده است که گفت: به امام صادق
ص: 136
علیه السّلام گفتم: من به این علم گرفتار شدهام، و از این رو چون قصد آن کنم که در پی حاجتی روان شوم، چون در طالع بنگرم، و طالع شرّ را بینم، فرومینشینم، و در پی آن حاجت نمیروم، و چون طالع خیر را بنگرم، در پی آن حاجت روان میشوم؟ امام فرمود: بمقتضای این دانش خود قضاوت میکنی؟! گفتم: آری. فرمود: کتابهایت را بسوزان.
شرح: «یعنی بچنین تصوّرات خود معتقد مباش، و ستارگان اگر چه تأثیر مبهمی دارند، ولی تو و امثال تو آن را نمیدانید، زیرا شما احاطه علمی به آن تأثیر ندارید.
«و شما را جز بهرهای قلیل از علم ندادهاند». و مجلسی اوّل- رحمه اللَّه- فرمود: بدان که در اخبار بسیاری در کافی و کتب دیگر وارد شده است که نجوم تأثیری دارند، و در اخبار بسیار دیگر تهدیدهای سختی در باره تعلیم و تعلم علم نجوم روایت شده است. و من در باره حرمت آن اختلافی در میان اصحابمان نمیشناسم. و آنچه از اخبار برمیآید اینست که این نهی یا بمنظور سدّ باب اعتقاد است، زیرا که کار آن بجائی میانجامد که ستارگان را در تأثیر مستقل بدانیم، و در مجاری امور مؤثّر بشناسیم. همان طور که منجّمان کافر چنین گفتهاند، و این منجّمان کافر دو گروهند: گروهی قائل بوجود واجب بالذّات نیستند، بلکه همان ستارگان را واجب میدانند. و گروهی قائل بهر دواند، و ایشان مشرکند. پس از آنجا که این علم بچنین اعتقادات فاسدی میانجامد، شارع از تعلّم و تعلیم آن نهی کرده است، تا کار به آنجا نکشد.
و امّا در باب عقیده موحّدین که ستارگان را حادث میدانند، تأثیرشان را از قبیل تأثیر سقمونیا و فلفل میشمارند، و شعوری برای آنها قائل نیستند، و یا آنکه بشعور و تأثیرشان قائلند، ولی همگی آنها را مسخر بتسخیر واجب بالذّات میدانند. ظاهر امر اینست که چنین اعتقاد، بر سبیل اجمال زیانی ندارد. و اما بتفصیلی که منجمین به آن قائلند، بیگمان و همی محض و قائل شدن بچیزی نامعلومست، زیرا جز کسانی از قبیل
ص: 137
انبیاء و ائمّه صلوات اللَّه علیهم اجمعین- که خدا ایشان را تعلیم کرده است- امکان احاطه به این گونه امور را ندارند. و بهمین جهت از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: شما در چیزی میاندیشید که بسیارش بدست نمیآید، و اندکش سودی نمیبخشد».
(1) 2403- و سلیمان بن جعفر جعفری از ابو الحسن، موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت کرده است، که فرمود: چیزهای نحس و مشئومی که مسافر در راه خود با آن مواجه میشود، شش چیز است: کلاغی که از سمت راستش بانگ برآورد، و سگی که دم خود را افراشته دارد، و گرگ زوزه کشی که روی دم نشسته و زوزه بکشد و سه بار زوزهاش بلندتر و کوتاهتر شود، و آهوئی که از سمت چپ براست او حرکت کند، و جغدی که در حال فریاد زدن باشد، و زنی که پیری در جوانیش راه یافته و دوران خوبی و خرّمیش سپری شده باشد و موی پیش رویش سفید گشته است، و ماده خری که گوش آن را بریده باشند. پس هر کس که از این اشیاء توهّمی و اضطرابی در دل خود احساس کند، میباید بگوید: پروردگارا بتو پناه میبرم از شرّ آنچه در دل خود احساس میکنم، پس مرا از آن محفوظ بدار. و امام فرمود: پس در این حال از آن شرور محفوظ میماند.
ص: 138
-1
(باب آغاز سفر با صدقه)
(2) 2404- حسن بن محبوب از عبد الرّحمن بن حجّاج روایت کرده است که گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: صدقه بده، و هر روز که بخواهی بسفر برآی.
(3) 2405- و از حمّاد بن عثمان روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که: آیا سفر در روزهای مکروه، مانند چهارشنبه و غیر آن، کراهت دارد؟ امام فرمود: سفرت را با صدقه آغاز کن، و هر وقت قصد کنی راهی سفر شو، و آیة الکرسی را بخوان و اگر بخواهی حجامت کن.
شرح: «در کافی و محاسن و تهذیب از حماد از امام صادق علیه السّلام آمده است که «سفرت را با صدقه آغاز کن، آیة الکرسی را اگر بخواهی بخوان». و بنا بر این قراءت آن برای سفر است، نه حجامت. و ممکنست که حماد دو بار این حدیث را شنیده باشد، و خبری که مصنّف- رحمه اللَّه- روایت کرده، غیر از خبری باشد که در کافی و محاسن و تهذیب روایت کردهاند.
(4) 2406- و از ابن ابی عمیر روایت شده که [ابن اذینه از سفیان بن عمر نقل کرده گفت: من در ستارگان مینگریستم، و آنها را میشناختم، و نسبت بطالع عارف بودم، و از این رهگذر نگرانیای بخاطرم خطور میکرد، پس از این حالت به امام
ص: 139
ابو الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام شکایت بردم، امام فرمود: هر زمان که چیزی بخاطرت راه یافت، به نخستین مسکین صدقهای بده، و از پی کار خود روان شو، زیرا خدای عزّ و جلّ آن حالت را از تو دفع میکند.
(1) 2407- و کردین از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت:
کسی که بامدادان صدقهای بدهد، خدای عزّ و جلّ پیشامد نحس آن روز را از او دفع میکند.
(2) 2408- و هارون بن خارجه از محمد بن مسلم، از امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که گفت: هر زمان که علیّ بن الحسین علیهما السّلام میخواست تا بیکی از باغات خود سفر کند. سلامت خود را به آنچه برایش میسور بود میخرید، و این بهنگامی بود که پای خود را در رکاب میگذاشت، پس چون خدای او را بسلامت میداشت، و از سفر باز میگشت خدای تعالی را ستایش میکرد، و بهر اندازه که برایش میسور میبود صدقه میداد.
-3
(باب حمل عصا در سفر)
(4) 2409- امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرموده
ص: 140
است: کسی که بسفر برآید، بحالی که عصائی از چوب بادام تلخ در دست داشته باشد، و این آیه را تلاوت کند که: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ الی قول اللَّه عزّ و جلّ: وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ. و چون (موسی) بطرف مدین روی آورد، گفت: امید است که پروردگار من مرا براه مستقیم رهبری کند- تا قول خدای عزّ و جلّ-: و خدا بر هر چه ما میگوئیم وکیل است».
خدای عزّ و جلّ او را از هر درنده آدمخوار، و دزد متجاوز، و هر حشره زهرناک نیش دار ایمن همی دارد، تا بخانوادهاش بازگردد. و هفتاد و هفت فرشته از فرشتگانی که بنوبت مأمور حراستند، با او هستند، در حالی که برای او طلب آمرزش میکنند، تا زمانی که از سفر باز آید، و عصا را از دست بگذارد.
(1) 2410- و گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بدست گرفتن عصا فقر را از میان میبرد، و شیطان با او مجاورت نمیکند. (یا بنا بر بعض از نسخهها که «لا یحاوره» با حاء است محاوره نمیکند).
(2) 2411- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که بخواهد که زمین برایش درنوردیده شود، میباید عصائی از چوب بادام تلخی را بدست گیرد.
(3) 2412- و نیز آن حضرت صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: عصا بدست بگیرید، زیرا
ص: 141
که آن از سنّتهای برادران پیمبر من است، و بنی اسرائیل کوچک و بزرگشان با عصا راه میرفتند، تا در راه رفتنشان تکبر نکنند.
-1
(باب آنچه از نماز که برای مسافر)** (بهنگام عزم خروج مستحبّ است)
(2) 2413- رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ کس بهنگام بیرون شدن بسفر برای سرپرستی خانواده خود جانشینی بهتر از آن بجای نگذاشته است که دو رکعت نماز بگزارد، و بگوید: «خدایا، من خودم و خانوادهام و مال و اولادم و دنیا و آخرتم، و امانتم و پایان کارم را بتو میسپارم. پس هیچ کس این سخنان را نگفته است، مگر آنکه خدای عزّ و جلّ هر چه را که مسألت کرده به او عطا فرموده است.
-3
(باب آنچه از دعا که برای مسافر)** (بهنگام خروج بسفر مستحبّ است)
(4) 2414- و موسی بن قاسم بجلی، از صباح حذّاء روایت کرده است که گفت:
ص: 142
از موسی بن جعفر شنیدم که میفرمود: اگر یکی از شما چون آهنگ سفر میکرد، بر در خانه خود، بطرف مقصدی که بسوی آن روی میآورد، میایستاد، و سوره فاتحه الکتاب را بطرف جلو و راست و چپ خود، و آیة الکرسی را بطرف جلو و راست و چپ خود میخواند، و آنگاه میگفت: «خدایا مرا و آنچه را با منست حفظ کن، و مرا و آنچه را با منست سالم بدار، و مرا و آنچه را با منست بوجهی نیکو از جانب خودت بمقصد برسان» هر آینه خدا او را حفظ میکرد، و هر آینه آنچه را که با او بود حفظ میکرد، و خدا او را بسلامت میداشت، و آنچه را با او بود بسلامت میداشت، و او را بمقصد میرساند، و آنچه را با او بود بمقصد میرساند، راوی گفت: سپس امام گفت: ای صباح، آیا ندیدهای که شخص مسافر محفوظ میشود، ولی آنچه با او است محفوظ نمیشود؟ و خود سالم میماند، ولی آنچه با او است سالم نمیماند؟ و خود بمقصد میرسد، ولی آنچه با او است بمقصد نمیرسد؟ گفتم: آری، فدایت شوم.
(1) 2415- و امام صادق علیه السّلام چون آهنگ سفر میکرد، میگفت:
«خدایا، راه ما را امن و بیمانع گردان، و سهولت زندگی و توفیقمان در امور را کامل ساز، و عافیتمان را عظیم فرمای».
(2) 2416- و علیّ بن اسباط از امام ابو الحسن رضا علیه السّلام روایت کرده
ص: 143
است که گفت: امام مرا گفت: چون از منزل خود در سفری یا حضری خارج شدی بگوی: «بسم اللَّه، آمنت باللَّه، تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ، ... ما شاءَ اللَّهُ، و لا حول و لا قوّة الّا بالله» (بنام خدا آغاز میکنم، بخدا ایمان میآورم، کار خود را بخدا بازمیگذارم، هر چه خدا بخواهد صورت میپذیرد، هیچ قدرت و نیروئی جز با استعانت از خدا وجود ندارد).
پس کسی که این دعا را بخواند چون شیاطین با او روبرو شوند فرشتگان بصورت ایشان ضربت میزنند، و میگویند: شما را با او چه کار است، در صورتی که او خدای عزّ و جلّ را نام برده، و به او ایمان آورده، و بر او توکّل کرده، و گفته است: هر چه خدا بخواهد صورت میپذیرد، و رضایت ما را برمیانگیزد، و هیچ قدرت و قوّتی جز با استعانت از او وجود ندارد؟
(1) 2417- و ابو بصیر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که گفت:
کسی که بهنگام بیرون شدن از در خانهاش بگوید:
«أعوذ باللَّه ممّا عاذت منه ملائکة اللَّه من شرّ هذا الیوم، و من شرّ الشّیاطین، و من شرّ من نصب لأولیاء اللَّه عزّ و جلّ، و من شرّ الجنّ و الانس، و من شرّ السّباع و الهوامّ، و من شرّ- رکوب المحارم کلّها، اجیر نفسی باللَّه من کلّ شرّ
(بخدا پناه میبرم از هر چیز که فرشتگان خدا از آن پناه بردهاند از شرّ این روز، و از شرّ شیاطین، و از شرّ کسی که با دوستان خدای عز و جل دشمنی بنیاد نهد، و از شرّ جنّ و انس، و از شرّ درندگان و جانوران زهرناک، و از شرّ ارتکاب، هر یک از گناهان، خویشتن را از هر شرّی در
ص: 144
پناه خدا قرار میدهم). خدا او را میآمرزد، و توبهاش را میپذیرد، و مهمش را کفایت میکند، و او را از بدی محجوب و از شر محفوظ میدارد.
-1
(باب سخنانی که بهنگام سوار شدن بر مرکب گفته میشود)
(2) 2418- و امام صادق علیه السّلام چون پای خود را در رکاب مینهاد، میگفت: «سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ». (منزهست خدائی که این مرکب را مسخّر ما ساخت، و ما بدون یاری خدا قادر بتسخیر آن نبودیم). و هفت بار خدای را تسبیح و تحمید و تهلیل میکرد.
(3) 2419- و از اصبغ بن نباته روایت شده است که گفت: رکاب را برای امیر المؤمنین علیه السّلام گرفتم، و او میخواست تا سوار شود، پس سر را بلند کرد، و تبسّمی بر لب راند. پس من گفتم: یا امیر المؤمنین تو را دیدم که سر بلند کردی و تبسّم بر لب آوردی! فرمود: آری، ای أصبغ همان طور که تو رکاب برای من گرفتی، من نیز برای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گرفتم. پس سر به آسمان بلند کرد، و تبسّمی بر لب راند، و من بمانند تو راز این کار را باز جستم، و هم اکنون همان گونه که او مرا خبر داد، تو را خبر میدهم:
عنان اسب شهباء را برای رسول خدا گرفتم. پس سر به آسمان برداشت، و
ص: 145
تبسّم کرد، من گفتم: چگونه است که سر به آسمان برداشتی و تبسّم کردی؟ پس گفت: یا علیّ، هیچ کس نیست که بر مرکبی که خدا به او عطا کرده است سوار شود، و آنگاه آیه سخره را بخواند، و پس از آن بگوید: «از آن خدائی آمرزش میطلبم که معبودی جز او نیست: آن زنده بپا دارنده زندگی و زندگان. و بسوی او توبه میکنم.
خدایا گناهان مرا بر من بیامرز زیرا کسی جز تو گناهان را نمیآمرزد». هیچ کس نیست که بر این گونه عمل کند، مگر آنکه خدای بزرگ کریم میگوید: «ای فرشتگان من، بنده من میداند که کسی جز من گناهان را نمیآمرزد. شما گواه باشید که من هم اکنون گناهانش را بر او آمرزیدهام».
شرح: «آیه سخره» قول خدای عزّ و جلّ است: إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ- تا کلمه رَبُّ الْعالَمِینَ است و بنا بر مشهور تا قول خدای عزّ و جلّ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ است زیرا در بعضی از اخبار به آن تصریح شده است. (م ت) و این آیه همان آیه 54 از سوره اعراف است. و شاید که مراد از آیه سخره در اینجا آیهای باشد که در خبر سابق ذکر شده، و آن، آیه سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ- الخ است. و بعضی گفتهاند که مراد از آیه سخره دو آیه آخر سوره حم سجده سَنُرِیهِمْ آیاتِنا- الخ است. و مخفی نماناد که ضمیر جمع بارز در قول خدای تعالی: «سَنُرِیهِمْ» بمشرکین گمراه معاند برمیگردد، نه بمسلمین موحّد. و آیه بیتردید در مقام تخویف است، چنان که در کافی و ارشاد و تفسیر علی بن ابراهیم، در روایاتی از امام صادق و امام کاظم علیهما السّلام آمده است که آن دو امام آن را به امراض و آفات دنیوی تفسیر کردهاند. و بنا بر این مناسبتی با این مقام ندارد، و قول آن بعض مبتنی بر
ص: 146
وهم است».
-1
(باب ذکر خدای عزّ و جلّ و دعا در مسیر سفر)
(2) 2420- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: رسول خدا در سفرش هر گاه که فرود میآمد، تسبیح میگفت، و چون سوار میشد تکبیر میگفت.
(3) 2421- و علاء از ابو عبیده از یکی از آن دو امام باقر یا صادق علیهما السّلام روایت کرده است، که فرمود: چون در سفری باشی، بگو:
«اللّهمّ اجعل مسیری عبرا، و صمتی تفکّرا، و کلامی ذکرا»
(خداوندا رفتن راهم را موجب پندآموزی قرار ده، و خاموشیم را اندیشیدن، و گفتارم را یاد تو کردن قرار ده).
(4) 2422- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: قسم بکسی که جان أبو القاسم در قبضه قدرت او است، هیچ تهلیل گوئی و هیچ تکبیر گوئی بر فراز ارتفاعی از ارتفاعات خدای را تهلیل و تکبیر نگفته است، مگر آنکه بوسیله تهلیل و تکبیر او هر چه در پشت سر داشته با او بتهلیل پرداخته، و هر چه در پیش رو داشته با او تکبیر گفته است، تا آنجا که این هم آوائی در تهلیل و تکبیر، به آخرین نقطه زمین و مقطع خاک رسیده است.
ص: 147
-1
(باب آنچه از حسن مصاحبت، و فرو خوردن خشم،)** (و حسن خلق، و خودداری از آزار، و پارسائی)** (که برای مسافر در راه سفر واجب است)*
(2) 2423- از ابو الربیع شامی روایت شده است که گفت: «ما نزد امام صادق علیه السّلام بودیم، و مجلس مملوّ از اهل خود بود پس امام علیه السّلام فرمود: کسی که مصاحبت یاران، و مرافقت رفیقان، و همسفرگی همسفرگان، و معاشرت معاشران خود را بخوبی انجام ندهد، از ما نیست.
(3) 2424- و صفوان جمّال از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: پدرم میگفت: کسی که آهنگ این خانه کند، در صورتی که سه خصلت در او نباشد مورد اعتناء واقع نمیشود: خلقی که با کمک آن با یاران خود معاشرت کند، و حلمی که به امداد آن بر خشم خود مسلّط باشد، و پارسائیای که او را از محرّمات خدای عزّ و جلّ باز دارد.
(4) 2425- و امام صادق علیه السّلام فرمود: این از آئین مردانگی نیست که
ص: 148
شخص خیر و شرّی را که در سفر میبیند بازگو کند- یعنی خیری را که خود بجا آورده و شرّی را که دیگری مرتکب شده است بزبان آورد-.
(1) 2426- و از عمّار بن مروان کلبی روایت شده است که گفت: امام صادق علیه السّلام مرا سفارش کرد، و فرمود: تو را بتقوی، و اداء امانت، و صدق خبر، و حسن صحبت، با مصاحبینت سفارش میکنم؛ و هیچ نیروئی جز با استعانت از خدا وجود ندارد.
(2) 2427- و محمد بن مسلم از ابو جعفر امام باقر علیه السّلام روایت کرد، که فرمود: با کسی که معاشرت کنی، اگر بتوانی که دست تو- از جهت بذل مال و انجام خدمت- دست بالاتر باشد، پس چنین کن.
-3
(باب مشایعت مسافر و تودیع او و دعاء برای او)
(4) 2428- چون امیر المؤمنین علیه السّلام ابو ذرّ- رحمة اللَّه علیه- را مشایعت کرد، حسن و حسین علیهما السّلام و عقیل بن ابی طالب، و عبد اللّه بن جعفر، و عمّار بن- یاسر او را مشایعت کردند، و در این حال، امیر المؤمنین علیه السّلام گفت: با برادرتان وداع کنید، زیرا که مسافر ناچار میباید براه خود برود، و مشایعتکننده ناگزیر است
ص: 149
که بازگردد. پس هر یک از مشایعین جداگانه سخن آغاز کرد. و حسین بن علیّ علیه السّلام گفت: خدای تو را رحمت کناد، ای أبا ذر، همانا که این قوم بوسیله انواع بلا خوارت ساختند- و از قدر و قیمت اجتماعی تو کاستند، و حقّ صحبت و قدر و منزلت تو را نشناختند- زیرا که تو از فروختن دین خود به ایشان دریغ کردی، پس ایشان نیز دنیای خود را از تو دریغ داشتند.
پس چون فردا فراز آید تو چه بسیار به آنچه از ایشان دریغ داشتی نیازمندی، و از آنچه ایشان از تو دریغ داشتند بینیازی.
پس ابو ذر گفت: «خدا رحمت خود را بهره شما اهل بیت کناد. که من در دنیا نیازی جز شما ندارم. من هر زمان که شما را یاد کنم، بوسیله شما جدّتان رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را بیاد میآورم».
(1) 2429- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله چون با مؤمنین وداع میکرد، میفرمود: خدا تقوی را توشه راهتان سازد، و بسوی هر خیر رهبری کند، و هر حاجتی که دارید برآورد، و دین و دنیاتان را سالم بدارد، و شما را سالم بسوی خویشان و دوستان سالم باز گرداند.
(2) 2430- و در خبری دیگر از امام باقر علیه السّلام آمده است که رسول خدا
ص: 150
صلّی اللَّه علیه و آله با مسافری که وداع میکرد، دست او را میگرفت، و آنگاه میگفت:
خدا تو را از صحبت همسفرانی خوب برخوردار نماید، و کمکش را در بارهات کامل سازد، و ناهمواری راه را برایت هموار کند، و دور را برای تو نزدیک سازد، و مهم تو را کفایت کند، و دین و امانت و عواقب کارت را برای تو محفوظ بدارد. و تو را بسوی هر گونه خیری رهبری کند.
بر تو باد بتقوای خدا. تو را بخدا میسپارم. در پناه خداوند عزّ و جلّ روان شو.
-1
(باب سخنانی که مسافر تنها بر زبان میراند)
(2) 2431- بکر بن صالح، از سلیمان بن جعفر از امام ابو الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که تنها بسفر رود، باید بگوید:
«ما شاء اللَّه لا حول و لا قوّة الّا باللَّه. اللّهمّ آنس و حسنی، و أعنّی علی وحدتی، و أدّ غیبتی،
(هر چه خدا بخواهد واقع میشود، هیچ قدرتی و قوّتی جز با استعانت از خدا بوجود نمیآید. خدایا در حال وحشتم انیس من باش، و در مقابل تنهائیم یاریم کن، و از غیبتم بسلامت بازگردان).
-3
(باب کراهت تنهائی در سفر)
(4) 2432- علیّ بن أسباط، از عبد الملک بن مسلمه، از سریّ بن خالد، از امام
ص: 151
صادق علیه السّلام روایت کرده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: آیا شما را خبر ندهم از بدترین مردمان؟ گفتند: بلی یا رسول اللَّه، گفت: او کسی است که تنها سفر کند، و از بذل و بخشش خود دریغ ورزد، و غلام خود را بزند.
(1) 2433- و امام ابو الحسن، موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: در وصیّت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بعلیّ علیه السّلام آمده است که: در هیچ سفری تنها خارج مشو، زیرا که شیطان یار شخص واحد است، و او از دو نفر دورتر است. یا علی، شخص چون به تنهائی سفر کند، در معرض هلاک است، و دو نفر نیز هر دو در معرض هلاکاند، و چون شمار ایشان به سه تن بالغ شود، گروهی هستند و در بعضی روایات آمده است، که چون به سه تن بالغ شوند مسافرینی هستند. (یعنی از صفت هالک رسته و نام مسافر یافتهاند).
(2) 2434- و ابراهیم بن عبد الحمید از ابو الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله سه کس را نفرین کرد:
یکی آنکه توشه خود را تنها بخورد، و دیگر آنکه در خانهای تنها بخوابد، و سوّم آنکه در بیابان سواره تنها رهسپار شود.
ص: 152
(1) 2435- و محمّد بن سنان از اسماعیل بن جابر روایت کرده است که گفت:
در مکّه نزد امام صادق علیه السّلام بودم، بهنگامی که مردی از مدینه بنزد او آمد، پس امام از او پرسید: چه کسی، همسفر تو بود؟ آن مرد گفت: با کسی همسفر نبودم. امام فرمود: اگر من بر تو فرمان میراندم هر آینه تو را نیکو ادب میکردم. سپس گفت: یکی، شیطانست، و دو تا دو شیطانند، و سه نفر یارانند، و چهار نفر رفیقانند.
-2
(باب رفیقان سفر، و وجوب حقّشان نسبت بیکدیگر)
(3) 2436- سکونی به اسناد خود از جعفر بن محمد علیهما السّلام روایت کرده است که: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفت: نخست جستن یار سفر، سپس بستن بار سفر.
(4) 2437- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ گاه دو نفر مصاحب یک دیگر نمیشوند، مگر آنکه گراناجرترین و محبوبترین آن دو نزد خدا نرمخوترین و سودمندترینشان برای آن دیگر است.
(5) 2438- و امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: مبادا با کسی همسفر شوی که همان
ص: 153
برتری که تو برای او بر خود قائل باشی، او برای تو بر خودش قائل نباشد.
(1) 2439- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: این از سنّت است که چون گروهی بسفر روند، مبلغی را که برای مخارج سفر در نظر میگیرند، به اشتراک گرد آورند، و در اختیار یکی از همسفران قرار دهند، تا مبادا که یکی از ایشان گمان کند که مبلغی افزون از سهم خود در این راه صرف کرده است، و این کار برای فکر و ذهنشان خوشایندتر، و برای اخلاقشان بهتر است.
(2) 2440- و اسحاق بن جریر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که میفرمود: با کسی مصاحبت کن که تو از صحبت او مزیّن شوی، و با کسی مصاحبت مکن که او از صحبت تو مزیّن شود.
(3) 2441- و شهاب بن عبد ربّه روایت کرده است، که به امام صادق علیه السّلام گفتم: حال مرا و گشوده دستم را و گستردن عطایم بدوستانم را بخوبی شناختهای. پس با چنین اوصاف که از من میشناسی گاهی چنین میافتد که من با جمعی از یاران در راه مکّه همسفر میشوم، و امور معاششان را توسعه میدهم، آیا این کار جایز است؟ امام گفت: چنین مکن، ای شهاب، زیرا اگر تو گشوده دستی کنی و ایشان نیز چنین کنند، در باره ایشان اجحاف کردهای، و اگر امساک کنند ایشان را
ص: 154
خوار ساختهای. بنا بر این با همگنان خودت مصاحب شو، با همگنان خودت مصاحب شود.
(1) 2442- و ابو جعفر امام باقر علیه السّلام فرمود: چون مصاحبت کنی یار کسی مانند خود باش و با کسی که امور زندگی تو را بر عهده گیرد، و معیشتت را اداره کند یار مشو، زیرا که چنین وضعی موجب خواری مردم مؤمن است.
(2) 2443- و ابو خدیجه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
کسی که شب را تنها در خانه بسر برد، شیطانست، و دو نفر یار یک دیگرند، و سه نفر جمعیتی هستند.
(3) 2444- و رسول خدا فرمود: محبوبترین یاران نزد خداوند عزّ و جلّ چهار یارند.
و هیچ گروه از هفت نفر تجاوز نمیکند مگر آنکه جار و جنجالشان بسیار میشود.
(4) 2445- و امام صادق علیه السّلام فرمود: حقّ مسافر اینست که چون در راه سفر بیمار شود، یاران همسفرش سه شبانه روز برعایت حال او توقّف کنند.
(5) 2446- و عبد اللّه بن أبی یعفور از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: رسول خدا فرمود: هیچ خرج کردنی نزد خدا محبوبتر از خرج کردن به آئین
ص: 155
اقتصاد- و رعایت اعتدال- نیست. و خدا اسراف را جز در سفر حجّ و یا عمره مبغوض میدارد.
(باب حداء و شعر در سفر)
(1) شرح: حداء- بر وزن صداع- نوعی غنای حلال است، که عرب آن را برای سرعت سیر و حرکت شتر میخوانند، و سخن سعدی ناظر بهمین است که میگوید:
اشتر ز شعر عرب در حالتست و طرب تو خود چه آدمی ای کز عشق بیخبری
(2) 2447- سکونی به اسناد خود روایت کرده، و گفته است که: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: توشه مسافر حداء و شعری است که سخنان زشت و ناروا در آن نباشد.
-3
(باب حفظ نفقه در سفر)
(4) 2448- صفوان جمال روایت کرده است که به امام صادق علیه السّلام گفتم:
خانوادهام همراه من است، و من قصد حج دارم، آیا جایز است که نفقه سفرم را در کمربندم ببندم؟ امام فرمود: آری. زیرا که پدرم میفرمود: از جمله عوامل نیرومندی مسافر حفظ نفقه او است.
(5) 2449- و علیّ بن اسباط از عمویش یعقوب بن سالم روایت کرده است که
ص: 156
گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: درهمهائی با خود دارم که صورتهائی بر آنها نقش شده است، و این در حالی است که من محرمم، پس آنها را در همیان خود میگذارم، و بر میان خود میبندم- آیا این کار جایز است؟- امام فرمود: باکی نیست، آیا نه اینست که آنها نفقه تو است، و اعتماد تو، بعد از خدای عزّ و جلّ به آنها است؟
-1
(باب برداشتن سفره در سفر)
(2) 2450- امام صادق علیه السّلام فرمود: هر زمان که مسافرت کنید، سفرهای بردارید، و برای فراهم ساختن آن سفره در انتخاب بهترین نوع طعام بکوشید.
(3) 2451- و از نصر خادم روایت شده است که گفت: عبد صالح أبو الحسن، موسی بن جعفر علیه السّلام بسفرهای بنگریست که حلقههائی از مس بر آن بود، پس گفت: این حلقهها را جدا کنید و حلقههائی از آهن بجای آن بگذارید، زیرا در این صورت هیچ یک از حشرات بچیزی که در آن سفره است، نزدیک نمیشود.
(باب سفری که برداشتن سفره در آن مکروهست)
(4) (سفره بمعنی طعام مسافر، و ظرفی است که غذاها را بر روی آن میگسترند)
(5) 2452- امام صادق علیه السّلام بیکی از یاران خود فرمود: آیا بزیارت قبر
ص: 157
أبی عبد اللّه صلوات اللَّه علیه میروید؟ گفت: آری. فرمود: برای این سفر سفره برمیدارید؟ گفت: آری. فرمود: ولی اگر بزیارت قبور پدران و مادرانتان میرفتید چنین نمیکردید. گوید: عرض کردم در این صورت چه چیزی باید بخوریم؟ گفت: نان با شیر.
(1) 2453- و در خبری دیگر امام صادق علیه السّلام است که فرمود: بمن خبر رسیده است گروهی چون حسین علیه السّلام را زیارت میکنند، سفرههائی بهمراه خود میبرند، که بزغاله بریان، و حلوای خرما «1» و امثال آنها در آن حمل شده است، در صورتی که اگر قبور دوستانشان را زیارت میکردند چنین غذاها با خود نمیبردند.
-2
(باب توشه در سفر)
(3) 2454- رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: از نشانههای مجد و شرف و اصالت شخص اینست که توشه سفر خود را لذیذ و شیرین و گوارا بسازد.
(4) 2455- و علی بن الحسین علیه السّلام چون برای حجّ یا عمره بمکّه میرفت، از لذیذترین و بهترین موادّ، مانند بادام و شکر و آرد ترش و شیرین کرده توشه میساخت.
ص: 158
(1) 2456- و روایت شده است که ابو ذر- رحمه اللَّه- نزدیک کعبه بپاخاست، و گفت: من جندب بن سکن هستم. پس چون مردم پیرامون او گرد آمدند گفت: اگر چنان که یکی از شما قصد سفر کند، هر آینه توشهای برمیدارد، که او را برای سفرش کار ساز باشد. پس برای سفر قیامت توشهای بردارید. آیا در آن روز چیزی نمیخواهید که برای شما کار ساز باشد؟ پس مردی در برابر او بپاخاست، و گفت: ما را راهنمائی کن. أبو ذر گفت: در یک روز بسیار گرم، بیاد روز حشر و نشور، روزه بدار. و برای عظائم امور حجّی بجای آور و برای تاریکی و وحشت قبور در تاریکی شب، دوگانهای بدرگاه یگانه بگزار.
توشه این راه کلمه خیری است که بر زبان برانی، و کلمه شرّی که از گفتنش خاموش بمانی، یا صدقهای که از تو بمسکینی برسد، تا مگر- ای مسکین- بوسیله آن از مشکلات روزی دشوار نجات بیابی! دنیا را در دو درهم قرار ده، یکی آن درهم که بر عیال خود انفاق کنی، و دیگر درهمی که برای آخرتت از پیش بفرستی. و درهم سوّم درهمی است که زیان میدهد، و سودی نمیبخشد، پس آن را تباه مساز.
سپس از درازی آرزو و کوتاهی عمر آدمی یاد کرد و از روی تأثر گفت: همّ
ص: 159
و غمّ روزی که من آن را درک نمیکنم مرا کشت.
(1) 2457- و لقمان با پسرش گفت: فرزند عزیزم، دنیا دریائی ژرف است، و جهانی بسیار در آن هلاک شدهاند، پس کشتی خود را در آن دریا، ایمان بخدا و بادبانش را توکّل بر خدا، و توشه خود را در آن، تقوای خدای عزّ و جلّ قرار ده. پس اگر از این دریا رستی با کمک رحمت خدا رستهای، و اگر هلاک شدی بسبب گناهانت بمهلکه افتادهای.
-2
(باب حمل آلات و سلاح در سفر)
(3) 2458- سلیمان بن داود منقری، از حمّاد بن عیسی، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: در وصیت لقمان بپسرش آمده است که: ای فرزند عزیزم، با شمشیر و موزه و عمامه و رشتهها و طنابهایت و مشک آب و نخ و درفش خود سفر کن و داروهائی را که برای تو و یارانت مفید باشد بهمراه خود داشته باش، و با یارانت جز در موارد معصیت خدای عزّ و جلّ همگام و هماهنگ باش. (در اینجا تذکر این نکته لازم است، که بعضی از راویان اسب را نیز بر موارد توصیه لقمان افزودهاند). و در بعضی از نسخهها، چنان که در محاسن آمده است، بجای «فرس» بمعنی
ص: 160
اسب «قوس» بمعنی کمان ذکر شده است (و چنین بنظر میرسد که ذکر این کلمه انسب است).
-1
(باب متعلّق به اسب و اختصاص دادن آن)** (برای جهاد و نخستین کسی که بر آن سوار شده است)
(2) 2459- رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: اسب حیوانی است که تا روز قیامت خیر بر پیشانیش بسته است. و انفاقکننده برای آن، در راه خداوند عزّ و جلّ بمانند کسی است که دست خود را همچنان بصدقه گشوده دارد، بیآنکه آن را از صدقه دادن ببندد.
پس چون چیزی از آن اسبها آماده سازی، اسبی را در نظر بگیر که در پیشانیش خالی سفید داشته باشد، و بینی و لب بالایش سفید، و همچنین سه قائمه از قوائمش سفید، و دست راستش برنگی دیگر، و رنگ پیکرش سرخی آمیخته با سیاهی باشد، و سپس اسبی پیشانی سفید باشد، که اگر چنین کنی سالم و غانم باشی.
(3) 2460- و بکر بن صالح از سلیمان بن جعفر جعفری از ابو الحسن علیه السّلام روایت کرده است، که «او را شنیدم که میفرمود: اسب بر هر یک از سوراخهای بینیش شیطانی است. پس هر زمان که یکی از شما بخواهد آن را بلگام کشد، میباید نام
ص: 161
خدا را بر زبان آورد.
(1) 2461- و گفت: او را شنیدم که میفرمود: کسی که اسب اصیلی را بمرابطه اختصاص دهد، در هر روزی ده گناه از نامه عملش محو میگردد، و یازده ثواب برایش نوشته میشود، و کسی که اسب هجینی را- که فقط پدرش اسبی عربی است- برای مرابطه نگاهداری کند، در هر روز دو گناه از او محو میگردد، و نه ثواب برایش نوشته میشود. و کسی که برذونی را- که از هیچ طرف عربی نیست- ببندد، و منظورش استفاده از زیبائی اسب، یا برآوردن حاجتی یا دفع دشمنی باشد، در هر روز یک گناه از او محو میگردد، و شش ثواب بحسابش نوشته میشود. و کسی که اسبی با پیشانی سفید، یا با خال سفید در پیشانی را بقصد مرابطه و دفاع از مرزهای مملکت اسلام ببندد، تا هر زمان که آن اسب در خانه او باشد، فقر به آن راه نمییابد، و تا هر زمان که آن اسب در ملک صاحبش باشد، ظلم بخانه او داخل نمیشود. و اگر آن اسب پیشانی سفید باشد، و سفیدی پیشانیش را فرا گرفته باشد، و قوائمش برنگ سفید یا بخشی از آن برنگ سفید باشد در نظر من محبوبتر است.
(2) 2462- و نیز سلیمان بن جعفر جعفری گفت: از امام أبو الحسن علیه السّلام شنیدم که میفرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام چهار اسب از یمن برسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله هدیّه کرد، و آنگاه بنزد آن حضرت شد، و گفت: یا رسول اللَّه، من چهار
ص: 162
اسب برای شما هدیه کردهام. پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله گفت: آنها را برای من توصیف کن. گفت: آنها برنگهای گوناگون هستند. گفت: آیا در بدن آنها رنگ سفید در داخل رنگهای دیگر هست؟ گفت: آری. گفت: اسب اشقری باوضح در میان آنها هست؟ گفت: آری. گفت: پس آن را برای من نگاهدار.
شرح: «اسب اشقر اسبی برنگ سرخ روشن متمایل بزردی است- و وضح رنگ سفیدی در داخل رنگهای دیگر است».
و امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: در میان آنها دو اسب کمیت (برنگ سیاه و سرخ) با پیشانی و قوائم سفید هست. پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: آنها را بدو پسرت ببخش. گفت: و چهارمین آنها اسبی برنگ سیاه خالص وجود دارد، فرمود: آن را بفروش، و قیمتش را برای امور زندگی خانوادهات بگذار. زیرا که میمنت و برکت در اسبهای دارای وضح است.
(1) 2463- و از او شنیدم که میفرمود: کسی که بامدادان از منزل خود یا منزل دیگری برآید، و با اسبی اشقر و دارای وضحها برخورد کند، آن روز برای او مبارک خواهد بود، و اگر سفیدی عریضی در پیشانی آن اسب باشد، چنین برخورد مژده زندگانی است. و در آن روزش جز شادی نخواهد دید، و خدای عزّ و جلّ حاجتش را روا خواهد کرد.
(2) 2464- و امام صادق علیه السّلام فرمود: اسبها در بلاد عرب وحشی میزیستند، و ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام بر کوه ابو قبیس برآمدند، و بانگ برآوردند
ص: 163
که:
«ألا، هلا ألا هلمّ»
، پس هیچ اسبی نماند مگر آنکه در برابر ایشان رام شد، و پیشانی خود را در اختیار ایشان نهاد.
شرح: «هلا، کلمهای است که در راندن اسب بکار میرود. و هلمّ یعنی بشتابید».
-1
(باب حق اسب بر صاحبش)
(2) 2465- اسماعیل بن أبی زیاد (سکونی) به اسناد خود روایت کرد، و گفت:
رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفت: اسب را بر صاحبش حقوقی است: چون فرود آید علف دادنش را آغاز کند، و چون به آب بگذرد، آن را بر او عرضه کند، و هیچ گاه بصورت او نزند، زیرا که آن، در مقام حمد پروردگار خود تسبیح میکند. و جز برای انجام کاری در راه خدای عزّ و جلّ بر پشت آن نایستد، و چیزی افزون از طاقتش بر آن بار نکند، و آن را جز به اندازه توانش راه نبرد.
(3) 2466- و شخصی از امام صادق علیه السّلام پرسید که: چه وقت حقّ دارم که اسب زیرپای خود را بزنم؟ فرمود: وقتی که زیرپای تو همان طور که بطرف آخور میرود گام نسپارد.
(4) 2467- و روایت شده است که آن حضرت گفت: اسب را بعلّت سر سم
ص: 164
زدن بزنید، و بعلّت رمیدن مزنید، زیرا که او چیزهائی میبیند که شما نمیبینید.
(1) 2468- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: وقتی که اسب زیرپای سوار سر سم بزند، و سوار از سر نفرین به او بگوید: «برو درآئی»! اسب میگوید: هر کدام از ما که نافرمانیش از صاحبش بیشتر باشد به رو درآید.
(2) 2469- و علیّ علیه السّلام در باره اسبها فرمود: بصورت آنها ضربت مزنید، و آنها را نفرین نکنید، زیرا خدای عزّ و جل نفرینکننده به آنها را نفرین کرده است. و در خبر دیگر آمده است که صورتهاشان را زشت مسازید.
(3) 2470- و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: اسبها چون مورد نفرین واقع شوند، نفرین پذیر میشوند.
(4) 2471- و نیز رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بهنگام سواری بر اسبها پاهاتان را روی هم میندازید، و پشت آنها را مجلس مسازید.
(5) 2472- و امام باقر علیه السّلام فرمود: هر چیزی را حرمتی است، و حرمت چهارپایان در صورت آنها است. (و از این رو میباید از زشت ساختن و داغ کردن آن
ص: 165
اجتناب کرد).
-1
(باب اموری که بهائم از درک آن دور نمیمانند)
(2) 2473- علیّ بن رئاب از ابو حمزه، از علیّ بن الحسین علیه السّلام روایت کرده است که میفرمود: بهائم از درک هر چه دور مانده باشند، از چهار چیز دور نماندهاند: شناخت پروردگار تبارک و تعالی، و شناخت مرگ، و شناخت ماده از نر و شناخت چراگاه سبز و خرّم.
(3) 2474- و امّا خبری که از امام صادق علیه السّلام آمده، دائر بر اینکه گفت:
اگر بهائم آنچه را که شما از مرگ میدانید میدانستند، هرگز شما گوشت فربهی از آنها را نمیخوردید. بر خلاف این خبر نیست، زیرا که بهائم مرگ را میشناسند، ولی آنچه را که شما از مرگ میشناسید نمیشناسند.
-4
(باب ثواب خرج کردن برای اسب)
(5) 2475- رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در باره قول خدای عزّ و جلّ که گفت:
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ، وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. (بقره 274) (کسانی که اموال خود را در شب و روز، پنهان
ص: 166
و آشکارا انفاق میکنند، اجرشان نزد پروردگارشانست، و بیمی بر ایشان نیست، و ایشان اندوهگین نمیشوند). فرمود: این آیه در باره خرج کردن برای اسب نازل شده است.
مصنّف این کتاب که- خدا از او خشنود باد- گفت: روایت شده است که این آیه در شأن امیر المؤمنین علیه السّلام نازل شده است، و سبب نزول آن این است که او نوبتی چهار درهم در اختیار داشت، پس درهمی را در شب، و درهمی را در روز، و درهمی را پنهان، و درهمی را آشکارا صدقه داد، پس این آیه در شأن او نازل شد. و آیهای چون در باره موضوعی نازل شود، در باره هر موضوعی که در آن مسیر قرار گرفته باشد نازل شده است. و بنا بر این عقیده ما در تفسیر این آیه این است که آن در شأن امیر المؤمنین علیه السّلام نازل شده، و پس از آن در مورد انفاق بر اسب و مواردی نظیر آن تطبیق گشته است.
-1
(باب متعلق به خالهای پشت دستهای اسب)
(2) 2476- حمّاد بن عثمان روایت کرده است که به امام صادق علیه السّلام گفتم: فدایت شوم، ما اسبها را میبینیم که در پشت دستهاشان نقشی بمانند دو داغ
ص: 167
وجود دارد، پس حقیقت آنها چیست؟ امام فرمود: این، جای سوراخهای بینیش در شکم مادر است.
-1
(باب حسن قیام بر امور متعلّق به اسبها)
(2) 2477- از ابو ذرّ که- رحمت خدا بر او باد- روایت شده است که گفت:
از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شنیدم که میگفت: اسب میگوید: خدایا مالک شایستهای نصیب من ساز، که مرا سیر و سیراب سازد، و چیزی افزون از طاقتم بر من بار نکند.
(3) 2478- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هیچ کس اسبی را نمیخرد مگر آنکه آن اسب میگوید: خدایا او را نسبت بمن مهربان ساز.
(4) 2479- و عبد اللّه بن سنان از آن حضرت روایت کرده است که فرمود:
اسب را بدست آورید، زیرا که آن هم زینت زندگی است، و هم وسیله برآوردن حاجت است؛ و روزیش بر عهده رزّاقیت خدای عزّ و جلّ است.
(5) 2480- و سکونی به اسناد خود روایت کرده است، که رسول خدا صلّی اللَّه
ص: 168
علیه و آله فرمود: خدای تبارک و تعالی ملایمت و سازگاری را دوست میدارد، و بر انجام آن کمک میدهد، پس چون بر اسبهای لاغر سوار شوید، آنها را در منازلشان فرود آورید، پس اگر زمین، خشک و بیآب و علف باشد، آنها را سریع برانید، و اگر سرسبز و خرّم باشد، آنها را در منازلشان فرود آورید.
(1) 2481- و علی صلوات اللَّه علیه فرمود: هر یک از شما که با اسبی سفر کند، نخست بکار علف و آب آن بپردازد.
(2) 2482- و امام باقر علیه السّلام فرمود: چون در سرزمین سرسبز و خرّمی حرکت کنی ملایم حرکت کن، و چون در زمین خشک و بیآب و علفی حرکت کنی در حرکت خود شتاب نمای.
-3
(باب آنچه در باب شتر آمده است)
(4) 2483- امام صادق علیه السّلام فرمود: از اشتران سرخ موی احتراز کنید زیرا که آنها کوتاهعمرترین اقسام اشترانند.
(5) 2484- و نیز فرمود: بر کوهان هر شتری شیطانی هست، پس آن را سیر ساز و
ص: 169
رام کن.
(1) 2485- و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اشتران سیاه و زشت منظر را بخرید، زیرا که آنها درازعمرترین اقسام اشترانند.
(2) 2486- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: اشتران سرمایه عزّت صاحبان خویشند.
(3) 2487- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عبور از میان قطار اشتران را نهی کرد. گفتند: چرا یا رسول اللَّه، فرمود: زیرا، هیچ قطاری نیست مگر آنکه میان، هر شتر تا شتر دیگرش شیطانی موجود است.
(4) 2488- و از پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله پرسیدند: کدامین مال بهتر است؟
فرمود: زراعتی که صاحبش آن را بکارد و به اصلاحش بکوشد، و حقّش را در همان روز درودن بپردازد. گفتند: یا رسول اللَّه، و کدامین مال بعد از زراعت بهتر است؟ گفت:
مال کسی که در میان گوسپندانش بجستجوی مواضع نزول باران حرکت کند، در حالی که نماز را بپا دارد، و زکات را بپردازد.
گفتند: یا رسول اللَّه، و کدامین مال بعد از گوسپند بهتر است؟ فرمود: گاوانی که هر صبح و عصر خیر بهمراه آورند (یعنی هر صبح و عصر از شیرشان بدوشی).
ص: 170
گفتند: یا رسول اللَّه پس بعد از گاو کدامین مال بهتر است؟ گفت: آنها که گامها را در گل استوار میدارند، و بهنگام قحط و غلا طعام همی بخشند. خوب چیزی است نخل، هر کس که آن را بفروشد وجه دریافتی آن بمنزله خاکستری بر سر قلهای است که باد، در روزی طوفانی، بر آن فشار آورد. مگر آنکه با آن مبلغ، نخل دیگری را جانشین آن سازد. گفتند: یا رسول اللَّه بعد از نخل کدامین مال بهتر است؟ پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله سکوت کرد، تا یکی از آن میان گفت: پس شتر در چه موضعی است؟
فرمود: بدبختی و سختی و رنج و دور شدن از خانه در وجودش نهاده است. با نحوست میرود، و با نحوست باز میآید، خیرش جز از جانب مشئومترش نمیآید، ولی با این همه بدون طالب نمیماند، و تیره بخت فاجری را از دست نمیدهد.
مصنّف این کتاب که- خدا از او خشنود باد- گفت: معنی سخن پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله که «خیرش جز از جانب مشئومترش نمیآید» اینست که شتر را جز از جانب چپش نمیدوشند، و جز از همان جانب بر او سوار نمیشوند.
شرح: «و سلطان العلماء در این باره گفته است: «احتمال میرود که «جانب چپش» کنایه از عدم میمنت و قلّت خیر و برکت باشد».
(1) 2489- و نیز او علیه السّلام در باره گوسپند گفت: گوسپند اقبالش اقبال، و
ص: 171
ادبارش نیز اقبالست، و گاو اقبالش اقبال و ادبارش ادبار است، و شتر اقبالش ادبار و ادبارش ادبار است.
-1
(باب آنچه از عدالت در باره شتر و ترک)** (زدنش و اجتناب از ظلمش واجب است)
(2) 2490- سکونی به اسناد خود روایت کرده است که پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله شتری را بسته دید که جهازش همچنان بر پشتش بود، پرسید: صاحب این شتر کجا است؟ به او بگوئید که فردا (ی قیامت) برای مخاصمت آماده باشد.
(3) 2491- و در خبر دیگر پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بارها را در بخشش مؤخّر پشت شتر قرار دهید، زیرا دستها آویزان و پاها استوار است.
(4) 2492- و ابن فضّال از حمّاد لحّام روایت کرده است که: قطاری از اشتران متعلّق به امام صادق علیه السّلام از برابر او بگذشت، پس شتر آبدار خانهای را دید که بارش بیکسو متمایل شده است. گفت: ای غلام بار این شتر را متعادل کن، زیرا خدای تعالی عدل را دوست میدارد.
ص: 172
(1) 2493- و ایّوب بن أعین روایت کرده است که: ولید بن صبیح را شنیدم که به امام صادق علیه السّلام میگفت: أبو حنیفه هلال ماه ذی الحجّه را در قادسیه رؤیت کرده و عرفه را با ما شاهد بوده است. پس امام گفت: برای این شخص نمازی نیست! شرح: «زیرا نماز با چنین حرکت سریع جز با ایماء و اشاره ممکن نیست، چنین شتابزدگی و خستگی با حضور قلب که روح و حقیقت نماز است سازگاری ندارد. و ایجاد چنین وضعی امری اختیاری بوده، زیرا ابو حنیفه میتوانست، چند روز زودتر حرکت کند، تا بچنین عجله و شتابی محتاج نشود، و امکان آن را بیابد که نمازی با طمأنینه و حضور قلب بجا آورد، و معنی نفی نماز در بیان امام بجا نیاوردن آن بر وجه صحیح است، و این ابو حنیفه نامش سعید بن بیان است و او را سائق الحاج گویند».
(2) 2494- و علی بن الحسین علیه السّلام بر شتر مخصوص خود چهل حج بجای آورد، و در تمام این مراحل حتّی یک تازیانه به آن نزد.
(3) 2495- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر شتری را که سه سال بر فراز جهازش بسفر حجّ روند، در شمار چهارپایان بهشت جای داده میشود. و بنا بر روایتی هفت سال.
-4
(باب آنچه در باره سواری متناوب آمده است)
(5) 2496- علیّ بن رئاب از ابو بصیر یحیی بن قاسم از امام باقر علیهما السّلام
ص: 173
روایت کرده است، که فرمود: رسول خدا و امیر المؤمنین و مرثد بن ابی مرثد غنوی، در سفری که بطرف بدر میرفتند، متناوبا بر یک شتر سوار میشدند.
-1
(باب ثواب کسی که مسافر مؤمنی را یاری کند)
(2) 2497- رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که مؤمن مسافری را یاری کند، خدا هفتاد و سه گره اندوه و مشکل را از کار او میگشاید، و در دنیا و آخرت او را از همّ و غمّ پناه میدهد، و در آن روز که نفس مردم قطع میشود، اندوه عظیم او را بر طرف میسازد. و در خبر دیگر: آنجا که مردم گرفتار نفسهای خویشند (اندوه عظیم- الخ).
-3
(باب مروّت در سفر)
(4) 2498- مردم در حضور امام صادق علیه السّلام در باره فتوت گفتگو کردند، امام فرمود: شما کار فتوت را بفسق و فجور گمان میبرید. همانا که فتوت و مروّت خوانی نهاده، و دستی بعطاء گشاده، و آزاری بازداشته است، و امّا آنچه شما گمان میبرید
ص: 174
خیانت و فسق است. سپس فرمود: مروّت چیست؟ مردم گفتند: نمیدانیم امام گفت:
مروّت- بخدا قسم- اینست که شخص خوان طعامش را در جلو خان خانهاش قرار دهد. و مروّت بر دو گونه است: مروّتی در حضر، و مروّتی در سفر. امّا آنکه در حضر است، تلاوت قرآن و حضور دائم در مساجد، و همگام بودن با یاران در رفع حوائج، و نعمتی که بر خادم دیده شود چنان که دوست را شاد، و دشمن را سرکوب سازد.
و امّا مروّتی که در سفر است عبارتست از فراوانی و خوبی توشه، و بذل آن بهمراهان، و کتمان اسرار همسفران، پس از جدا شدن از ایشان، و کثرت مزاح در غیر مطالبی که موجب خشم خدای عزّ و جلّ گردد.
آنگاه فرمود: قسم به آن کسی که جدّ من صلوات اللَّه علیه و آله را به آئین حقّ به نبوّت مبعوث کرد، که خدای عزّ و جلّ روزی شخص را به اندازه مروّتش قرار میدهد، و یاری به اندازه مئونه نازل میشود، و صبر بقدر شدّت بلاء فرود میآید.
-1
(باب منازل و اماکنی که فرود آمدن در آنها مکروهست)
(2) 2499- سکونی به اسناد خود روایت کرده است که: رسول خدا فرمود:
زینهار از فرود آمدن برای استراحت آخر شب در وسط راه، و درون درّهها، زیرا که آن
ص: 175
اماکن جای آمد و شد درندگان، و مأوای مارانست.
(1) 2500- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: کسی که در منزلی فرود آید، که در آنجا از درندهای بترسد، پس بگوید:
«اشهد أن لا اله الا اللَّه وحده لا شَرِیکَ لَهُ ...، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، بیده الخیر وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ اللّهمّ انّی أعوذ بک من شرّ کلّ سبع»
. هنوز این کلمات را به پایان نرسانده از شرّ آن درنده ایمن میشود، تا زمانی که از آن منزل بخواست خدای تعالی کوچ کند.
-2
(باب پیاده روی در سفر)
(3) 2501- منذر بن جیفر، از یحیی بن طلحه نهدی روایت کرده است که: امام صادق علیه السّلام ما را گفت: گام بزنید، و با شتاب حرکت کنید، زیرا که چنین راه رفتن برای شما راحتتر است.
(4) 2502- و روایت شده است که: رسول خدا بگروهی پیاده رسید، پس ایشان از سختی پیاده روی شکایت به آن حضرت بردند، پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله به ایشان فرمود: از شتاب کردن و تند رفتن یاری بجوئید.
(5) 2503- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که وامی بر
ص: 176
ذمّه دارد، سؤال کرد که: آیا حج بذمّه او تعلّق میگیرد؟ امام گفت: آری.
حجّة الاسلام بر هر فردی از مسلمانان که طاقت پیاده روی داشته باشد، واجب است.
و بیشتر کسانی که با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله حجّ بجای آوردند پیاده بودند، و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در سرزمین «کراع الغمیم» به ایشان رسید، پس از شدّت خستگی شکایت به او بردند، پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله گفت: کمرها را محکم ببندید، و بدرون درّه درآئید و ایشان چنین کردند، و در نتیجه این کار خستگی و ناراحتیشان بر طرف شد.
(1) 2504- و علی بن أبی حمزه از ابو بصیر روایت کرده است که: امام صادق علیه السّلام را در باره معنی قول خدای عزّ و جلّ: وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا سؤال کردم، امام فرمود: اگر مرکبی نداشته باشد، پیاده براه میافتد، گفتم: اگر قادر بر پیاده رفتن نباشد؟ فرمود: پیاده و سواره برود، گفتم: اگر بر این کار هم قدرت نداشته باشد، فرمود: مسافرین را خدمت کند، و با ایشان برود.
-2
(باب آداب مسافر)
(3) 2505- سلیمان بن داود منقری از حمّاد بن عیسی، از امام صادق علیه السّلام
ص: 177
روایت کرده است که فرمود: لقمان با پسرش گفت: چون با گروهی سفر کنی، در کار خود و کار ایشان بسیار مشورت کن، و در لبخند زدن بروی ایشان بکوش، و در باره توشه سفر خود با آنان کریمانه عمل کن، و چون تو را بخوانند ندای ایشان را اجابت نمای، و چون از تو یاری طلبند یاریشان کن، و طول سکوت، و کثرت نماز، و سخاوت طبع نسبت به مرکب یا توشهای را که در اختیار داری بکار بند. و چون از تو بخواهند که در باره حقّی گواهی دهی برای ایشان گواهی کن، و چون در کاری با تو مشورت کنند رأی خود را به ایشان باز نمای. و آنگاه پیش از آنکه در کار تأمّل و تدبّر کنی عزیمت مکن. و در مورد مشورت، پیش از آنکه در حال قیام و قعود، و صرف طعام و انجام نماز، فکر و حکمت خود را بکار بری جواب مگوی، زیرا کسی که در نصیحت خود بکسانی که با او مشورت کنند شرط اخلاص را بجا نیاورد خدا رأی و تدبیرش را از او سلب میکند، و امانتش را از او انتزاع مینماید. و چون به بینی که یارانت پیاده میروند، تو نیز همگام ایشان شو، و چون به بینی که ایشان بکاری مشغولند تو نیز با ایشان همکاری کن، و چون صدقهای ببخشند، یا وامی بدهند، تو نیز با ایشان شرکت نمای، و بسخن کسی که از تو بزرگتر است گوش فرا دار، و چون تو را بکاری امر کنند، و
ص: 178
چیزی از تو بخواهند بگو: آری، و مگوی: نه، زیرا که گفتن «نه» دلیل عجز و نشان پستی و حقارتست، و چون در راه سرگردان شوید، پس فرود آئید. و چون در مقصد شک کنید، متوقّف شوید، و بمشورت پردازید، و چون با یکنفر مواجه شوید در باره راه خود از او مپرسید، و او را براهنمائی خود مگیرید، زیرا شخص واحد در بیابان موجب شک و تردید است، و ممکن است که او جاسوس دزدان یا همان شیطانی باشد که شما را سرگردان کرده است، و همچنین از دو نفر نیز بر حذر باشید، مگر آنکه در وجود ایشان نشانههائی از صدق به بینید که من آن را نمیبینم، زیرا شخص عاقل چون خود چیزی را بچشم خود ببیند حق را از آن میشناسد، و شخص حاضر و ناظر چیزهائی را میبینید که شخص غائب نمیبیند.
فرزند عزیزم! چون وقت نماز فراز آید، آن را برای کاری بتأخیر میفکن، آن را بجای آور، و فکر خود را از بابت آن بپرداز، و خاطرت را از آن جهت آسوده ساز، زیرا نماز دینی است که میباید پرداخته گردد، و نماز را در جماعت بگزار، هر چند که این کار در صعوبت چنان باشد که گوئی بر سر نیزهای ایستادهای؛ و بر پشت مرکب خود مخواب، زیرا که این کار مجروح شدن پشت آن را تسریع میکند، و این از کار حکیمان نیست، مگر آنکه در کجاوهای نشسته باشی که برای راحت ساختن مفاصل خود امکان تمدّد داشته باشی. و چون بنزدیکی منزل برسی از مرکب فرود آی. و پیش از
ص: 179
آنکه بکار خود بپردازی علف دادن آن را آغاز کن، زیرا که آن در حکم جان تو است، و چون قصد فرود آمدن کنید، بکوشید تا از قطعات زمین قطعهای را انتخاب کنید که رنگش زیباتر و خاکش نرمتر، و گیاهانش فراوانتر باشد، پس چون فرود آمدی، پیش از آنکه بنشینی دو رکعت نماز بگزار، و چون قصد قضاء حاجت کنی بزمینی دوردست روان شو، و چون آهنگ کوچ کنی دو رکعت نماز بگزار، و آنگاه با زمینی که در آن فرود آمده بودی وداع نمای، و بر آن زمین و اهل آن سلام کن، زیرا که هر سرزمینی اهلی از فرشتگان دارد، و اگر بتوانی که طعامی را پیش از صدقه دادن چیزی از آن نخوری، پس چنین کن، و تا هر زمان که بر مرکب سوار باشی بر تو باد بخواندن کتاب خدای عزّ و جلّ. و تا هر زمان که به انجام دادن کاری سرگرم باشی بر تو باد به تسبیح گفتن، و تا هر زمان که بیکار باشی، بر تو باد بخواندن دعاء، و از حرکت در اوّل شب احتراز نمای، و در آخر شب روان شو. و زنهار از بلند کردن صدا در مسیرت.
-1
(باب دعای کسی که راه را گم کرده باشد)
(2) 2506- علیّ بن ابی حمزه از ابو بصیر، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده
ص: 180
است که فرمود: چون راه را گم کردی، پس بانگ برآور که:
«یا صالح- و یا أبا صالح- أرشدنا الی الطّریق، یرحمکم اللَّه».
(1) 2507- و روایت شده است که بخش خشکی زمین به صالح سپرده شده است، و بخش دریائی آن در حمایت حمزه قرار گرفته است.
-2
(باب دعائی که هنگام فرود)** (آمدن در منزل میباید خواند)
(3) 2508- پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله علی را فرمود: یا علی، چون بمنزلی فرو آئی بگو:
«اللّهمّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ»
. (خدایا مرا بسانی مبارک فرود آور، و تو بهترین فرود آورندگانی). تا از برکت این دعاء خیر آن منزل نصیبت شود، و شرّش از تو دفع گردد.
-4
(باب دعاء وقت ورود بشهری یا بروستائی)
(5) 2509- در وصیت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بعلیّ علیه السّلام آمده است که: یا علیّ، چون آهنگ شهری یا روستائی کنی، بهنگام دیدن آن بگو:
«اللّهمّ إنّی أسألک خیرها، و اعوذ بک من شرّها. اللّهمّ حبّبنا الی أهلها، و حبّب صالحی
ص: 181
أهلها الینا»
. (خدایا، من خیر آن را از تو مسألت میکنم، و از شرّ آن بتو پناه میبرم.
خدایا ما را نزد اهل آن محبوب ساز، و شایستگان اهل آن را نزد ما محبوب فرمای).
-1
(باب مرگ در غربت)
(2) 2510- حسن بن محبوب، از ابو محمد وابشی، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که گفت: مؤمنی نیست که در سرزمین غربت بمیرد، بیآنکه گریهکنندهای بر او بگرید، مگر آنکه قطعات زمینی که خدای عز و جل را روی آن عبادت کرده است بر او گریه میکنند، و جامههایش بر او میگریند، و درهای آسمانی که عملش از آن صعود میکرده است بر او میگریند. و همچنین دو فرشتهای که بر او گماشته شدهاند بر او گریه و مویه میکنند.
(3) 2511- و نیز امام علیه السّلام فرمود: غریب چون مرگش فراز آید، براست و چپ خود مینگرد، و کسی را نمیبیند که سرش را از زمین بردارد، در این حال خدای عزّ و جلّ میگوید: «بکدام کس توجّه میکنی؟ بکسی که برای تو بهتر از من باشد؟
بعزّت و جلال خودم قسم که هر آینه اگر تو را از بند بیماریت رها سازم، در مورد طاعت خویشم قرار خواهم داد، و اگر قبض روحت کنم تو را به مورد کرامت خود
ص: 182
خواهم برد.
-1
(باب تهنیت تازه وارد از سفر حجّ)
(2) 2512- امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بتازه وارد از مکّه میفرمود: خدا از تو قبول کند، و در برابر آنچه در این راه صرف کردهای بتو عوض دهد، و گناهت را بیامرزد.
-3
(باب ثواب معانقه با حاجّ)
(4) 2513- در روایت أبو الحسن اسدی- رضی اللَّه عنه- آمده است که گفت:
امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که با حاجّی غبار آلوده معانقه کند، چنانست که حجر الاسود را استلام کرده باشد.
-5
(باب نوادر)
(6) 2514- از جابر بن عبد اللّه انصاری روایت شده است که گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نهی کرد از اینکه مرد چون از سفر باز آید، بهنگام شب در را بر خانوادهاش بکوبد، مگر بعد از آنکه ورود خود را به ایشان اعلام کند،
(7) 2515- و نیز فرمود: سفر قطعهای از عذابست، پس چون یکی از شما سفرش
ص: 183
را بپایان برد، در بازگشت بخانوادهاش شتاب کند.
(1) 2516- و امام صادق علیه السّلام فرمود: گردش مراحل و طی منازل توشه سفر را تباه میسازد، و اخلاق را زشت میکند، و جامهها را میفرساید. و حدّ گردش در تفرج هیجده میل است.
(2) 2517- و عبد اللّه بن میمون به اسناد خود روایت کرده است که: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: زمانی که راه را گم کنید، بطرف راست رهسپار شوید.
(3) 2518- و جعفر بن قاسم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: بر قلّه هر پلی شیطانی هست، پس چون به آن رسیدی، بگو:
«بسم اللَّه»
تا آن شیطان از سوی تو کوچ کند.
(4) 2519- و ابو الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام گفت: من برای کسی که بقصد سفر از خانه بدر شود، در حالی که تحت الحنک عمامهاش را بسته باشد، سه چیز را ضامنم: آنکه دزدی و غرق شدن و سوختن به او اصابت نکند.
-5
(باب أنبوه ساختن مو برای حجّ و عمره)
(6) 2520- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که
ص: 184
فرمود: موسم حجّ ماههائی معلوم است، و آن، ماههای شوّال و ذو القعده، و ذو الحجّه است. و کسی که قصد حجّ داشته باشد، چون بهلال ذو القعده نظر کند، موی خود را انبوه میسازد (یعنی از کم کردن و زدن آن خودداری مینماید) و کسی که عازم عمره باشد مدّت یکماه موی سر و صورتش را انبوه مینماید و بعضی از اخبار به حاجّ نیز اجازه داده است که موی خود را فقط برای یکماه انبوه سازد، و این خبر را هشام بن حکم و اسماعیل بن جابر از امام صادق علیه السّلام، و اسحاق بن عمّار از امام موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت کردهاند.
(1) 2521- و از سماعه روایت شده است، که گفت: از امام موسی بن جعفر علیهما السّلام در باره حجامت، و تراشیدن پشت سر در ماههای حرام سؤال کردم، و امام فرمود: باکی نیست. و استعمال نوره و استفاده از مسواک نیز بلا مانع است.
-2
(باب میقاتهای احرام)
(3) 2522- عبید اللّه بن علیّ حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: احرام از پنج میقاتست که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله تعیین کرده، و هیچ
ص: 185
حجگزار و عمرهکنندهای را نمیسزد که قبل از آن یا بعد از آن محرم گردد:
برای اهل مدینه ذو الحلیفه را که همان مسجد شجره است میقات قرار داد. و او در آن مسجد نماز میگزارد، و خود را مهیّای احرام حج میکرد و چون از مسجد بسوی صحرا بیرون میشد، و براه میافتاد تا در سطح بیابان قرار میگرفت. زمانی که بمحاذات میل اوّل میرسید، محرم میشد.
و جحفه را برای اهل شام، و عقیق را برای اهل نجد، و قرن المنازل را برای اهل طائف، و یلملم را برای اهل یمن میقات ساخت.
و برای احدی روا نیست که از میقاتهای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روی برتابد.
(1) 2523- و در روایت رفاعة بن موسی از امام صادق علیه السّلام آمده است که میفرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عقیق را برای اهل نجد میقات قرار داد و فرمود:
آن برای اراضی مرتفعی نیز که ببخش نجد داخل شده است، میقات است، و شما (مردم عراق نیز) در این باره از اهل نجد محسوب میشوید. و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله جحفه را میقات اهل شام ساخت، و این همان جا است که
«مهیعه»
نامیده میشود.
(2) 2524- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: در صورتی که محلّ عقیق را نشناسی کافی است که نشانه آن را از مردم آن ناحیه و
ص: 186
از اعراب سؤال کنی.
(1) 2525- و امام صادق علیه السّلام گفت: اوّل سرزمین عقیق
«برید البعث»
است، و آن بریدی نزدیک برید
«غمره»
است.
(2) 2526- و امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله عقیق را میقات اهل عراق ساخت، و اوّل آن
«مسلخ»
، و وسط آن
«غمره»
، و آخرش
«ذات عرق»
است. و اوّل آن افضل است. و محرم شدن قبل از رسیدن بمیقات جایز نیست، چنان که تأخیر آن از میقات نیز، جز بسبب علّتی، یا بمنظور تقیّه جایز نیست، و در صورتی که شخص علیل باشد، یا تقیّه کند، تأخیر احرام تا ذات عرق بلا مانع است.
(3) 2527- و معاویة بن عمّار در باره مردی از اهل مدینه که از جحفه محرم شده بود. سؤال کرد، پس امام گفت: باکی نیست.
(4) 2528- و از ابو بصیر روایت شده است که فرمود: به امام صادق علیه السّلام
ص: 187
گفتم که: در کوفه برای ما روایت میکنند که علی علیه السّلام گفته است: از جمله عوامل کمال حجّ تو احرام بستنت از خانههای محلّهات میباشد، پس امام فرمود: سبحان اللَّه! اگر چنین بود که ایشان میگویند هر آینه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله (از خانه) تا مسجد شجره از جامههایش بهره نمیگرفت، (و آنها را بر تن نمیداشت).
(1) 2529- و میسّر از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که از عقیق محرم شد، و مردی دیگر که از کوفه محرم گشت، عمل کدامیک از آن دو افضل است؟ امام فرمود: ای میسّر نماز عصر را اگر چهار رکعت بخوانی افضل است، یا شش رکعت؟ گفتم: چهار رکعت بخوانم افضل است. فرمود: پس همین طور سنّت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از غیر آن افضل است.
(2) 2530- و امام صادق علیه السّلام را گفتند: کسی که منزلش در پشت جحفه است از کجا محرم میشود؟ فرمود: از منزلش.
(3) 2531- و در خبر دیگر آمده است که کسی که منزلش در بخشی میان میقاتها و مکّه واقع شده است میباید از منزل خود محرم گردد.
ص: 188
(1) 2532- و حسن بن محبوب از عبد اللّه بن سنان، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که یکماه در مدینه برای رفتن بحج اقامت کند یا اندازه یکماه و بعد بخواهد از راه دیگری بجز راه معمول مدینه، بمکّه رود، پس هنگامی که بمحاذات مسجد شجره رسید در بیابان شش میلی مدینه باید از آنجا محرم شود.
-2
(باب آماده شدن برای احرام)
(3) 2533- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: چون از طرف عراق بسرزمین عقیق برسی، یا بمیقاتی از این مواقیت وارد شوی، و بخواست خدا قصد احرام کنی، موی زیر بغلهایت را بزدای، و ناخنهایت را بگیر، و ظهارت را بنوره بیندای و شاربت را کوتاه کن، و بهر کدام از این کارها که آغاز کنی زیانی نخواهی دید. سپس مسواک بزن، و غسل کن، و دو جامه احرامت را بپوش، و چنان کن که بخواست خدا فراغتت از این امور مقارن با ساعت زوال خورشید باشد. و در صورتی هم که تا هنگام زوال پایان نیابد ضرری بتو نخواهد رسید، الّا اینکه انجام آن تا آن وقت برای من خوشایندتر است.
(4) 2534- و معاویة بن وهب روایت کرده است و گوید: که در آن هنگام که
ص: 189
ما در مدینه بودیم، در باره آماده شدن برای احرام از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم، پس فرمود: در مدینه تنویر کن و بهر چه خواهی مجهّز شو، و اگر بخواهی غسل کن، و اگر مایل باشی از پیراهن خود استفاده کن، تا بمسجد شجره برسی.
(1) 2535- و معاویة بن عمّار در خصوص کسی که شش شب قبل از رسیدن بمیقات تنویر کند سؤال کرد. پس امام گفت: باکی نیست، و نیز در خصوص کسی که هفت شب یا هشت شب پیش از ورود بمکه نوره کشد سؤال کرد، و امام فرمود: باکی بر او نیست.
(2) 2536- و علی بن ابی حمزه از ابو بصیر روایت کرده است که مردی از امام صادق علیه السّلام- در حالی که من حاضر بودم- سؤال کرد که: هر گاه نوره کشم برای احرام عمره تمتّع پس تنویر برای احرام حج را چون کنم و فاصله میان این دو چقدر باشد، فرمود: دو هفته، پانزده روز که بگذرد تنویر کن.
(3) 2537- و ابن ابی عمیر از هشام بن سالم روایت کرده است که در حالی که ما
ص: 190
با جماعتی در مدینه بودیم، پیامی برای امام صادق علیه السّلام فرستادیم، دائر بر اینکه:
ما میخواهیم با شما وداع کنیم، پس امام صادق علیه السّلام برای ما پاسخ داد که: در مدینه غسل کنید، زیرا بیم آن دارم که در ذو الحلیفه آب برای شما کمیاب باشد، بنا بر این در مدینه غسل کنید، و جامههائی را که در آن محرم میشوید بپوشید، و آنگاه یک به یک و دو بدو بیائید.
شرح: «امر امام به متفرّق آمدن مبنی بر تقیّه بوده است».
هشام گفت: پس ما نزد او گرد آمدیم، و ابن ابی یعفور از امام پرسید که: قول شما در باره استفاده از مقدار کمی روغن، بعد از انجام غسل برای احرام چیست؟ پس امام فرمود: استفاده از آن، چه قبل و چه بعد و چه با هم بلا مانع است. هشام گفت:
سپس امام فرمود: تا شیشهای از روغن میوه درخت «بان» را که هنوز بعمل نیاورده و معطّر نساخته بودند، حاضر کردند، پس ما را فرمود تا از آن روغن استفاده کردیم، آنگاه چون خواستیم تا از محضر امام خارج شویم، فرمود: چون به ذو الحلیفه برسید اگر آبی بیابید باکی بر شما نیست خود را بشوئید.
(1) 2538- و محمد حلبی در باره روغن گل شب بو و بنفشه از امام سؤال کرد، و گفت: زمانی که بخواهیم محرم شویم آیا جایز است که از این گونه روغن استفاده کنیم؟
امام فرمود: آری. و نیز محمّد حلبی در باره کسی که در مدینه برای احرام خود
ص: 191
غسل کند از امام سؤال کرد، و امام در جواب فرمود: این غسل که در مدینه انجام میدهد، او را از غسل در ذو الحلیفه بینیاز میسازد.
(1) 2539- و معاویة بن عمار از آن امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: مرد میتواند پیش از آنکه برای احرام غسل کند از هر گونه روغنی که بخواهد استفاده کند، در صورتی که مشک و عنبر و زعفران و ورس در آن نباشد.
همچنین فرمود: و جامهای را که برای احرام آماده کردهای با عطر بخور مده.
(2) 2540- و قاسم بن محمّد جوهری، از علی بن ابی حمزه روایت کرده است، که گفت: از امام سؤال کردم که: آیا برای مردی که قصد احرام بستن دارد، استفاده از روغن آمیخته بعطر جایز است؟ امام فرمود: وقتی قصد داری که محرم شوی از روغنی آمیخته به مشک و عنبر، که بعد از محرم شدن بوی آن در سرت باقی بماند، استفاده مکن. و چون این امر را رعایت کردی، از هر گونه روغن که بخواهی، چه قبل از غسل، و چه بعد از غسل، استفاده کن، آنگاه چون محرم شوی استفاده از روغن بر تو حرام است، تا وقتی که محل شوی و دوران احرام را بپایان بری.
(3) 2541- و حمّاد از حریز، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که
ص: 192
او برای زن مانعی نمیدید که سرمه بچشم بکشد، و از روغن استفاده کند، و بعد از همگی این امور غسل احرام بجا آورد.
(1) 2542- و در روایت جمیل آمده است که امام فرمود: غسل روز برای شبت کفایت میکند، و غسل شبت برای روزت کافی است.
(2) 2543- و از امام باقر علیه السّلام در باره مردی سؤال کردند، که برای احرامش غسل کند، و پس از آن ناخنهایش را بگیرد. پس امام فرمود: ناخنهایش را با آب میشوید، و غسل را اعاده نمیکند.
و مانعی ندارد که مرد بامدادان غسل کند، و شامگاهان محرم شود. و اگر پیش از لبّیک گفتن جامهای پوشیده باشی، پس آن را از طرف بالا از تن بدر آور، و غسل را اعاده کن، و از این بابت چیزی بر ذمّهات نیست. و اگر آن جامه را بعد از لبّیک گفتن پوشیده باشی آن را از پائین بدر آور، و در این صورت خون گوسپندی بر ذمّه تو است. و اگر نسبت به این حکم جاهل بودهای چیزی بر ذمّه تو نیست.
و چون مرد برای احرام غسل کند، مانعی ندارد که سرش را با دستمالی یا ملحفهای پاک کند.
و مرد چون برای احرام غسل کند، و پیش از آنکه محرم شود بخوابد، میباید
ص: 193
غسل را بر سبیل استحباب اعاده کند، زیرا که:
(1) 2544- عیص بن قاسم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: در باره مردی که در مدینه برای احرام غسل کند، و دو جامه احرام را بپوشد، و پیش از آنکه محرم شود بخوابد از او سؤال کردم فرمود: غسلی بر ذمّه او نیست.
و کسی که در اوّل شب غسل کند، و پس از آن در آخر شب محرم شود همان غسل او را کفایت میکند.
-2
(باب اقسام حجّ)
(3) 2545- منصور بن صیقل از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: حاجّ در نظر ما بر سه قسمند: حاجّ متمتّع (یعنی حاجّی که حجّ تمتّع بجا میآورد) و حاج مفرد برای حج (یعنی حاجّی که حجّ افراد انجام میدهد) و حاجی که هدی (یعنی قربانی) بسوی کعبه میراند (یعنی حاجّی که حجّ قران میگزارد). و راننده هدی، قارن است.
و برای اهل مکّه و حاضران در آن شهر تمتّع بعمره بسوی حجّ جایز نیست. و
ص: 194
ایشان جز از حجّ قرآن یا حجّ افراد بهرهای ندارد، زیرا خدای عزّ و جلّ در این باره فرموده است:
پس کسی که، بعد از انجام عمره، از چیزهائی که در زمان احرام بر او حرام بود متمتّع شود، تا آنکه زمان محرمشدنش برای حجّ فرا رسد، میباید تا هر قربانی را که برای او میسّر باشد تقدیم کند. و پس از آن گفته است: این، برای کسی است که خانه و خانوادهاش از حاضران مسجد الحرام نباشند. و حاضران مسجد الحرام کسانی هستند که در مکّه و حوالی آن شهر، تا مسافت چهل و هشت میل سکونت دارند، و کسی که از این محدوده خارج باشد، حجّ او جز بصورت متمتّع بعمره بسوی حجّ نیست، (یعنی حجّ تمتّع باید بجای آورد) و خدا غیر آن را قبول نمیکند.
(1) 2546- و ابن بکیر از زراره روایت کرده است که گفت: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که میفرمود: کسی که به کعبه و صفا و مروه طواف کند، محلّ شده است، اعمّ از آنکه این پیشامد را خوش داشته باشد، یا برای او ناخوشایند باشد. مگر کسی که در همان سال عمره بجا آورد، یا قربانی بسوی کعبه براند، و شعار بر آن قرار دهد، و قلاده بر گردنش بیاویزد.
(2) 2547- و ابن اذینه از زراره روایت کرده است که گفت: مردی بسوی امام باقر علیه السّلام آمد، در حالی که آن امام در پشت مقام ابراهیم بود. پس گفت: من حجّ
ص: 195
و عمرهای را مقرون بیکدیگر ساختهام. امام فرمود: آیا گرد کعبه طواف کردهای؟
گفت: آری. گفت: آیا قربانی سوق دادهای؟ گفت: نه. پس امام علیه السّلام موی او را گرفت (یعنی از موی سر یا صورت او چید) و آنگاه گفت: محلّشدهای بخدا قسم.
(1) 2548- و ابو ایّوب از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که گفت:
یکی از ایشان (یعنی حقّ ناشناسان) حجّ قران بجا میآورد، و قربانی همی راند، پس من بعنوان کیفر کاری که کرده است او را وامیگذارم، و افضلیّت تمتّع را بعلّت آنکه او پیروی امام حقّ را ترک کرده است، برایش بیان نمیکنم.
(2) 2549- و از یعقوب بن شعیب روایت شده است که گفت بامام صادق علیه السّلام عرضه داشتم: شخص به حجّ و عمره احرام میبندد، و ابتداء عمره را انجام میدهد، آیا وی با اینکه حجّ را اول نام برده بعد عمره را و در عمل بعکس رفتار کرده، حجّ تمتّع بجای آورده است؟ فرمود: آری.
(3) 2550- و اسحاق بن عمّار از ابو بصیر روایت کرده است که گفت به امام صادق علیه السّلام عرضه داشتم: مردی حجّ افراد بجا میآورد، و پس از آنکه طواف خانه و سعی میان صفا و مروه را انجام داد میخواهد آن را عمره تمتّع قرار دهد؟ فرمود: هر گاه
ص: 196
پس از فراغ از سعی پیش از آنکه تقصیر کند برای احرام حج لبیک گفته باشد نمیتواند آن را به تمتّع بدل کند.
(1) 2551- و علیّ بن میسّر طیّ نامهای از ابو جعفر دوّم علیه السّلام در باره مردی که در ماه رمضان عمره بجا آورد، و پس از آن در موسم حجّ حاضر شود، سؤال کرد که: آیا باید حجّ افراد بجا آورد، یا حجّ تمتّع انجام دهد. کدام یک از آن دو افضل است؟ پس امام در جواب او نوشت که: چنین کسی میباید حجّ تمتّع را اختیار کند.
(2) 2552- و حفص بن البختری از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: حجّ تمتّع- بخدا قسم- افضل است، و قرآن بتشریع آن نازل شده، و سنّت تا روز قیامت بر آن جریان یافته است.
(3) 2553- و حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
ابن عبّاس گفت: عمره تا روز قیامت در حجّ داخل شده است.
(4) 2554- و ابو ایّوب ابراهیم بن عثمان خزّاز از امام صادق علیه السّلام پرسید که: کدام نوع از انواع حجّ افضل است؟ فرمود: تمتّع، و چگونه ممکنست که چیزی افضل از آن باشد در صورتی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله میگوید: اگر آینده را
ص: 197
بجای گذشته زندگیم در پیش خود میداشتم، هر آینه چنان میکردم که مردم کردهاند.
و «متمتّع»- یعنی حاجّی که حجّ تمتّع بجا میآورد- همان کسی است که در ماههای حجّ به آن قیام میکند، و چون خانههای مکّه را میبیند، لبّیک گفتن را ترک مینماید پس چون بمکّه درآید هفت بار بر گرد کعبه طواف میکند، و در مقام ابراهیم علیه السّلام دو رکعت نماز میگزارد، و هفت بار میان صفا و مروه بسعی میپردازد، و عمل تقصیر را انجام میدهد، و محلّ میشود. پس این همان عمره است که شخص بوسیله آن از لباس و جماع و عطر و هر چیزی که بر محرم حرام است- بجز شکار که برای محل در حرم، و برای محرم چه در حرم و چه در خارج حرم تحریم شده- متمتّع میشود. و از ما سوای آن تا شروع اعمال حجّ تمتّع حاصل میکند.
و خروج بسوی منی و از آنجا بسوی عرفات، و قطع تلبیه هنگام زوال خورشید روز عرفه، و جمع میان نماز ظهر و عصر در آن سرزمین با یک اذان و دو اقامه، و وقوف در آنجا تا غروب خورشید، و کوچ کردن بسوی مشعر الحرام، و جمع میان مغرب و عشاء
ص: 198
در آنجا با یک اذان و دو اقامه، و بیتوته در آنجا، و وقوف در آن سرزمین بعد از صبح تا طلوع خورشید بر کوه «ثبیر»، و بازگشتن بمنی، و ذبح، و تراشیدن سر، و رمی جمرات، و دخول مسجد حصباء، و بر پشت خوابیدن در آنجا، و زیارت بیت، و طواف حج یعنی همان طواف زیارت، و طواف نساء.
پس آنچه در اینجا آوردیم صفت متمتّع بعمره الی الحجّ (یعنی حجّ تمتّع) است. و کسی که حجّ تمتّع انجام میدهد میباید سه طواف بر بیت بجا آورد: یکی طواف عمره، و دیگر طواف حجّ، و سوّم طواف نساء. و همچنین دو سعی بین صفا و مروه، بطوری که پیش از این ذکر کردیم.
و کسی که حجّ قرآن و حجّ افراد بجا میآورد، دو طواف بیت، و دو سعی بین صفا و مروه بر ذمّه دارد و انجام دهنده این دو قسم از حجّ بعد از عمره محلّ نمیشوند. و با همان احرام اوّل به انجام اعمال ادامه میدهند، و بهنگام دیدن خانههای مکّه تلبیه را قطع نمیکنند،- از آن گونه که متمتّع بعمره قطع میکرد- بلکه تلبیه را روز عرفه هنگام زوال خورشید قطع میکنند.
و حاجّ قارن و مفرد دارای یک صفتند، الّا اینکه قارن علاوه بر اعمال
ص: 199
مشترکی که با مفرد انجام داده قربانی نیز سوق میدهد.
(1) 2555- و درست از محمّد بن فضل هاشمی روایت کرده است که گفت با برادرانم بر امام صادق علیه السّلام وارد شدیم، و با او گفتیم: ما قصد حجّ داریم، و بعضی از ما صرورهاند، امام علیه السّلام فرمود: بر شما باد بحجّ تمتّع، زیرا که ما در مورد تمتّع بعمره بسوی حجّ، و اجتناب از مسکر، و مسح بر موزهها از کسی تقیّه نمیکنیم.
(باب واجبات حجّ)
(2) واجبات حجّ هفت چیز است، و آن عبارتست از: احرام، و تلبیه چهارگانهای که بطور سرّی انجام میدهند. و آن بر این گونه است:
«لبّیک اللّهمّ لبّیک، لبّیک، لا شریک لک لبّیک، انّ الحمد و الّنعمة لک و الملک لا شریک لک»
. و طواف بیت، و دو رکعت نماز در مقام ابراهیم علیه السّلام، و سعی میان صفا و مروه، و وقوف در مشعر الحرام، و تقدیم قربانی در حجّ تمتّع.
(3) 2556- و امام صادق علیه السّلام فرمود: «و وقوف در عرفات سنّت و در مشعر
ص: 200
فرض است. و مناسک دیگری که انجام میگیرد سنّت است.
-1
(باب آنچه در باره انجام دهنده)** (حجّ با مال حرام آمده است)
(2) 2557- از ائمّه علیهم السّلام روایت شده است، که گفتهاند: کسی که با مالی حرام حج بجا آورد، بهنگام گفتن لبّیک او را ندا میدهند که: نه لبّیک- ای بنده من- و نه سعدیک.
-3
(باب بستن احرام و شرط آن)** (و نقض آن و نماز برای آن)
(4) 2558- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: هیچ احرامی جز بدنبال نمازی واجب یا مستحب تحقّق نمییابد، پس اگر آن نماز واجب باشد، احرام بعد از اداء سلام نماز انجام میگیرد، و اگر مستحب باشد، کیفیّت آن چنین است که: دو رکعت نماز میگزاری، و در پی آن محرم میشوی. پس چون از کار نماز بپرداختی خدای عزّ و جلّ را ستایش کن، و ثنا بگوی، و بر پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله درود بفرست، و بگو:
«اللّهمّ انّی اسالک أن تجعلنی ممن استجاب لک، و آمن بوعدک
ص: 201
و اتّبع أمرک، فانّی عبدک و فی قبضتک، لا اوقی الّا ما وقیت، و لا آخذ الّا ما أعطیت، و قد ذکرت الحجّ، فأسألک أن تعزم لی علیه علی کتابک و سنّة نبیّک [صلّی اللَّه علیه و آله و تقوّینی علی ما ضعفت عنه، و تتسلّم منّی مناسکی فی یسر منک و عافیة، و اجعلنی من وفدک الّذین رضیت و ارتضیت، و سمّیت و کتبت. اللّهمّ انّی خرجت من شقّة بعیدة، و انفقت مالی ابتغاء مرضاتک. اللّهم فتمّم لی حجّی.
اللّهمّ انّی ارید التّمتّع بالعمرة الی الحج علی کتابک و سنّة نبیّک صلواتک علیه و آله، فان عرض لی عارض یحبسنی فحلّنی حیث حبستنی لقدرک الّذی قدّرت علی. اللّهمّ ان لم تکن حجّة فعمرة، احرم لک شعری و بشری و لحمی و دمی و عظامی و مخّی و عصبی من النّساء و الثّیاب و الطّیب، أبتغی بذلک وجهک و الدار الآخرة».
(1) (خدایا من از تو میخواهم که مرا از آن کسان قرار دهی که دعوت تو را اجابت کردند، و بوعده تو ایمان آوردند، و فرمان تو را متابعت نمودند، زیرا که من بنده تو و در اختیار و جنگ توام، جز از آنچه را که تو نگهداری، نگاه داشته نمیشوم، و جز آنچه تو عطا فرمائی نمیستانم، آری حجّ را فرمودهای، پس از تو میخواهم که مرا بر انجام آن بر آئین کتاب و سنّت پیامبرت صلّی اللَّه علیه و آله استوار داری و یاریم دهی در
ص: 202
هر کجا که ناتوانم از اجرای فرمانت، و مناسک حجّم را بسلامت بپایان بری در کمال آسانی و عافیتت، و مرا از واردین، آنان که از ایشان خشنودی و برای حجّ برگزیدهای و آنان که نامشان را برده و ثبت کردهای، قرار دهی، پروردگارا من از راه بسیار دور بسوی تو آمده و مخارجی را متحمّل گشتهام، برای تحصیل رضا و خشنودی تو پس بار الها حجّ مرا بپایان برسان، خدایا من اکنون سر آن دارم که به آئین کتاب و سنّت پیامبرت (صلواتک علیه) عمره تمتّع بسوی حجّی را انجام دهم (که تو به انجام آن فرمان دادهای) پس اگر حادثهای برای من رخ دهد که مرا بازدارد و از انجام آن مانعم شود در همان جا که مرا بازداشتهای محل ساز بعلّت تقدیری که بر من مقدّر فرمودهای، پروردگارا اگر حجّی دست ندهد پس عمرهای را نصیبم فرمای، اکنون مویم و پوستم و گوشتم و خونم و استخوانهایم و مغز سرم و عصبم را برای تو از زنان و لباس و عطر محرم میسازم، در حالی که از این راه ذات پاک تو و سرای آخرت را میطلبم).
(1) زمانی که عقد احرام ببندی کافی است که یک بار این دعا را بخوانی، آنگاه چون از خواندن آن فراغت یافتی، بپا خیز، و چند لحظه گام بسپار، تا چون وارد جادّه مکّه شدی (چه پیاده باشی و چه سواره). گفتن لبّیک مأثور را آغاز کن.
(2) 2559- و حلبی از امام صادق علیه السّلام پرسید که: آیا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شبانه محرم شد یا بهنگام روز؟ امام فرمود: بهنگام روز. پس گفتم: در چه ساعتی؟ فرمود: وقت نماز ظهر. پس پرسیدم که رأی شما در باره وقت محرم شدن ما چیست؟ گفت: برای شما مساوی است. و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از آن جهت بهنگام نماز ظهر محرم گشت که آب کم بود، چنان که در قلّه کوهها جای داشت و از
ص: 203
این رو کسی که امروز بطلب آب میرفت، روز بعد در همین وقت بازمیگشت، و بهمین جهت دست یافتن ایشان به آب بسیار دشوار بود، و این آبها که اکنون وجود دارد، تازه پدید آمده است.
(1) 2560- و ابن ابی عمیر از حمّاد بن عثمان روایت کرده است، که گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: من قصد آن دارم که با تمتّع به عمره بسوی حجّ نائل گردم. بنا بر این چگونه باید نیّت کنم، و در نیّت خود چه بگویم؟ امام فرمود: میگوئی:
خدایا من به پیروی از کتاب تو و سنّت پیمبر تو قصد تمتّع بعمره بسوی حجّ دارم. و اگر بخواهی خواسته خود را در دل میگذرانی.
(2) 2561- و حمران بن اعین گوید: از امام پرسیدم مردی در هنگام احرام میگوید:
خداوندا هر کجا که محبوس شدم و مانعی پیش آمد که نتوانستم بقصدم ادامه دهم مرا محل ساز فرمود: هر کجا که گرفتار شد و نتوانست احرام را بسر برد و خداوند خواسته بود او محل میشود چه بلفظ بگوید چه نگوید.
(3) 2562- و حفص بن بختری، و معاویة بن عمّار، و عبد الرحمن بن حجاج و حلبی، همگی از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که فرمود: چون در مسجد
ص: 204
شجره نماز بجا آوردی، در آن حال که در پی نماز نشسته باشی، پیش از آنکه از جای برخیزی همان چیزی را که محرم میگوید بگوی، و آنگاه بپا خیز و گام همی سپار تا بمحلّ میل برسی و در جادّه قرار گیری. پس چون در سطح بیابان قرار گرفتی لبّیک بگوی.
و اگر برای حج از مسجد الحرام تلبیه کنی (یعنی محرم شوی) پس اگر بخواهی در پشت مقام ابراهیم علیه السّلام لبّیک میگوئی، و افضل آن، چنین است که بطرف «رقطاء» بیائی، و پیش از آنکه به ابطح برسی، لبّیک بگوئی.
(1) 2563- و در روایت هشام بن حکم از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: چون از محلّ «غمره»- حد وسط درّه عقیق- یا برید البعث- اوّل درّه عقیق- محرم شدی، نماز میگزاری، و همان ذکری را که محرم میگوید، بدنبال نمازت میگوئی، و اگر بخواهی از همان موضع خودت لبّیک میگوئی، و فضیلت در آنست که اندکی راه بروی و آنگاه لبّیک بگوئی.
(2) 2564- و در روایت ابن فضّال آمده است که از أبو الحسن علیه السّلام پرسید که: آیا جایز است که شخص بعد از نماز عصر، یا در غیر وقت نماز به ذو الحلیفه یا یکی دیگر از میقاتها بیاید؟ پس امام علیه السّلام فرمودند: نه. بلکه او میباید منتظر بماند،
ص: 205
تا ساعت اقامه نماز فراز آید- و همانا که امام علیه السّلام این سخن را بعلّت بیم شهرت گفته است- یعنی از روی تقیّه.
(1) 2565- و حفص بن البختری از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که در مسجد شجره عقد احرام ببندد، و پیش از آنکه لبیک بگوید با همسر خود مقاربت کند سؤال کرد. پس امام علیه السّلام گفت: چیزی بر ذمّه او تعلّق نمیگیرد.
(2) 2566- و در روایت أبان از علی بن عبد العزیز آمده است که گفت: امام صادق علیه السّلام در ذو الحلیفه بقصد احرام غسل کرد، و نماز بجای آورد، و آنگاه گفت: از گوشت شکاری که همراه دارید بیاورید، پس دو کبک آوردند، و او پیش از آنکه محرم شود، آن را تناول کرد.
(3) 2567- و در روایت عبد الرّحمن بن حجّاج از آن حضرت آمده است که: او دو رکعت نماز بجای آورد، و در مسجد شجره عقد احرام بست، و آنگاه از آنجا بیرون شد، پس حلوای خبیصی، آمیخته بزعفران نزد او آوردند. و او پیش از آنکه لبّیک بگوید از آن بخورد.
(4) 2568- و وهب بن عبد ربّه در باره کسی که امّ ولدش را (یعنی کنیزی که از او صاحب فرزند شده) با خود بحج آورده، و آن کنیز پیش از آقای خود محرم شده، از امام
ص: 206
صادق علیه السّلام سؤال کرد که: آیا چنین کسی حق دارد که احرام او را بشکند و پیش از آنکه خود محرم شود با او مقاربت کند؟ امام فرمود: آری.
(1) 2569- و یکی از اصحاب ما طیّ نامهای از ابو ابراهیم موسی بن جعفر علیهما السّلام پرسید که: آیا مردی که بمسجد شجره داخل شده، و نماز بجا آورده، و محرم شده، و پس از آن از مسجد بیرون آمده، و پیش از گفتن لبّیک در کار خود تجدید نظر کرده. آیا چنین کسی حقّ دارد که بوسیله مقاربت با زنان آنچه را بجا آورده است نقض کند؟ امام علیه السّلام در جواب نوشت: آری. یا باکی بر او نیست.
شرح: «چون احرام وقتی محقق میشود که تلبیه گفته باشد و تا نگفته است حق دارد بازگردد».
-2
(باب اشعار و تقلید)
(3) 2570- عمرو بن شمر، از جابر، از امام ابو جعفر باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: اشعار اشتران را از آنرو مستحسن داشتند که چون نخستین قطره از خون آن بر زمین فرو چکد خدای عزّ و جلّ تقدیمکننده آن را میآمرزد.
(4) 2571- و حریز از زراره از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که
ص: 207
فرمود: مردم عادت داشتند که قلادهای بگردن گوسپند و گاو قربانی میآویختند، و بتازگی آویختن قلاده را ترک کردند، و نخی یا ریسمانی را بجای آن قرار دادند.
شرح: «اشعار مخصوص شترهای قربانی است: و آن بر این گونه است که در سمت راست مرتفعترین نقطه پشت شتر شکافی ایجاد کنند، و آن را خون آلود سازند. و تقلید میان انعام سهگانه: شتر و گاو و گوسپند مشترک است. و آن بر این گونه است که لنگه کفشی را که در آن نماز خوانده باشند، یا نخی یا ریسمانی را بگردن حیوان بیاویزند، و به این وسیله حیوان را نشانه دار کنند».
(1) 2572- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام در باره مردی که قربانی را سوق دهد، ولی به اشعار و تقلید آن اقدام نکند، سؤال کرد. امام در جواب فرمود:
همان لبیک گفتن برای محرم شدن او کافی است، و او را از اشعار و تقلید بینیاز میسازد. و چه بسیار است قربانیهائی که مورد تقلید و اشعار قرار نمیگیرد، و با پوشش مخصوص خود پوشیده نمیشود.
(2) 2573- و حسن بن محبوب، از جمیل بن صالح، از فضیل بن یسار روایت کرده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: مردی از میقات محرم شده، و در پی کار خود رفته است، و پس از گذشت یک روز یا دو روز، شتری خریده، و آن را اشعار و تقلید کرده، و بسوی قربانگاه رانده است. پس حکم او چیست؟ و امام فرمود: اگر آن شتر را پیش از آنکه بحرم داخل شود خریده است، باکی نیست. گفتم: او آن شتر را
ص: 208
پیش از رسیدن بمیقاتی که از آنجا محرم میشود خریده، و اشعار و تقلید کرده است. در این صورت آیا همان چیزهائی که بر محرم واجب است، بر او نیز واجب میشود، فرمود: نه ولی وقتی که بمیقات رسید باید محرم شود، و پس از آن شتر را اشعار و تقلید کند، زیرا تقلید اولش چیزی نیست.
(1) 2574- و محمّد بن فضیل از ابو الصباح کنانی روایت کرده است که گفت:
از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که: اشتران قربانی چگونه اشعار میشوند؟ پس در جواب فرمود: عمل اشعار در حالی که شتر سینه بر زمین نهاده باشد از سمت راست سنامش اجراء میشود، و عمل نحر در حالی که شتر ایستاده است از طرف راستش انجام میگیرد.
(2) 2575- و در روایت معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام آمده است، که فرمود: تقلید چنانست که لنگه نعلین کهنهای را که در آن نماز گزارده باشی بگردن شتر میآویزی، و اشعار و تقلید بمنزله تلبیه است.
(3) 2576- و در روایت عبد اللَّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام آمده است که شتر در حالی اشعار میشود که بسته در عقال باشد.
(4) 2577- و ابن فضّال از یونس بن یعقوب روایت کرده است که گفت: بقصد
ص: 209
عمره از شهر خود خارج شدم، و در آن حال که در مدینه بودم شتری برای قربانی خریدم. پس طی پیامی از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که با آن شتر چه کنم؟ پس امام پیام فرستاد که چرا چنین کردی؟ زیرا کافی بود که آن را در عرفه خریداری کنی؟ و گفت: اکنون روان شو، تا چون بمسجد شجره رسیدی، شتر را رو بقبله بخوابان و بمسجد داخل شو، و دو رکعت نماز بجای آور، سپس بطرف آن شتر روان شو، و آن را از سمت راست اشعار کن، و آنگاه بگو:
«بسم اللَّه، اللّهمّ منک و لک، اللّهمّ تقبّل منّی»
پس چون بسطح بیابان برآمدی لبیک بگوی.
-1
(باب تلبیه)
(2) 2578- نضر بن سوید، از عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله چون تلبیه آغاز کرد، گفت:
«لبّیک اللّهم لبّیک، لبّیک لا شریک لک لبّیک، انّ الحمد و النّعمة لک و الملک، لا شریک لک [لبّیک ، لبّیک ذا المعارج لبّیک»
. و ذی المعارج را بسیار تکرار میکرد، و هر زمان که با سواری برخورد میکرد، یا بر تپهای بالا میرفت، یا
ص: 210
بدرّهای فرود میآید، و در آخرش و در تعقیب نمازها لبیک میگفت.
(1) 2579- و در روایت حریز آمده است که چون رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله محرم شد، جبرئیل نزد او آمد، و گفت: اصحابت را به
«عجّ» و «ثجّ»
مأمور کن، پس عجّ بانگ برآوردن به لبّیک، و ثجّ قربانی کردن اشترانست.
(2) 2580- و ابو سعید مکاری از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: خدای عزّ و جلّ چهار چیز را از ذمّه زنان فرو نهاد: بانگ برآوردن به لبّیک، و سعی بین صفا و مروه،- یعنی هروله- و نیز دخول کعبه، و استلام حجر الأسود را.
(3) 2581- و حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود:
باکی بر تو نیست که در غیر حال طهارت، و بر هر حال که باشی
لبیک
بگوئی.
(4) 2582- و جابر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: باکی نیست که شخص جنب لبّیک بگوید.
(5) 2583- و امام صادق علیه السّلام فرمود: برای مرد محرم مکروهست که چون
ص: 211
او را ندا دهند با لفظ
«لبّیک»
جواب بگوید.
(1) 2584- و در خبر دیگر آمده است که: چون شخص محرم را ندا دهند،
«لبّیک»
نگوید، بلکه بگوید:
«یا سعد»
. (2) 2585- و امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: جبرئیل علیه السّلام بسوی پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله آمد، و به او گفت:
لبّیک
گفتن شعار محرم است، پس صدای خود را به تلبیه بلند کن، که:
«لبّیک اللّهمّ لبّیک، لبّیک، لا شریک لک لبّیک. انّ الحمد و النّعمة لک و الملک، لا شریک لک [لبیک .
(3) 2586- و محمد بن قاسم استرآبادی برای من روایت کرد، از یوسف بن- محمد بن زیاد، و علی بن محمد بن یسار، از پدرانشان، از حسن بن علی بن محمد بن علی بن- موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب [از پدرش از پدرانش از امیر المؤمنین علیهم السّلام که گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: چون خدای
ص: 212
عزّ و جلّ موسی بن عمران را مبعوث کرد، و بعنوان رازدار خود برگزید، و دریا را برایش بشکافت، و بنی اسرائیل را نجات داد، و تورات و الواح را به او عطا کرد، منزلت خود را در نزد پروردگارش عزّ و جلّ بدید، پس گفت: پروردگارا، مرا از کرامتی برخوردار ساختهای که هیچ کس را پیش از من چنین کرامتی عطا نکردهای. خدای عزّ و جلّ گفت: ای موسی، آیا ندانستهای که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله نزد من از همگی فرشتگانم و جمیع آفریدگانم افضل است؟ موسی گفت: پروردگارا اگر محمد نزد تو از همگی آفریدگانت افضل است، پس آیا در خاندانهای پیمبران خاندانی گرامیتر از خاندان من وجود دارد؟ خدای عزّ و جلّ فرمود: ای موسی، آیا ندانستهای که فضل آل محمّد بر جمیع آل پیمبران بمانند فضل محمّد بر جمیع پیمبرانست؟ پس گفت:
پروردگارا، اگر آل محمد چنین هستند، پس آیا در میان امتهای پیمبران امتی هست که نزد تو از امت من افضل باشد: امتی که تو ابر را سایهبان ایشان ساختی، و منّ و سلوی را برایشان نازل کردی، و دریا را برای ایشان شکافتی؟ و خدای عزّ و جلّ گفت: ای موسی، آیا ندانستهای که فضل امّت محمّد بر جمیع امم بمانند فضل او بر جمیع خلق منست؟ پس موسی گفت: پروردگارا، ای کاش که من ایشان را میدیدم. خدای عزّ و
ص: 213
جلّ به او وحی فرستاد که ای موسی تو ایشان را نخواهی دید، زیرا که اکنون زمان ظهور ایشان نیست، ولی ایشان را در بهشت، در جنّات عدن و فردوس در حضور محمّد خواهی دید که از همه سو و در همه حال از نعمتهای آن برخوردار میشوند، و در خیرات آن متنعّم میگردند. آیا دوست داری که کلام ایشان را بتو بشنوانم؟ گفت: آری. ای معبود من.
خدای عزّ و جلّ فرمود: در برابر من بپا خیز و بمانند بنده ذلیل در برابر ملکی جلیل کمربسته و آماده شو. پس موسی چنین کرد، تا پروردگار ما عزّ و جلّ ندا در داد که ای امّت محمّد! پس همگی ایشان که در پشت پدران و رحم مادران بودند، در جواب گفتند:
«لبّیک اللّهمّ لبّیک، لبّیک لا شریک لک لبّیک. انّ الحمد و النّعمة لک و الملک، لا شریک لک [لبّیک »
رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفت: پس خدای عزّ و جلّ آن اجابت را شعار حج ساخت.
این حدیث دراز است، و ما موضع حاجت از آن را گرفتیم، و من آن را در تفسیر قرآن ذکر کردهام.
ص: 214
-1
(باب اموری از قبیل عمل جنسی و فحش و کلام)** (زشت و سخن دروغ و گفتن «لا و اللَّه، و بلی و اللَّه)** (که در ایّام حجّ اجتناب از آن بر محرم واجب است)
(2) 2587- محمد بن مسلم و حلبی هر دو از امام صادق علیه السّلام در باره قول خدای عزّ و جلّ: الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ بقره 197 (دستورهای حج باید در ماههای معیّن انجام شود که شوّال و ذی قعده و ذی حجه است پس کسی که در این ماه فریضه حجّ انجام میدهد نباید با زنان مقاربت کند و نه کار زشت و نه جنگ و جدال) روایت کردهاند که گفت: خدای عزّ و جلّ شرطی را بر مردم و شرطی را برای مردم مقرر داشته است، پس کسی که بشرط ذمّه خود وفا کند، خدا بشرط او وفا میکند. گفتند:
شرطی که برایشان مقرّر داشته کدام است، و شرطی که برای آنها فرض شده است چیست؟ امام فرمود: امّا شرطی که برایشان مقرّر داشته همانست که در باره آن گفته است که: حج در ماههای معلومی انجام میگیرد، پس کسی که در این ماهها حجّ را بر خود فرض کند، شرط است که از مباشرت زنان، و فحش و سخنان زشت و دروغ و مجادله در حجّ امتناع کند. و امّا شرطی که برای ایشان مقرر داشته همانست که در باره
ص: 215
آن گفته است: لازم نیست که حاج روزهای یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ذی الحجّه را در منی بماند، و به رمی جمرات بپردازد، و طواف و سعی را بعقب اندازد، و بمکّه کوچ نکند بلکه میتواند این وظیفه (کوچ) را در ظرف دو روز انجام دهد.
پس کسی که مناسک (نفر) خود را شتابان در ظرف این دو روز انجام دهد، گناهی بر او نیست، و همچنین کسی که ماندن در منی را ادامه دهد، گناهی بر او نیست و این احکام برای کسی است که تقوی پیشه سازد (از بعض محرّمات احرام) زیرا ملاک عمل تقوی است، نه شماره روزها. و امام گفت: چنین حاج در حالتی بشهر و دیار خود بازمیگردد که هیچ گونه گناهی ندارد. پس آن دو راوی از امام پرسیدند که اگر کسی گرفتار فسوق شود، و دروغی بر زبان آورد چه غرامتی بر عهده خواهد داشت؟ امام گفت: خدای عزّ و جلّ حدّی برای آن قرار نداده است. او میباید استغفار کند، و لبّیک بگوید. گفتند: پس اگر کسی بجدال گرفتار شود حکمش چیست؟ فرمود: در صورتی که افزون از دو بار مجادله کند، اگر در مجادله مصیب بوده میباید گوسپندی ذبح کند، و اگر براه خطا میرفته میباید گاوی را بغرامت قربانی کند.
و پدرم- رضی اللَّه عنه- در رسالهای که برای من فرستاد، گفت: از دروغ و قسم دروغ و راست که همان جدال است بپرهیز، و جدال، گفتن «لا و اللَّه، و بلی و اللَّه» است. پس در صورتی که یک بار یا دو بار مجادله کنی، و تو صادق باشی چیزی بر ذمّه تو نیست، ولی در صورتی که سه بار مجادله کنی، و نیز صادق باشی پس خون
ص: 216
گوسپندی بر ذمّه تو است. و در صورتی که یک بار بدروغ مجادله کنی پس خون گوسپندی بر ذمّه داری، و اگر دو بار از سر دروغ مجادله کنی، خون گاوی بر ذمّه داری، و اگر سه بار بدروغ مجادله کنی میباید شتری فربه قربانی کنی. و فسوق سخن دروغ است، پس از آن استغفار کن. و رفث جماع است، پس اگر در حال احرام از راه معمول جماع کنی، قربانی کردن شتری فربه بر عهده داری، و میباید در سال بعد حجّ بجای آوری، و واجب است که میان تو و همسرت جدائی افتد تا آنگاه که مناسک حجّ را برگزار کنید. و پس از آن مجتمع شوید، تا اگر راه و رسمی غیر از آنچه در سال اوّل پیشه ساخته بودید در پیش گیرید، میان شما جدائی افکنده نمیشود. و زن در صورتی که مرد با او مجامعت کند شتری فربه بر ذمّه دارد، پس اگر مرد او را مجبور سازد دو شتر بر عهده مرد تعلّق میگیرد، و غرامتی متوجّه زن نمیشود، و اگر جماع تو در غیر فرج باشد، یک شتر فربه بر ذمّه خواهی داشت، ولی حجّ سال آینده بر ذمّهات نیست.
(1) 2588- و امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر با همسر خود همبستر شدی، و این در حالتی بود که احرام بسته بودی، پیش از آنکه لبیک گفته باشی چیزی بر تو نیست. و اگر در حال احرام و قبل از وقوف در مشعر جماع کردی شتری فربه بر ذمّه
ص: 217
داری، و میباید تا در سال بعد حجّ بجای آوری. و اگر بعد از وقوف در مشعر جماع کردی، شتری فربه بر ذمّه داری، ولی حجّ سال بعد بر ذمّهات نیست. و اگر از روی فراموشی یا سهو یا جهل مرتکب کاری شده باشی چیزی بر ذمّه نداری.
(1) 2589- و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که در حال احرام با همسرش همبستر شود، امام فرمود: قربانی ماده شتری درشت کوهان بر عهده دارد، گفت: قدرت تقدیم آن را ندارد. امام فرمود: شایسته است که یارانش بکمک او گرد آیند، و از فساد حجّش مانع شوند.
و در صورتی که مرد محرمی بزن نامحرمی بنگرد، تا انزال کند، جزوری یا گاوی بر ذمّه دارد، پس اگر قدرت تقدیم آن را نداشته باشد، گوسپندی قربانی کند، و در صورتی که مرد محرم از روی شهوت بزن خود نظر کند، چیزی بر او نیست، ولی در صورتی که او را لمس کند خون گوسپندی بر ذمّه دارد.
پس اگر مرد محرم از روی فراموشی با همسر خود همبستر شود چیزی بر او نیست. و در حقیقت او بمنزله کسی است که در ماه رمضان از روی فراموشی چیزی بخورد.
ص: 218
(1) 2590- و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام در باره مرد محرمی سؤال کرد، که به ساق یا فرج زنی نظر کند تا منی از او بتراود، امام فرمود: اگر توانگر باشد شتری فربه بر ذمّه دارد، و اگر میانه حال باشد گاوی بر ذمّه دارد، و اگر فقیر باشد گوسپندی بر ذمّه دارد. و فرمود: من این غرامت را از آن جهت بر او مقرّر نمیدارم که منی تراوش کرده است. بلکه از آن جهت مقرّر میدارم که بچیزی نگریسته است که برای او حلال نبوده است.
(2) 2591- و محمّد بن مسلم از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که همسر خود را حمل میکرده یا لمس مینموده، تا منی از او صادر شده، یا وذی و مذی از او تراویده است، فرمود: اگر او را از روی شهوت حمل یا لمس کند، چه منی از او صادر شود یا نشود، و چه مذی از او بتراود یا نتراود، خون گوسپندی بر ذمّه دارد.
و چون شتر فربهی بعنوان کفّاره بر مردی واجب شود، و آن را نیابد، پس هفت گوسپند بر ذمّه او تعلّق میگیرد، و اگر قدرت تقدیم آن را نیابد، میباید در مکّه یا در منزل خودش هجده روز روزه بدارد.
و اگر پس از آنکه بکعبه و بصفا و مروه طواف کردی، در حالی که عمره حجّ
ص: 219
تمتّع بجا میآوری، سپس عجله کنی، و پیش از کوتاه کردن موی سرت همسرت را ببوسی، پس بر ذمّه تو است که خونی بریزی، و اگر جماع کنی پس شتری یا گاوی بر ذمّه داری.
(1) 2592- و ابن مسکان از ابو بصیر روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره شخص محرمی پرسیدم، که میخواهد بیاران خود خدمتی کند، و برای ایشان خدمتی انجام دهد، ولی یارانش از روی تواضع- به او میگویند، تو را بخدا این کار را مکن، پس او میگوید: بخدا قسم هر آینه این کار را خواهم کرد، و این عبارت قسم همچنان در آن میان تکرار میشود. در این صورت آیا آن کفّارهای که بر صاحب جدال لازم میآید، بر او نیز لازم میشود؟ امام فرمود: نه. زیرا که منظور او از این تکرار اکرام برادر دینی است. و حکم صاحب جدال در صورتی بر او لازم میآید که معصیت خدای عزّ و جلّ در کار باشد.
(2) 2593- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: از فخر فروشی بپرهیز، و بر تو باد به پارسائیای که تو را از معاصی خدای عزّ و جلّ مانع شود، زیرا خداوند عزّ و جلّ میفرماید: ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ «ایشان را همی باید تا چرک و قذارتی را که در اثناء احرام به بدنهاشان پیوسته است، زایل سازند». و این نوعی از چرک و قذارت است که تو در حال احرامت سخن زشتی بر
ص: 220
زبان آوری. پس چون بمکّه داخل شدی، و بکعبه طواف کردی سخن پاکیزه بگوی و این سخن را کفّاره آن سخن قرار ده.
-1
(باب چیزهائی که احرام در آنها)** (جایز است، و چیزهائی که جایز نیست)
(2) 2594- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: آن دو جامهای که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در آن دو محرم شد از پارچههای یمن و از شهر عبر و ظفار بود، و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله را در همان جامهها کفن کردند.
(3) 2595- حمّاد از حریز از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هر جنس جامهای که در آن نماز میگزاری باکی نیست که در آن جامه محرم شوی.
(4) 2596- و حمّاد نوّاء از امام صادق علیه السّلام پرسید، یا در همان حال که او حاضر بود از آن حضرت پرسیدند که: حکم محرمی که در قماشی از برد احرام ببندد چیست؟ امام فرمود: باکی بر او نیست، و آیا مردم جز در بردها محرم میشدند؟
(5) 2597- و خالد بن ابی العلاء خفّاف گفت: امام باقر علیه السّلام را دیدم که
ص: 221
بردی سبز بر تن داشت، و در آن حال محرم بود.
(1) 2598- و از عمرو بن شمر [از پدرش روایت شده است که گفت: امام باقر علیه السّلام را دیدم که بردی نازک بر تن داشت، و در آن حال محرم بود.
(2) 2599- و محمد بن مسلم از یکی از آن دو امام باقر یا صادق علیهما السّلام روایت کرده که: از او در باره مردی سؤال شد که در جامهای چرکین محرم میشود، آیا این کار شایسته است؟ امام فرمود: نه، و نمیگویم که آن حرام است، ولی خوشایندتر آن نزد من اینست که آن را تطهیر کند. و طهارت آن به شستن آنست، و مرد جامهای را که در آن محرم میشود نمیشوند تا وقتی که محل شود، اگر چه آن جامه چرکین گردد، مگر آنکه جنابتی یا چیزی به آن اصابت کند، که میباید آن را بشوید.
(3) 2600- و ابن مسکان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: باکی نیست که مرد در جامهای رنگ شده با گل ارمنی محرم شود.
(4) 2601- و از ابو بصیر روایت شده است که گفت: امام باقر علیه السّلام را شنیدم که میفرمود: چنان افتاد که بعضی از کودکان علیّ علیه السّلام با او بودند،
ص: 222
پس عمر بر او بگذشت. و گفت: این دو جامه رنگ کرده چیست که بر تن داری در حالی که تو محرمی؟ علی علیه السّلام فرمود: ما کسی را که سنّت بما بیاموزد لازم نداریم. این دو جامه با گل رنگ آمیزی شده است.
(1) 2602- و از حسین بن مختار روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که: آیا جایز است که مرد در جامه سیاه محرم شود؟ امام فرمود: در جامه سیاه احرام بسته نمیشود، و میّت در آن کفن نمیگردد.
(2) 2603- و حنان بن سدیر روایت کرده است که در محضر امام صادق علیه السّلام نشسته بودم که مردی از آن حضرت پرسید که: آیا احرام در جامهای که حریر در آن باشد جایز است؟ گوید: فرمود تا جامهای «فرقبی» از آن او را آوردند، آنگاه گفت: من در این لباس محرم میشوم، در صورتی که حریر در آن وجود دارد.
شرح: «فرقبی جامه مصری سفیدی از کتّان است».
(3) 2604- و از حلبی روایت شده است که گفت: از آن امام در باره مردی سؤال کردم که در جامهای «معلم» محرم میشود، پس گفت: باکی بر او نیست.
شرح: جامه «معلم» جامهای است که رنگی مخالف رنگ متن داشته باشد.
ص: 223
(1) 2605- و در روایت معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: باکی نیست که مرد در جامه معلم محرم شود، و در صورتی که بتواند جامهای دیگر بدست آورد ترک آن برای من خوشایندتر است.
(2) 2606- و لیث مرادی از امام صادق علیه السّلام در باره جامه معلم سؤال کرد که: آیا مرد میتواند در آن محرم شود؟ امام فرمود: آری، همانا جامه ملحم مکروهست.
شرح: «علامه مجلسی گفته است: ظاهر اینست که ملحم قماشی است که پود آن از ابریشم باشد».
(3) 2607- و حسین بن ابی العلاء از آن حضرت در باره لباس محرم سؤال کرد که هر گاه زعفران به آن اصابت کند، و آنگاه آن را بشویند، آیا جایز است که بعنوان لباس احرام بکار گرفته شود؟ امام فرمودند: اگر بوی آن برود باکی بر آن نیست، و اگر همگی آن با زعفران رنگ آمیزی شود، در صورتی که رنگش بسفیدی بزند، و شسته شود باکی نیست.
(4) 2608- و قاسم بن محمّد جوهری از علیّ بن ابی حمزه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: در صورتی که محرم مجبور شود که قبائی از برد بپوشد، و جامهای جز آن نیابد میباید آن را وارونه بپوشد، و دستهایش را در آستینهای قبا داخل
ص: 224
نکند.
(1) 2609- و از کاهلی روایت شده است که گفت: مردی از آن حضرت- در حالی که من حاضر بودم- در باره جامهای که با «عصفر» رنگ آمیزی شده باشد سؤال کرد، و گفت: در صورتی که پس از رنگ کردن آن را بشویند، در حال احرام میتوانم آن را بپوشم؟ امام فرمود: آری. عصفر از جنس عطریّات نیست، ولی من خوش ندارم که تو لباسی بپوشی که مردم تو را بوسیله آن شهره سازند.
(2) 2610- و اسماعیل بن فضل از آن حضرت پرسید که: آیا جایز است جامهای را که عطر به آن اصابت کرده است بپوشد؟ امام فرمود: در صورتی که بوی عطر از آن زائل شود آن را بپوشد.
(3) 2611- و از أبو الحسن نهدی روایت شده است که گفت: من در حضور امام صادق علیه السّلام بودم که سعید اعرج در باره خمیصه، که تار آن ابریشم و پودش «مرعزی» است، سؤال کرد، و امام فرمود: باکی نیست که در آن جامه محرم شوی، و همانا که خالص آن کراهت دارد.
شرح: «مرعزی- بکسر میم و تشدید یاء، و بفتح میم و تخفیف یاء- موهای خرد و نرم بز است که پارچه صوف از آن میبافند».
(4) 2612- و حمّاد بن عثمان از امام صادق علیه السّلام در باره خلوق کعبه و
ص: 225
خلوق قبر که در جامه احرام باشد سؤال کرد، و امام فرمود: باکی به آن دو نیست، زیرا که آن دو مطهّرند.
شرح: «علامه مجلسی- رحمه اللَّه- گفت: ظاهرا خلوق نوعی عطر بوده است که از ترکیب چند چیز و از آن جمله زعفران بدست میآمده، و آن را بر کعبه و بر قبر رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله میپاشیدهاند، و گاهی بضرورت چیزی از آن بمحرم اصابت میکرده است».
(1) 2613- و سماعه در باره مرد محرمی که زعفران کعبه به او اصابت کند، از امام سؤال کرد، و امام فرمود: باکی به آن نیست، و آن مطهّر است، پس از اصابت آن پرهیز مکن.
(2) 2614- و حلبی از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد که آیا برای محرم جایز است که طیلسان دکمه دار بر تن کند و امام فرمود: آری. در کتاب علی علیه السّلام آمده است که طیلسانی را مپوش مگر آنکه دکمههای آن را بگشائی، و گفت: همانا که او از این جهت آن را مکروه میداشته که بیم آن میرفته است که شخص جاهل به احکام لباس محرم دکمههای آن را بر خود ببندد. و بهمین جهت پوشیدن آن برای فقیه بلا مانع است.
(3) 2615- و رفاعة بن موسی از آن حضرت پرسید که: آیا پوشیدن جوراب برای
ص: 226
محرم جایز است؟ امام فرمود: آری. و همچنین پوشیدن موزه در موقع اضطرار جایز است.
(1) 2616- و در روایت محمد بن مسلم آمده است که از امام باقر علیه السّلام پرسید که آیا برای شخص محرم در صورتی که نعلین نداشته باشد، پوشیدن موزه جایز است؟
امام فرمود: آری. ولی میباید قسمت پشت پا را بشکافد، و همچنین محرم در صورتی که رداء نداشته باشد، میتواند قباء بپوشد، مشروط به اینکه آن را وارونه سازد.
(2) 2617- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: چون محرم باشی لباس دکمهدار را مپوش مگر آنکه آن را وارونه سازی، و نه جامهای را که دستهایت را در آستینهایش کنی، و نه شلواری را مگر آنکه حلّهای برای پوشش پائین تن خود نداشته باشی، و نه موزهای را مگر آنکه نعلینی نیابی.
(3) 2618- و زراره از یکی از دو امام علیهما السّلام روایت کرده است که از آن امام در باره لباسی که پوشیدنش برای محرم مکروهست سؤال کردم، فرمود: هر لباسی را میتواند بپوشد، بجز لباسی که دستها را در آستینش کند.
(4) 2619- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: باکی نیست که محرم جامههایش را تغییر دهد، ولی چون بمکّه درآید میباید آن
ص: 227
دو جامهای را که در آن دو محرم شده است بپوشد، و فروختن آنها مکروهست. و در روایتی رخصت فروختن آنها آمده است.
(1) 2620- و ابو بصیر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که از آن حضرت شنیدم که میفرمود: ناپسند میدارم که شخص محرم بر بستر زرد یا مخدّه بخوابد.
(2) 2621- و عبد الرّحمن بن حجّاج از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره اینکه شخص محرم لباس خزّ بپوشد، سؤال کرد. و امام فرمود: مانعی ندارد.
(3) 2622- و عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: محرم زمانی که بترسد میتواند سلاح بپوشد.
(4) 2623- و محمّد بن مسلم از یکی از دو امام علیه السّلام روایت کرده است که: در باره محرمی که به اقسام مختلف لباس نیاز داشته باشد از او سؤال کردم، پس گفت: برای هر صنف از آنها فدیهای بر ذمه دارد.
(5) 2624- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده و گفته
ص: 228
است که در باره محرمی که جنابت بجامهاش اصابت کرده سؤال کردم، امام فرمود:
آن را نمیپوشد تا آنکه بشوید، و احرامش کامل است. (یعنی احتلام احرام را باطل نمیکند).
(1) 2625- و در روایت حمّاد از حریز آمده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: زن در حال احرام میتواند پوشش خود را تا زنخدان فرو افکند.
(2) 2626- و در روایت معاویه بن عمار از آن حضرت آمده است که فرمود: زن در صورتی که سوار باشد میتواند پوشش خود را از طرف بالا تا نحر (یعنی بالای سینه) فروافکند.
(3) 2627- و عبد اللّه بن میمون از امام صادق از پدرش علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: زن محرم نقاب نمیزند، زیرا احرام زن در صورت او، و احرام مرد در سر او است.
(4) 2628- و امام باقر علیه السّلام بر زن محرمی بگذشت که با بادبزنی استتار کرده بود، پس با عصای خود بادبزن را از صورت او برطرف کرد.
(5) 2629- و عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: زن محرم در حال حیض میتواند- برای جلوگیری از انتشار خون- زیر لباسش
ص: 229
غلاله یعنی زیر جامهای بپوشد.
(1) 2630- و یحیی بن أبی العلاء از امام صادق از پدرش علیهما السّلام روایت کرده است که او افکندن برقع و پوشیدن دستکش را برای زن محرم مکروه میداشت.
(2) 2631- و محمّد بن علی حلبی از آن امام علیه السّلام پرسید که زن چون محرم شود آیا جایز است که شلوار بپوشد؟ فرمود: آری. همانا مقصود او در این کار پوشش و استتار است.
(3) 2632- و عبد اللّه کاهلی از آن امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
زن محرم میتواند همگی زینت آلات خود را بپوشد، مگر گوشوارنمایان و گردنبند هویدا را.
(4) 2633- و عامر بن جذاعه از آن امام علیه السّلام پرسید که آیا زن محرم میتواند جامههای رنگین را بپوشد؟ فرمود: مانعی ندارد، مگر در مورد جامه سرخ پررنگ که بمنظور زینت بنمایش درآید.
(5) 2634- و محمد بن مسلم از امام صادق علیه السّلام در باره زن محرم روایت کرده است که او میتواند همگی زینت آلات خود را در بر کند، مگر زینت آلاتی که بقصد خودآرائی بنمایش درآید.
ص: 230
(1) 2635- و سماعه از آن حضرت سؤال کرد، که آیا زن محرم میتواند حریر بپوشد؟ امام در جواب فرمودند: برای او شایسته نیست که حریر خالص را، بیآنکه مادهای دیگر به آن مخلوط شده باشد بپوشد، و امّا خزّ و علم در لباس، پس پوشیدن آن برای او در حال احرام بلا مانع است، و اگر مردی بر او بگذرد، میباید بوسیله جامهاش خود را از او بپوشاند، و نمیباید که خود را بوسیله دست از خورشید مستور دارد، و میتواند لباس خزّ بپوشد.
آری ایشان خواهند گفت: که در بافت خز حریر بکار رفته است، و حقیقت امر اینست که حریر خالص مکروهست.
(2) 2636- و ابو بصیر مرادی پرسید که: پوشیدن قزّ برای زن در حال احرام چه صورتی دارد؟ پس امام فرمود: باکی نیست. همانا که مادّه مکروه، حریر خالص است.
شرح: «قزّ پارچهای است که از ابریشم و پیله آن سازند».
(3) 2637- و یعقوب بن شعیب در باره زنی که زینت آلات بپوشد از امام سؤال کرد، و امام فرمود: برای او جایز است که دست بند و خلخالها را بپوشد.
شرح: «مراد دستبند، چرمی یا آنچه را که از استخوان حیوانات دریائی بعنوان زینت سازند میباشد».
ص: 231
(1) 2638- و حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
باکی نیست که زن در طلا و خزّ محرم شود، و چیزی جز حریر خالص برای او کراهت ندارد.
(2) 2639- و در روایت حریز آمده است که امام فرمود در صورتی که زن زینت آلات داشته باشد که آن را مخصوصا برای احرام احداث نکرده باشد، آنها را از خود برنمیکند.
(3) 2640- و از أبو الحسن نهدی روایت شده است که گفت: من در حضور امام صادق علیه السّلام بودم که از او پرسیدند: آیا زن میتواند با داشتن عمامه و علم محرم شود؟ امام فرمود: باکی نیست.
شرح: «از این خبر و از اخبار دیگر برمیآید که لفظ «عمامه» بر مقدار کمی از قماش، و فی المثل بر سه ذراع اطلاق میشود. و علم یا معلّم، قماشی رنگین یا پارچه دو رنگ است».
(4) 2641- و سعید اعرج از امام پرسید که: آیا محرم میتواند حلّه زیرین احرام را بگردن خود گره بزند؟ امام فرمود: نه.
(5) 2642- و محمّد بن مسلم پرسید که: آیا برای محرم جایز است که بهنگام
ص: 232
گرفتن آب، بند مشک را بر سر خود قرار دهد؟ امام فرمود: آری.
(1) 2643- و یعقوب بن شعیب در باره مرد محرمی که زخمی دارد، از امام سؤال کرد که آیا میتواند آن را ببندد، یا با پارچهای آن را محکم سازد؟ امام فرمود: آری.
(2) 2644- و عمران حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: محرم میتواند شکم خود را با شال محکم کند، و اگر بخواهد آن را بموضع حلّه زیرین ببندد، ولی باید آن را تا سینه خود بالا نبرد.
(3) 2645- و ابن فضّال از یونس بن یعقوب روایت کرده است که گفت: در باره مرد محرم سؤال کردم که آیا میتواند همیان را بکمر خود ببندد؟ امام فرمود: آری،- و بعد از آنکه نفقه سفرش را از دست بدهد، و محتاج بسؤال شود- چه خیری برای او بجای میماند؟
(4) 2646- و در روایت ابو بصیر از آن امام علیه السّلام آمده است که فرمود:
پدرم علیه السّلام نفقه سفرش را بکمرش میبست، و به این وسیله خاطر خود را مطمئن میساخت، زیرا که آن نفقه موجب کامل شدن حجّ او بود.
ص: 233
-1
(باب آنچه انجام آن، و بکار بستن آن برای)** (محرم جایز است و آنچه جایز نیست از جمیع انواع)
اشاره
(2) 2647- ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
برای محرم مانعی ندارد که چون مبتلا بچشم درد باشد، سرمهای که مشک و کافور در آن نباشد بچشم بکشد، و زن محرم میتواند از همگی انواع سرمه استفاده کند، مگر سرمه سیاهی که بقصد آرایش باشد.
(3) 2648- و محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: محرم اگر بخواهد میتواند سرمه «صبر» را بچشم بکشد، مشروط به اینکه زعفران و «ورس» در آن نباشد.
شرح: «صبر بر وزن کتف دوای معروفی است که از عصاره نباتی تهیّه میشود و آن را خشک کرده میسایند، و ورس نیز نباتی چون سمسم و از بلاد یمن است».
(4) 2649- و حریز از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود:
چون محرم باشی در آینه نگاه مکن، زیرا که آن از زینت است.
(5) 2650- و از معاویة بن عمّار روایت شده است که فرمود: از امام صادق
ص: 234
علیه السّلام پرسیدم که آیا شخص محرم مسواک میزند؟ فرمود: آری. گفتم: پس اگر دهانش را خونین کند، مسواک میزند؟ فرمود: آری، آن از سنّت است.
(1) 2651- و حمّاد از حریز روایت کرده است که فرمود: برای محرم مانعی نیست که حجامت کند، مادام که موئی را نتراشد یا برنکند.
و حسن بن علیّ علیه السّلام در حال احرام حجامت کرد.
(2) 2652- و ذریح از امام صادق علیه السّلام پرسید که: آیا حجامت برای محرم جایز است؟ فرمود: آری. در صورتی که از فشار خون بترسد.
(3) 2653- و حسن صیقل از امام صادق علیه السّلام پرسید که: آیا محرمی که دندانش آزارش میدهد میتواند آن را بکند؟ فرمود: آری، باکی بر آن نیست.
(4) 2654- و عمران حلّی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که از آن حضرت پرسیدند: شخص محرم که جراحتی داشته باشد، آیا میتواند از دوائی آمیخته با زعفران استفاده کند؟ امام فرمود: در صورتی که زعفران بر آن دواء غالب باشد، نه، و اگر دواها بر زعفران غالب باشند باکی نیست.
ص: 235
(1) 2655- و معاویة بن عمّار از آن امام پرسید که: آیا برای شخص محرم جایز است که دمّل را بفشارد، و پارچهای بر آن ببندد؟ فرمود: باکی نیست.
(2) 2656- و نیز آن حضرت فرمود: چون شخص محرم بیمار شود میباید با همان دوائی مداوا کند که خوردن آن در حال احرام برایش حلال است.
(3) 2657- و هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: چون جوشی یا دملی بر بدن محرم برآید، میباید آن را بفشارد، و آن را بوسیله زیتی یا روغنی مداوا کند.
(4) 2658- و در روایت محمد بن مسلم از یکی از آن دو امام علیهما السّلام در باره محرمی سؤال کرده که دستهایش ترک خورده است، پس امام فرمود: میباید آنها را بوسیله زیت یا روغن یا ماده چرب دیگری روغن مالی کند.
(5) 2659- و محمّد بن فضیل از ابو الصّباح کنانی روایت کرده است که فرمود: از امام صادق علیه السّلام در باره زنی سؤال کردم که قصد احرام داشته، ولی از ابتلاء به بیماری شقاق ترسیده است. آیا او میتواند قبل از آن با حناء خضاب کند؟ گفت:
ص: 236
برای من جالب نیست که چنین کند.
-1
(استعمال عطر برای محرم)
(2) 2660- و علی بن الحسین علیهما السّلام چون برای سفر مکّه مجهّز میشد بخانواده خود میفرمود: زینهار از اینکه در توشه ما چیزی از جنس عطر یا زعفران بگذارید که ما آن را بخوریم یا اطعام کنیم.
(3) 2661- و امام صادق علیه السّلام فرمود: چهار قسم از عطر برای محرم مکروهست: مشک و عنبر و زعفران و ورس. و آن امام روغنهای خوشبو را مکروه میداشت.
(4) 2662- و از حسن بن هارون روایت شده است که میگفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: حلوای خرمائی که با زعفران عجین شده بود خوردم، تا از آن اشباع شدم، و من در این حال محرم بودم، امام فرمود: چون از مناسک و اعمال خود پرداختی و خواستی تا از مکّه خارج شوی با صرف درهمی مقداری خرما خریداری کن، و آن را بصدقه بده، تا کفاره آن کار، و همچنین کفاره هر خللی باشد که بدون علم و آگاهیت به احرامت داخل شده است.
ص: 237
(1) 2663- و زراره از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
کسی که زعفرانی یا طعامی که در آن عطری باشد از روی عمد بخورد، پس قربانیای بر ذمّه دارد، و اگر این کار از روی فراموشی باشد چیزی بر عهده او نیست، و او میباید تا از خدا طلب آمرزش و توبه کند.
(2) 2664- و از حسن بن زیاد روایت شده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: آن غلام برای شستشوی من آبی آماده ساخت که عطری در آن بود، و من در حال احرام بدون علم و اطلاع از این امر دستم را شستم، پس امام گفت: برای جبران این کار چیزی تصدق کن.
(3) 2665- و ابراهیم بن سفیان به أبو الحسن علیه السّلام نوشت: «آیا محرم میتواند دستش را با اشنانی که اسپند در آن باشد بشوید؟ پس امام در جواب او نوشت: من آن را برای تو خوش ندارم.
(4) 2666- و معاویة بن عمار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است: که از آن امام در باره مردی محرم که از روی فراموشی عطر را لمس کرده است سؤال کردم فرمود: دستهایش را میشوید، و لبیک میگوید، و چیزی بر ذمه ندارد.- و در خبری
ص: 238
دیگر: و از خدای خود آمرزش میطلبد-.
(1) 2667- و حمران از امام باقر علیه السّلام در باره معنی قول خدای عزّ و جلّ:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ [وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ سؤال کردم. امام علیه السّلام فرمود:
تفث بعید العهد شدن مرد از عطر است، پس چون از اداء مناسک خود بپردازد، عطر بر او حلال میشود.
(2) 2668- و عبد اللّه بن سنان در باره «حنّاء» از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد، پس امام فرمود: شخص محرم آن را لمس میکند، و شترش را با آن مداوا مینماید، و آن، عطر نیست، و باکی بر آن نمیباشد.
(3) 2669- و هم او علیه السّلام گفت: باکی نیست که مرد در حال احرام خلوق را از لباس خود بشوید.
و در صورتی که محرم بجهت بادی که در صورتش عارض او شود، و علّتی که، به او اصابت کند، از استعمال انفیهای دارای مشک ناگزیر گردد، باکی نیست که آن را بکار برد، چنان که اسماعیل بن جابر در این باره از امام صادق علیه السّلام سؤال
ص: 239
کرده، و امام در جواب او گفته است: از آن انفیه بر بینیت بکش.
(1) 2670- و حلبی و محمّد بن مسلم از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که فرمود: محرم بینی خود را از بوی خوش باز میدارد، و از بوی بد باز نمیدارد.
(2) 2671- و هشام بن حکم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: محرم را از جهت بوی خوش بین صفا و مروه از دکّههای عطاران باکی نیست و نمیباید که بینی خود را از آن بو بگیرد.
(3) 2672- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: باکی نیست که در حال احرام، اسپند، و قیصوم، و خزامی و شیح، و امثال این گیاهان را استشمام کنی.
شرح: «قیصوم و خزامی و شیح» را بفارسی در منه گویند گیاهانی هستند خودرو و بیابانی و تا یک ذراع قدّ میکشند».
و علی بن مهزیار گفت: ابن ابی عمیر را از سیب و اترج و نبق، و بوی خوش آنها سؤال کردم، وی گفت: از بوئیدن و خوردن آن خودداری کن و در این باره چیزی روایت نکرد.
ص: 240
-1
[احکام مربوط به سایه برای محرم
(2) 2673- و از عبد اللّه بن مغیره روایت شده است که گفت: از أبو الحسن اوّل (موسی بن جعفر) علیهما السّلام سؤال کردم که آیا در حال احرام جایز است که سایههائی بر خود بیفکنم؟ فرمود: نه گفتم: آیا جایز است که سایههائی بر خود بیفکنم و کفّاره آن را بپردازم؟ گفت: نه. گفتم: پس در صورتی که بیمار باشم؟ گفت: سایهبان بساز و کفّاره بده. سپس گفت: آیا نشنیدهای که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود:
هیچ حاجّی نیست که در حال لبیک گفتن در برابر آفتاب قرار گیرد تا خورشید ناپدید شود، مگر آنکه گناهان او نیز بهمراه آن ناپدید میشود.
(3) 2674- و از حسین بن مسلم، از ابو جعفر امام جواد علیه السّلام روایت شده است که از او پرسیدند که فرق میان خیمه و سایه محمل چیست؟ گفت نمیسزد که در محمل سایه بان بسازند، و فرق میان آن دو اینست که زن در ماه رمضان حائض میشود، پس قضای روزه را بجا میآورد، و قضای نماز را نمیگزارد. گفت: گفتم:
راست فرمودی، فدایت شوم.
مصنّف این کتاب- رحمه اللَّه- گوید: معنی این حدیث اینست که سنّت
ص: 241
قیاس نمیشود.
(1) 2675- و علی بن مهزیار از بکر بن صالح روایت کرده است که گفت: برای ابو جعفر امام جواد علیه السّلام نوشتم که: عمّهام همسفر منست. و همپالکی منست، و هنگام احرام گرما او را تحت فشار قرار میدهد. بنا بر این آیا رخصت آن هست که برای خودم و برای او سایهبانی بسازم؟ پس در جواب نوشت: تنها برای او سایهبان بساز.
(2) 2676- و بزنطی از علیّ بن ابی حمزه از ابی بصیر روایت کرده است که گفت:
از امام علیه السّلام پرسیدم که: آیا برای زن جایز است که در حال احرام برایش سایهبان بسازند؟ فرمود: آری. گفتم: پس آیا برای مرد نیز جایز است که در حال احرام سایهبان برایش بسازند؟ فرمود: آری. در صورتی که مبتلا بصداع شقیّ باشد. و میباید برای هر روز مدّی از طعام صدقه بدهد.
(3) 2677- و محمد بن اسماعیل بن بزیع روایت کرده است که از ابو الحسن علیه السّلام پرسیدند- در حالی که من گوش فرا داشتم- که آیا در برابر آزار باران یا آفتاب- یا گفت از جهت علّتی- استفاده از سایهبان برای محرم جایز است؟ پس
ص: 242
امام به او فرمود تا در منی گوسپندی قربانی کند. و گفت: ما چون چنین کاری را اراده کنیم سایهبان میسازیم و فدیه میپردازیم.
(1) 2678- و در روایت حریز گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: افراشتن قبّه بر زنان و کودکان در حال احرام بلا مانع است، و کسی که محرم یا صائم باشد در آب فرو نمیرود.
(2) 2679- و از منصور بن حازم روایت شده است که گفت: امام صادق علیه السّلام را دیدم که در حال احرام وضو ساخت، و آنگاه دستمالی گرفت و صورتش را با آن خشک کرد.
(3) 2680- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: برای محرم مکروهست که جامهاش را ببالای بینیش بگذراند. و مانعی ندارد که محرم جامهاش را چندان بکشد که به بینیش برسد. یعنی از طرف پائین، و این بدان جهت است که:
(4) 2681- حفص بن البختری و هشام بن حکم از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که گفت: برای محرم مکروهست که جامهاش را از طرف پائین
ص: 243
ببالای بینیش بگذراند. و فرمود: برای کسی که برای او محرمشدهای حرارت آفتاب را تحمّل کن.
(1) 2682- و از عبد اللّه بن سنان روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که با پدرم- که محرم بود، و بعلّت آزردگی از حرارت آفتاب به آن حضرت شکایت میکرد، و رخصت میطلبید تا با گوشه لباس احرامش ساتری برای خود در برابر آفتاب ایجاد کند- میگفت: باکی بر این کار نیست، مادام که لباس احرام با سرت اصابت نکند.
(2) 2683- و سعید أعرج در باره محرمی که بوسیله چوبی یا با دست خود از آفتاب استتار کند از آن حضرت سؤال کرد، و امام گفت: این کار جایز نیست مگر از جهت وجود علّتی.
(3) 2684- و حلبی در باره محرمی که از روی فراموشی یا در خواب سر خود را بپوشاند از آن حضرت سؤال کرد، امام فرمود: چون حال و موضع خود را بیاد آورد میباید لبّیک بگوید.
(4) 2685- و در روایت حریز آمده است که پوشش را از سر خود میافکند، و لبیک میگوید، و چیزی بر ذمّه او نیست.
ص: 244
(1) 2686- و هم او در باره محرمی که در حال سواری بر شتر خود برو بخوابد از آن امام سؤال کرد، حضرت گفت: باکی بر آن نیست.
(2) 2687- و زراره در باره محرمی که چون قصد خفتن کند، مگس بر صورتش بنشیند، چنان که او را از خواب بازدارد، از ابو جعفر علیه السّلام سؤال کرد، که آیا میتواند صورتش را بپوشاند؟ گفت: آری.
(3) 2688- و زراره از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که زن محرم میتواند جامه احرامش را تا گلوگاهش فرو افکند.
-4
(محرمی که ناخن خود را میگیرد،)** (یا موی خود را کوتاه میکند)
(5) 2689- و حسن بن محبوب، از علیّ بن رئاب، از ابو بصیر روایت کرده است، که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره مرد محرمی که ناخنی از ناخنهایش را بگیرد، سؤال کردم. امام علیه السّلام فرمود: مدّی از طعام بر ذمّه او تعلق میگیرد، و این حکم همچنان جاریست تا به ده مورد برسد، پس در صورتی که ناخنهای هر دو
ص: 245
دستش را بگیرد، خون گوسپندی را بر ذمّه دارد. گفتم: پس هر گاه همگی ناخنهای دستها و پاهایش را بگیرد؟ امام فرمود: اگر این کار را در یک جلسه انجام دهد یک خون بر ذمّه او است، و اگر بطور متفرق در دو جلسه انجام دهد، دو خون بر ذمّهاش تعلّق میگیرد.
(1) 2690- و در روایت زراره از ابو جعفر علیه السّلام آمده است که: کسی که آن کار را از روی نسیان یا سهو یا جهل انجام دهد، چیزی بر ذمّهاش نیست.
(2) 2691- و معاویة بن عمّار در باره محرمی که ناخنهایش بلند میشود، یا بعضی از آنها میشکند، و او را آزار میدهد، از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد. امام گفت:
اگر بتواند چیزی از آنها را نمیچیند، ولی اگر موجب آزار او شود، میباید آنها را بچیند.
و در مقابل هر ناخنی با مشتی از طعام مسکینی را اطعام کند.
(3) 2692- و اسحاق بن عمّار از ابو ابراهیم علیه السّلام در باره مردی که بهنگام احرام گرفتن ناخنهایش را فراموش کند، تا در آن حال محرم شود، سؤال کرد. امام گفت: آنها را بحال خود میگذارد. گفتم: مردی از اصحاب، او را فتوی داده است که ناخنهایش را بگیرد، و احرامش را اعاده کند، و او چنین کرده است. پس امام گفت:
یک خون بر ذمّه دارد.
ص: 246
(1) 2693- و حریز از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت:
چون مرد بعد از احرام موهای زیر بغلش را بسترد، خونی بر ذمّه دارد.
(2) 2694- و در خبر دیگر آمده است که: کسی که از روی فراموشی یا سهو یا جهل سرش را بتراشد، یا موی زیر بغلش را بسترد، چیزی بر او نیست.
(3) 2695- و امام علیه السّلام گفت: باکی نیست که محرم بحمّام داخل شود، ولی بدنش را دلّاکی نکند.
(4) 2696- و امام علیه السّلام گفت: محرم موی شخص محل را کم نمیکند.
(5) 2697- و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله بر کعب بن عجره انصاری که محرم بود بگذشت، در حالی که شپش سرش و ابروانش و چشمانش را خورده بود. پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله گفت: گمان نداشتم که کار بجائی بکشد که همی نگرم! پس بمقتضای قول خدای عزّ و جلّ که فرموده:
«پس کسی از شما که بیمار باشد، یا موی سرش بعلت مرض یا حشراتی که
ص: 247
در سر او باشند او را آزار دهد، (باکی نیست که سر خود را بتراشد) و در این حال فدیهای عبارت از روزه یا صدقه، یا نسکی بر عهده دارد. به مقتضای این ارشاد الهی فرمود تا نسکی از جانب او گذراندند. و سر او را تراشیدند.
پس روزه، که در این ارشاد الهی آمده، امساک سه روز است، و صدقه شش صاع از خرما در هر روز یک صاع است، و نسک گوسپندی است که جز مساکین از آن اطعام نشوند.
(1) 2698- و عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام پرسید که: اگر در حال احرام کنهای یا حلمهای «1» را روی بدن خود ببینم، جایز است که آن را بدور افکنم؟
امام گفت: آری. و خوار ساختن آنها جایز است، بجهت اینکه آنها بجائی برآمدهاند که جای طبیعیشان نبوده. زیرا موضع طبیعی آنها در محیط شترها است نه در محیط انسان.
(2) 2699- و معاویة بن عمار از آن حضرت پرسید که: شخص محرم سرش را میخارد، و در اثر خاراندن سر، یک یا دو شپش میافتد، در این صورت میباید چه کند؟
امام گفت: چیزی بر ذمّه او نیست، و نمیباید آن را بجای خود بازگرداند. راوی پرسید که: محرم چگونه باید خود را بخارد؟ امام گفت: با ناخنهایش، مادام که عضوی را خونین نکند، و موئی را از جا نکند.
ص: 248
(1) 2700- و از امام پرسید که هر گاه شخص محرم از روی عادت دست بر محاسن خود بساید، پس یک یا دو تار از موی آن بیفتد، در این صورت تکلیف او چیست؟ امام گفت: با مقداری طعام نیازمندی را اطعام میکند.
(2) 2701- و در خبر دیگر آمده است که: «مدّی از طعام یا دو مشت» ذکر شده است. و اولی اینست که محرم سرش را جز نحوی ملایم و با اطراف انگشتان نخارد.
(3) 2702- و در روایت هشام بن سالم آمده است که امام صادق علیه السّلام گفت: چون یکی از شما در حال احرام دستش را بر سرش و بر محاسنش بگذارد، و چیزی از موی آن بیفتد، میباید یک مشت از کعک «1» یا از سویق «2» صدقه بدهد.
(4) 2703- و أبان از ابو الجارود روایت کرده است که گفت: مردی از امام باقر علیه السّلام در باره مرد که در حال احرام شپشی را کشته است سؤال کرد. امام گفت: بد کاری کرده است. گفت: پس فدیه آن چیست؟ گفت: فدیهای ندارد.
ص: 249
(1) 2704- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که گفت: محرم همگی جنبندهها را از خود دور میافکند، مگر شپش را، زیرا که آن از بدن خود او است، پس چون بخواهد شپش را از جایی بجای دیگر منتقل کند میباید زیانی به آن وارد نسازد.
(2) 2705- و أبان از زراره روایت کرده است که گفت: از آن حضرت پرسیدم که آیا شخص محرم میتواند سر خود را بخارد، یا با آب بشوید؟ امام گفت: میتواند سرش را بخارد، در صورتی که قصد کشتن جنبندهای را نداشته باشد. و باکی نیست که با آب شستشو کند، و آن را بر سرش بریزد، در صورتی که ملبّد «1» نباشد، پس اگر ملبّد بود، جز در مورد احتلامی آب را بر سر خود روان نسازد.
(3) 2706- و یعقوب بن شعیب از امام صادق علیه السّلام پرسید که آیا محرم میتواند غسل کند؟ گفت: آری. و میتواند آب را بر سر خود روان سازد، ولی نمیباید سرش را مالش دهد.
(4) 2707- و در روایت حریز از امام صادق علیه السّلام آمده است که گفت:
ص: 250
محرم چون از جنابت غسل کند، میباید آب را بر سر خود بریزد، و موها را با سر انگشتان از هم جدا کند.
-1
(آیا محرم ازدواج میکند، و آیا کسی)** (را به ازدواج در میآورد یا طلاق میدهد؟)
(2) 2708- و از امام صادق علیه السّلام سؤال شد که: آیا محرم نکاح دو محل را شاهد میشود؟ پس امام گفت: شاهد نمیشود. سپس امام فرمود: برای محرم جایز است که شکاری را بمحل نشان دهد؟
مصنف این کتاب- رضی اللَّه عنه- گفت: و این بیان بر اساس انکار آن کار است، نه بر اینکه آن جایز است.
(3) 2709- و عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که گفت: برای محرم روا نیست که ازدواج کند، یا محلّی را به ازدواج درآورد، پس اگر ازدواج کند، یا به ازدواج درآورد، تزویجش باطل است.
(4) 2710- و مردی از انصار در حال احرام ازدواج کرد، پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نکاح او را باطل ساخت.
(5) 2711- و امام صادق علیه السّلام گفت: کسی که در حال احرام با زنی
ص: 251
ازدواج کند آنها را از هم جدا میسازند، و آن زن هیچ گاه بر او حلال نمیشود.
(1) 2712- و در روایت سماعه آمده است که اگر مرد دخول کرده باشد، زن حق مهر دارد.
(2) 2713- و در روایت عاصم بن حمید از ابو بصیر آمده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که میگفت: محرم طلاق میدهد، ولی ازدواج نمیکند.
(3) 2714- و سعید اعرج در باره مرد محرمی که زن را از کجاوه فرود میآورد، و برای این کار او را در بر میگیرد، از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد. پس امام گفت: باکی نیست، مگر آنکه او در این کار متعمد، و عملش از روی شهوت و نه از جهت ضرورت فرود آوردن سرزده باشد. و او- که شوهر آن زنست- سزاوارتر کسی برای فرود آوردن آن زن است.
(4) 2715- و از محمد حلبی روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که: آیا جایز است که مرد محرم بزن خود که در حال احرامست نظر کند؟ گفت: باکی نیست.
ص: 252
(1) 2716- و از خالد کلاه فروش روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره مردی که با همسر خود همبستر شود، در حالی که طواف نساء را بر ذمّه داشته باشد، سؤال کردم، امام گفت: شتری فربه بر ذمّه دارد، سپس دیگری نزد او آمد و در این باره سؤال کرد، فرمود گاوی بر ذمّه دارد. پس آنگاه دیگری درآمد و همین سؤال را در میان نهاد، امام گفت گوسپندی بر ذمه دارد. پس چون آن دو بپا خاستند گفتم- اصلحک اللَّه- چگونه در جواب من گفتی شتری فربه بر ذمّه او است. امام گفت: تو مردی توانگری و از این رو چنان شتری بر ذمه داری. و آن سائل که متوسط بود گاوی بر ذمّه او است. و سائل فقیر مسئول تقدیم گوسپندی است.
-2
(آنچه کشتنش برای محرم جایز است)
(3) 2717- و امام صادق علیه السّلام گفت: ذبح کردن شکار در حرم جایز نیست، اگر چه در حلّ صید شده باشد.
(4) 2718- و حنان بن سدیر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که گفت: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بکشتن موش در حرم، و افعی و عقرب فرمان داد، و در باره کلاغ أبلق گفت: آن را به تیر میزنی- زیرا که این کلاغ به پشت شتر تو
ص: 253
مینشیند، و کوهان مجروحش را میخورد- پس اگر تیرت بهدف نشست، و آن را کشتی، که خدای عزّ و جلّ او را از رحمت خود دور کناد! و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله موش را «فویسقه» مینامید، و گفت: این حیوان مشک آب را پاره میکند، یا بند آن را میجود،- و آب را در آنجا که ارزش حیات دارد از میان میبرد- و نیز خانه را بر اهلش به آتش میکشد.
(1) 2719- و معاویة بن عمار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: اگر محرم کنه را از شترش بدور افکند، باکی نیست، ولی حلمه را نمیاندازد.
(2) 2720- و در روایت حریز از امام صادق علیه السّلام آمده است که گفت:
کنه از شتر وجود نمیآید، و حلمه از شتر است.
(3) 2721- و در روایت علی بن ابی حمزه از ابو بصیر آمده است که: گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که: آیا محرم میتواند حلمه را از شتر برکند؟ گفت: نه. زیرا که آن بمنزله شپش از بدن تو است.
(4) 2722- و محمد بن فضیل از ابو الحسن علیه السّلام روایت کرد، و گفت: از آن امام در باره محرم و جانورانی که کشتنشان برای او جایز است، سؤال کردم. گفت:
مار سیاه بزرگ، و افعی و موش و عقرب، و هر گونه ماری را باید کشت. و اگر
ص: 254
درندهای بتو حمله کرد آن را بکش، و اگر قصد تو را نکند آن را مکش، و سگ هار اگر بطرف تو آمد آن را بکش، و بر محرم باکی نیست که «حدأه» را به تیر بزند- زیرا که این پرنده از نوع پرندگان گوشتخواری است که بر پشت شتر مینشیند، و کوهان مجروحش را میخورد- و اگر دزدان سر راه بر او بگیرند، خود را از تجاوز ایشان بازدارد.
-1
(باب کفّاره انواع حیواناتی که)** (محرم آنها را شکار کند)
(2) 2723- جمیل از محمد بن مسلم، و زراره از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: محرمی که شترمرغی را بکشد، شتر فربهی بر ذمه دارد، و اگر نتواند، پس اطعام شصت مسکین. پس اگر قیمت شتر بیش از طعام شصت مسکین باشد چیزی بر طعام شصت مسکین افزوده نمیشود، و اگر قیمت شتر کمتر از طعام شصت مسکین باشد چیزی بجز قیمت شتر بر ذمّه او تعلق نمیگیرد.
(3) 2724- و حسن بن محبوب از داود رقّی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که چون کسی شتری از بابت فدیه واجب بر ذمه داشته باشد، هر گاه بچنین فدیهای دست نیابد، پس هفت گوسپند فدیه کند، و اگر قدرت آن را نداشته
ص: 255
باشد، در مکه یا در وطن خود هجده روز روزه دارد.
(1) 2725- و عبد اللّه بن مسکان از ابو بصیر روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره محرمی که شترمرغی یا گورخری را شکار کند سؤال کردم، امام گفت: شتری فربه بر ذمه دارد، گفتم: اگر قادر نباشد؟ گفت: شصت مسکین را اطعام کند. گفتم: اگر نتواند که مئونه آن صدقه را تأمین کند؟ گفت: پس هجده روز روزه بدارد. گفتم: پس اگر گاوی را شکار کند چه چیز بر ذمه دارد؟ گفت: گاوی بر ذمّه دارد. گفتم: پس اگر توان آن را نداشته باشد؟ گفت: پس سی مسکین را اطعام کند. گفتم: پس اگر نتواند که مئونه آن صدقه را تأمین کند؟ گفت: پس نه روز روزه بدارد. گفتم: پس اگر آهوئی را شکار کند چه چیز بر ذمّه دارد؟ گفت: گوسپندی بر ذمّه او است. گفتم: پس اگر نیابد؟ گفت: پس اطعام ده مسکین بر ذمّه دارد. گفتم:
پس اگر نتواند مئونه آن صدقه را تأمین کند؟ گفت: پس سه روز روزه بر عهده دارد.
(2) 2726- و ابن مسکان، از ابو بصیر روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که در حال احرام تیری بسوی شکاری
ص: 256
رها کرده، و دست یا پای آن را شکسته است، پس آن شکار بیپروا سر خود گرفته و رفته است، و صیاد نمیداند که چه کرده است. امام گفت: فدیه آن بر ذمه او است.
گفتم: پس اگر بعدا آن را ببیند که چرا میکند، و راه میرود. گفت: در این صورت ربع قیمت آن را بر ذمّه دارد.
(1) 2727- و بزنطی از ابو الحسن علیه السّلام روایت کرده است، که از آن حضرت پرسیدم که کفاره خرگوش یا روباهی که محرمی آن را شکار کند چیست؟
گفت: کفّاره خرگوش خون گوسپندی است.
(2) 2728- و در روایت ابن مسکان از حلبی آمده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره خرگوشی که محرمی آن را شکار کند سؤال کردم، امام گفت:
گوسپندی است که بعنوان قربانی بکعبه بالغ شود.
(3) 2729- و در روایت بزنطی از علی بن ابی حمزه از ابو بصیر آمده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره محرمی که روباهی را بکشد، سؤال کردم.
گفت: خونی بر ذمه دارد. گفتم: پس خرگوشی را؟ گفت: مانند آنچه در روباه بود.
(4) 2730- و محمد بن فضیل روایت کرده است که از ابو الحسن علیه السّلام
ص: 257
در باره مرد محرمی که کبوتری از کبوتران حرم را بکشد، سؤال کردم، پس گفت: اگر آن را بحال احرام در حرم کشته باشد، گوسپندی و قیمت کبوتری را که یکدرهم است بر ذمّه دارد، و اگر آن را در حرم در غیر حال احرام کشته باشد، قیمت آن که یکدرهم است بر ذمّه او است که آن را بصدقه میدهد، یا در راه خریدن طعامی برای کبوتران حرم صرف میکند، و اگر آن را در حال احرام در غیر حرم کشته باشد، خون گوسپندی بر ذمّه دارد.
پس اگر جوجهای را در حال احرام و در غیر حرم بکشد، برّهای از شیر گرفته بر ذمه او است، و قیمت آن بر ذمهاش نیست، زیرا که او در حرم نیست.
و فدیه را اگر بخواهد در منزلش در مکّه، و اگر بخواهد در حزوره، میان صفا و مروه نزدیک محل برده فروشان که محلی معروفست، ذبح میکند.
پس اگر آن را در حال احرام در حرم بکشد، پس برهای با قیمت جوجه که نصف درهم است بر ذمّه او است، و در تخم کبوتر فدیه ربع درهم است.
و در قطاه برهای از شیر گرفته که از برگ درخت خورده باشد مقرر است.
ص: 258
و اگر محرم تخم شترمرغی را بشکند، بابت هر تخمی بشماره تخمها گوسپندی باید ذبح کند و اگر گوسپندی نیابد میباید سه روز روزه بدارد، پس اگر نتواند باید ده مسکین را اطعام کند.
شرح: «در بیشتر اخباری که از معصومین نقل شده إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساکِینَ مقدّم بر «صیام ثلاثة ایّام» آمده است».
و چون در حال احرام تخم شترمرغی را که جوجهگان درون آن حرکت کنند پایمال کند، تا بشکند، بر عهده او است که اشتران نری بشماره تخمها بر اشتران ماده رها کنند، پس هر چند از آنها که باردار شد، و سالم ماند تا وضع حمل کرد، آن نتیجه قربانیای برای بیت اللَّه الحرام است. ولی اگر هیچ یک باردار نشد چیزی بر ذمّه او نیست.
و اگر تخم قطاتی را پایمال کند، و آن را بشکند، بر عهده او است که چند گوسپند نر بشماره تخمها را بر همان عده از مادههاشان رها سازد، پس هر کدام که از برهها سالم شد قربانی بیت اللَّه الحرام است.
(1) 2731- و امام صادق علیه السّلام گفت: هر چیز که تو آن را پایمال کردی یا شترت آن را پایمال کرد فدیه آن بر ذمّه تو است.
ص: 259
و چون محرم شکار را بکشد جزای آن بر عهده او است، و میباید تا شکار را بر مسکینان صدقه کند. پس اگر بار دیگر صیدی را از روی عمد بکشد، جزای آن بر او نیست، و او از کسانی است که خدا از ایشان انتقام میگیرد، و این انتقام در آخرتست، و این مضمون قول خدای عز و جل است که گفت: «خدا از آنچه گذشته است گذشت، و کسی که- گناهان را- اعاده کند خدا از او انتقام میگیرد» ولی در صورتی که شکاری را بزند، و پس از آن از روی خطا آن را اعاده کند، پس در هر نوبت که اعاده کرد کفارهای به او تعلق میگیرد.
و هر کار که محرم از روی جهالت انجام دهد، در برابر آن چیزی بر ذمّه او نیست، مگر شکار که فدیه آن بر ذمّه او است. پس اگر از روی عمد مرتکب آن شود هم فدیه آن را بر ذمّه دارد، و هم گناه آن را.
و باکی نیست که محرم ماهی را شکار کند، و تازه آن و نمک سود آن را بخورد، و توشهای از آن بسازد. پس اگر ملخی را بکشد، یک دانه خرما بر ذمّه او است، و یک دانه خرما از یک ملخ بهتر است. پس اگر تعداد ملخ بسیار باشد، خون گوسپندی بر ذمّه او است.
(1) 2732- و ابو جعفر علیه السّلام بر مردم گذشت، در حالی که ملخ میخوردند، پس فرمود: سبحان اللَّه! و شما محرمید؟! گفتند: اینها از دریا هستند. گفت: اگر چنین
ص: 260
است پس آنها را در آب فرو برید،- یعنی اینها با فرو بردن در آب میمیرند، پس چگونه از جانوران دریا هستند- و ملخ را محرم نمیخورد، و محلّ نیز در حرم آن را نمیخورد.
پس اگر محرم «عطایهای»- یعنی بزمجهای- را بکشد، باید مشتی از طعام (غله) صدقه بدهد.
و چنانچه زنبوری را بخطا بکشد چیزی بر عهده او نیست، ولی اگر از روی عمد باشد باید مشتی گندم صدقه بدهد.
و اگر محرم شکاری را در خارج حرم بدست آورد، و ذبح کند و آنگاه مذبوح آن را بداخل حرم برد، و بمرد محلّی هدیّه کند، پس باکی نیست که آن را بخورد، و همانا که فدیه آن بر ذمّه کسی است که آن را گرفته است.
(1) 2733- و از امام صادق علیه السّلام در باره محرمی که شکاری بدست آورده و فدیه آن را اداء کرده است، سؤال کردند، که آیا آن را بخورد، یا بدور افکند؟ گفت اگر چنین کند فدیه دیگری بر ذمّهاش تعلّق میگیرد، گفتند: پس با آن چه کند؟
گفت: باید آن را دفن کند.
و هر کسی که فدیه چیزی بر او واجب شده باشد که در حال احرام بدست
ص: 261
آورده، اگر در کار انجام حج باشد، قربانیای را که بجز آن بر او واجب شده، در منی نحر میکند، و اگر در کار عمره باشد، آن را در مکّه روبروی کعبه نحر میکند.
و چون محرم دچار اضطرار شود که از گوشت شکار بخورد یا از میته، گوشت شکار را میخورد، و فدیه میپردازد، و اگر از میته بخورد باکی نیست، إلّا:
(1) 2734- اینکه ابو الحسن ثانی علیه السّلام گفت: شکار را ذبح کند، و بخورد، و فدیه بدهد، در نظر من خوشایندتر از میته است.
(2) 2735- و یوسف طاطری گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم:
شکاریست که گروهی محرم آن را خوردهاند. گفت: گوسپندی بر ذمّه هر یک از ایشان تعلق میگیرد. و کسی که آن را ذبح کرده جز یک گوسپند بر ذمهاش نیست.
(3) 2736- و علی بن رئاب، از أبان بن تغلب، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که در باره گروهی حاجّ محرم که جوجههای شتر مرغی را بدست آورده و همگی از آنها خوردهاند، گفت: در برابر هر جوجهای که خوردهاند شتر فربهی بر ذمّه دارند، و همگی در برابر پرداختن فدیه شریکند، و شترها را بشماره جوجهها و بشماره آن مردان میخرند.
ص: 262
(1) 2737- و زراره و بکیر از یکی از آن دو امام علیهما السّلام در باره دو محرم که شکاری را بدست آورند، روایت کردهاند که گفت: هر یک از آن دو فدیهای بر ذمّه دارد.
(2) 2738- و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام در باره گروه محرمی سؤال کرد، که شکاری را خریدند، و در آن شرکت کردند، پس زنی که همسفر ایشان بود گفت:
برابر یکدرهم از آن را برای من بگذارید، پس چنین کردند. امام گفت: هر یک از ایشان گوسپندی بر ذمّه دارد.
(3) 2739- و خدای عزّ و جلّ گفت: «و حلال شده است برای شما شکار دریا و خوردن آن، و مقیم شما و مسافرتان از آن منتفع میشوید». و امام صادق علیه السّلام گفت: مقصود ماهی نمک سودی است که میخورید و گفت: فرق صید بحر و صید برّ اینست که هر پرنده که در نیزارها زندگی میکند، و در خشکی تخم میگذارد، و در خشکی جوجه برمیآورد صید برّ است، و هر پرنده که در خشکی بسر میبرد، و در دریا تخم میگذارد، صید بحر است.
(4) 2740- و محرم شکار را نشان نمیدهد، پس اگر آن را نشان داد تا آن کشته
ص: 263
شد، فدیه بر ذمّه او است.
-1
(باب تقصیر و تراشیدن سر و محل شدن)** (کسی که حج تمتّع بجا میآورد، و کسی که)** (تقصیر را فراموش کند تا مواقعه انجام)** (دهد، یا بانک لبیک برای حجّ برآورد)
(2) 2741- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: در عمره تمتّع چون از سعی فراغت یافتی، موی سرت را از اطراف آن و همچنین موی محاسنت را کوتاه کن، و شاربت را بزن، و ناخنهایت را بگیر، و چیزی از آن را برای مراسم حج باقی گذار، پس چون بر این گونه عمل کردی از هر چیزی که محرم از آن محل میشود محلشدهای. پس بعنوان تطوّع هر قدر که بخواهی بر گرد کعبه طواف کن.
(3) 2742- و اسحاق بن عمّار از ابو ابراهیم علیه السّلام روایت کرده است که: به آن حضرت گفتم: هر گاه شخص در عمره تمتّع تقصیر را فراموش کند، تا آنگاه که برای حج بانگ لبّیک برآورد، حکم او چیست؟ امام گفت: چنین شخص خونی بر ذمّه دارد. و در روایت عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام آمده است که: از
ص: 264
خدای تعالی آمرزش میطلبد.
مصنّف این کتاب- رحمه اللَّه- گفت: ریختن خون بنا بر استحباب است، و طلب آمرزش شخص را از آن بینیاز میکند، و این دو خبر اختلافی ندارند.
(1) 2743- و عمران حلبی، در باره مردی که در عمره تمتّع، طواف بیت و سعی صفا و مروه را انجام دهد، و آنگاه عجله کند و قبل از تقصیر موی سر، همسرش را ببوسد از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد امام گفت: خونی بر ذمّه دارد، که آن را بریزد، و اگر مجامعت کند شتری یا گاوی بر ذمهاش تعلّق میگیرد.
(2) 2744- در باره مردی که در حال عمره تمتّع موی سرش را جمع کرده، و در وسط سر قرار داده و آن را بسته است، و آنگاه بمکه درآمده، و قربانی خود را گذرانده، و موهای تودهشدهاش را باز کرده، و تقصیر بجا آورده، و- بقصد زینت- روغن استعمال کرده، و محل شده است، از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد، امام گفت:
خون گوسپندی بر ذمّه دارد.
(3) 2745- و معاویة بن عمّار در باره مردی در حال تمتّع که پیش از انجام تقصیر با همسرش مقاربت کرده است، از آن امام سؤال کرد. امام گفت: شتری نحر میکند،
ص: 265
و من از آن بیم کردم که اگر از روی علم به آن کار مبادرت کرده خللی بحجّ خود وارد ساخته باشد. ولی اگر جاهل بحکم بوده است، چیزی بر ذمّه او نیست. راوی گفت: و در باره متمتّعی که ناخنش را با دندانش جویده، و موی خود را با پیکانی پهن کم کرده است، از او سؤال کردم. پس گفت: باکی بر او نیست، زیرا همه کس مقراض بدست نمیآورد.
(1) 2746- و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که در باره متمتّعی که قصد تقصیر داشته، ولی سر خود را تراشیده است سؤال کردم. گفت: او خونی بر ذمّه دارد که میباید آن را بریزد، پس چون یوم النحر فرا رسد هنگامی که میخواهد سرش را بتراشد استرهای بروی سر خود میگذراند.
(2) 2747- و ابو المغرا از ابو بصیر روایت کرده است که به ابو جعفر علیه السّلام گفتم: مردی از احرامش محل شده، و با همسرش که هنوز محل نشده مقاربت کرده است. امام گفت: آن زن اشتر فربهی بر ذمّه دارد که شوهرش میباید غرامت آن را بپردازد.
(3) 2748- و امام صادق علیه السّلام گفت: کسی را که برای حجّ تمتّع عمره
ص: 266
بجا میآورد همی سزد که چون محل شود، پیراهنی نپوشد، و خود را شبیه محرمان سازد.
(1) 2749- و حفص و جمیل و دیگران در باره محرمی که قسمتی از موهای خود را تقصیر کند، و قسمتی را بحال خود بگذارد از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که گفت: همان مقدار که تقصیر کرده است، برای او کفایت میکند.
(2) 2750- و جمیل بن درّاج از امام صادق علیه السّلام در باره متمتّعی که در مکه سرش را بتراشد سؤال کرد. امام گفت: اگر جاهل بوده است چیزی بر او نیست، و چنانچه عمدا از اوّل ماههای حجّ که شوّال به بعد است سی روز گذشته سر بتراشد چیزی بر او نیست، و اگر پس از گذشتن سی روز که موی در آن برای حجّ بلند شده عمدا بتراشد بر عهده او خونی است که باید اداء کند.
(3) 2751- و از حمّاد بن عثمان روایت شده است که گفت: مردی برای امام صادق علیه السّلام گفت: فدایت شوم، من چون مناسک عمره را انجام دادم پیش از آنکه تقصیر کنم بسراغ همسر خود آمدم: امام گفت: شتر فربهی بر ذمّه داری. گفت:
من چون این کار را از او خواستم در حالی که تقصیر نکرده بود، از قبول آن امتناع کرد، پس چون بر او غالب شدم قسمتی از موی خود را با دندانهایش قطع کرد. امام گفت:
ص: 267
خدا او را رحمت کناد! زیرا که او داناتر از تو بوده است. تو شتری فربه بر ذمّه داری، و او چیزی بر ذمه ندارد.
-1
(باب متمتّعی که از مکّه خارج میشود، و باز میگردد)
(2) 2752- امام صادق علیه السّلام فرمود: متمتّع چون قصد آن کند که از مکّه بسوی بعضی از اماکن خارج شود، این کار برای او روا نیست، زیرا که او در گرو حجّ است تا آنگاه که آن را بجا آورد، مگر آنکه بداند که با این خروج، حجّ از او فوت نمیشود، پس چون این مطلب را دانست، و از مکّه خارج شد، و در همان ماه که خارج شده بود بازگشت در حال حلّ بمکّه داخل میشود، و اگر در غیر آن ماه داخل شد، محرم داخل میگردد.
(3) 2753- و محمّد بن مسلم از ابو جعفر علیه السّلام سؤال کرد که آیا جایز است که مرد بدون احرام بمکّه داخل شود؟ فرمود: نه، مگر مریضی یا کسی که مبتلا بداء البطن باشد.
(4) 2754- و قاسم بن محمّد، از علیّ بن ابی حمزه روایت کرده است که گفت: از ابو ابراهیم علیه السّلام در باره مردی که در ظرف سال یک بار و دو بار و سه بار بمکّه
ص: 268
داخل میشود سؤال کردم که او چه باید بکند؟ گفت: چون داخل میشود با تلبیه داخل شود، و چون خارج میشود محل خارج شود.
-1
(باب احرام حائض و مستحاضه)
(2) 2755- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرد است که گفت: اسماء بنت عمیس در حجّة الوداع بمدّت چهار روز باقی مانده از ماه ذی القعده در سرزمین «بیداء»- ما بین مکه و مدینه- بعلّت زائیدن محمد بن ابی بکر بحال نفاس درآمد پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله او را فرمود تا غسل کرد، و محرم شد، و با پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله و اصحاب آن سرور لبیک گفت. پس چون بمکه وارد شدند از نفاس پاک نشد تا از منی کوچ کردند، و او در همگی مواقف: از عرفات گرفته تا مشعر وقوف کرد، و جمرات را رمی نمود، ولی در طواف کعبه و سعی میان صفا و مروه شرکت نکرد، تا چون از منی کوچ کردند پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله او را فرمود تا غسل کرد، و طواف کعبه و سعی بین صفا و مروه را بجا آورد. و جلوس او در چهار روز آخر ذو القعده و ده روز از ذی الحجه، و سه روزه ایام تشریق بود.
ص: 269
(1) 2756- و از درست، از عجلان ابی صالح روایت شده است که گفت:
در باره زنی که حجّ تمتّع بجا میآورد، پس چون بمکه داخل گشت حائض شد، از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم، امام گفت: حکم او اینست که بین صفا و مروه سعی میکند، و پس از آن همراه با مردم خارج میشود تا طوافش را بعدا انجام دهد.
(2) 2757- و معاویة بن عمّار در باره زنی از آن حضرت پرسید که در حال سعی بین صفا و مروه حائض شده، پس امام گفت: او سعیش را تمام میکند. و همچنین در باره زنی سؤال کرد که طواف را انجام داده، و پیش از شروع بسعی حائض شده.
امام گفت: میباید سعی را انجام دهد.
(3) 2758- و محمد بن مسلم از یکی از آن دو امام علیهما السّلام روایت کرده است که در باره زن محرم سؤال کردم که چون پاک شود آیا میتواند که سرش را با خطمی بشوید؟ گفت: آب او را کفایت میکند.
(4) 2759- و جمیل از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که در باره حائض گفت: چون در روز ترویه بمکه وارد شود، در همان حال که هست بعرفات میرود، و اعمال خود را حج قرار میدهد، و پس از آن اقامت میکند، تا پاک شود، و آنگاه بسوی تنعیم حرکت میکند، و محرم میشود، و اعمال خود را عمره قرار میدهد.
ص: 270
(1) 2760- و صفوان از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که از ابو ابراهیم علیه السّلام در باره زنی سؤال کردم که بقصد حجّ تمتّع میآید، و پیش از طواف کعبه تا هنگام خروج بعرفات در حال حیض بسر میبرد، پس گفت: حجّ او مبدّل بحجّ افراد میشود، و قربانیای نیز بر عهده دارد.
(2) 2761- و صفوان از عبد الرّحمن بن حجّاج روایت کرده است که گفت: از ابو ابراهیم علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که زنی همراه داشته، و آن زن بحالی بمکه وارد شده که نماز نمیخوانده، پس در این حال باقی مانده، و جز در روز ترویه پاک نشده، و آنگاه پاک گشته و بر کعبه طواف کرده، و سعی بین صفا و مروه را بجا نیاورده، تا بطرف عرفات رهسپار شده است. در این صورت آیا همان طواف را بحساب بیاورد، یا قبل از صفا و مروه آن را اعاده نماید؟ امام گفت: همان طواف اول را بحساب میآورد، و آن را مبنای کار قرار میدهد.
(3) 2762- و أبان از زراره روایت کرده است که گفت: از آن امام، در باره زنی سؤال کردم که طواف را بجا آورده، و پیش از اداء نماز طواف حائض شده، گفت:
چون پاک شود چیزی جز آن دو رکعت بر ذمّه ندارد، زیرا که او طواف را برگزار کرده است.
ص: 271
(1) 2763- و أبان از فضیل بن یسار از ابو جعفر علیه السّلام روایت کرده است که گفت: در صورتی که زن طواف نساء را آغاز کند، پس بیش از نیمی از آن را انجام دهد، و در آن حال حائض شود، اگر بخواهد بعرفات کوچ میکند.
(2) 2764- و صفوان از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت: از امام ابو ابراهیم علیه السّلام در باره دختر نوجوانی سؤال کردم که هنوز حائض نشده بوده، و همراه شوهر و خانوادهاش بسفر حجّ برآمده، پس حائض شده، و شرم کرده است که حال خود را بخانوادهاش اعلام کند، چندان که همگی مناسک حجّ را در همین حال گذرانده است، و شوهرش با او مواقعه کرده و بکوفه بازگشته است. در این وقت آن دختر بخانواده خود گفته است که ماجرا چنین و چنان بوده است. امام گفت: میباید شتری فربه قربانی کند، و حج سال آینده را بجا آورد. و بر ذمّه شوهرش چیزی تعلق نمیگیرد.
(3) 2765- و فضالة بن ایوب، از کاهلی روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره زنان در احرامشان سؤال کردم. امام گفت: هر چه را که
ص: 272
قصد اصلاح آن داشته باشند اصلاح میکنند، تا چون بشجره وارد شدند، بانگ تلبیه برای حج برمیآورند، و در محل میل در اول بیداء لبیک میگویند، سپس ایشان را بمکه میآورند، و بطواف فرستادنشان و سعیشان مبادرت میکنند (تا مبادا که تأخیر در طواف و سعی موجب پدید آمدن حیض گردد) پس زمانی که طواف و سعی را برگزار کردند، تقصیر بجا میآورند، و بر این گونه عمره تمتّع ایشان انجام میگیرد. سپس در روز ترویه برای حجّ تلبیه میکنند، و بر این گونه عمرهای و حجّی بوجود میآید. و اگر حلّتی برای ایشان پدید آید ایشان بر حجّ خود (که همان حجّ تمتّع است) باقی هستند، و حجّشان را به افراد مبدّل نمیکنند.
(1) 2766- و حریز از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره زنی که سه شوط یا کمتر از طواف را انجام داده، و پس از آن خونی دیده است سؤال کردم، امام گفت: همان جایی را که طوافش به آن منتهی شده است بخاطر میسپارد، پس چون پاک شود از همان جا طواف را ادامه میدهد، و طواف گذشته را بحساب میآورد.
و علاء، از محمد بن مسلم، از یکی از آن دو امام علیهما السّلام نظیر همین خبر را روایت کرده است.
مصنّف این کتاب- رضی اللَّه عنه- گفت: و من به این حدیث فتوی
ص: 273
میدهم، نه آن حدیث که:
(1) 2767- ابن مسکان از ابراهیم بن اسحاق روایت کرده است از کسی که از امام صادق علیه السّلام در باره زنی سؤال کرد: در حال عمره چهار شوط از طواف را انجام داده، و پس از آن حائض شده است. پس امام در جواب او گفته: او طوافش را تمام میکند، و چیزی بر عهده ندارد، و تمتّعش کامل است، و میتواند بین صفا و مروه طواف کند، زیرا که او بر نصف دفعات طواف افزوده است، و تمتّعش را برگزار کرده است. و اگر جز سه شوط طواف نکرده باشد، میباید بعد از فراغت از اعمال حجّ آن را از سر بگیرد، پس بعد از حجّ اگر شتردارش مجال اقامت به او بدهد میباید بمحل جعّرانه یا تنعیم برود و عمره آغاز کند.
و علّت عدم فتوی به این حدیث اینست که سند آن منقطع است، و حدیث اوّل رخصت و رحمت است، و سندش متّصل است.
و علّت اینکه حائضی که قبل از احرام حیض شود سعی بین صفا و مروه را انجام نمیدهد، و همگی مناسک حجّ را برگزار میکند اینست که او نمیتواند جز در شامگاه عرفه در عرفات و جز یوم النحر در مشعر وقوف کند، و همچنین نمیتواند
ص: 274
رمی جمرات را جز در منی (و جز در ایام خاص و مواقع معین) انجام دهد، ولی سعی بین صفا و مروه را هر زمان که پاک باشد میتواند برگزار کند.
-1
(باب وقتی که چون انسان آن را ادراک)** (کند تمتّع را درک کرده است)
(2) 2768- ابن ابی عمیر، از هشام بن سالم، و مرازم و شعیب از امام صادق علیه السّلام در باره مرد متمتّعی که شب عرفه داخل میشود، و طواف و سعی را انجام میدهد، و پس از آن محرم میشود، و بمنی میآید، سؤال کردند. امام گفت: باکی نیست.
(3) 2769- و حسین بن سعید، از حمّاد، از محمد بن میمون روایت کرده است که گفت: ابو الحسن علیه السّلام در حال تمتع شب عرفه وارد شد، پس طواف کرد، و محل شد، و بسراغ یکی از جواری خود رفت. و پس از آن برای حجّ تلبیه کرد، و از مکه (بطرف منی) خارج شد.
(4) 2770- و از ابو بصیر روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام
ص: 275
در باره زنی سؤال کردم که با قصد تمتّع بمکه میآید، پس قبل از طواف بیت حائض میشود، و موعد پاکشدنش در شب عرفه است. پس امام گفت: اگر میدانسته است که پاک میشود، و طواف میکند، و از احرام محل میگردد، و در منی بمردم میپیوندد، پس چنین کند.
(1) 2771- و نضر از شعیب عقرقوفی روایت کرده است که گفت: من و حدید خارج شدیم، تا روز ترویه به بستان رسیدیم، پس من بر الاغی سوار شدم، و تقدّم گرفتم، تا بمکه وارد شدم، و طواف و سعی بجا آوردم، و از تمتّع خود محل شدم، و پس از آن برای حج احرام بستم، و حدید بهنگام شب وارد شد، پس من طیّ نامهای از ابو الحسن علیه السّلام در باره کار او استفتاء کردم. و امام در جواب من نوشت: او را بگوی تا طواف و سعی بجا آورد، و از تمتّعش محل شود، و برای حج احرام بگیرد، و در منی بمردم ملحق شود، و البته در مکه بیتوته نکند.
(2) 2772- و حسن بن محبوب، از علی بن رئاب، از ضریس کناسی، از ابو جعفر علیه السّلام روایت کرده و گفته است: از آن امام در باره مردی سؤال کردم که بقصد عمره برای حج تمتّع از وطن خود خارج شده، و جز در یوم النحر امکان رسیدن بمکه را
ص: 276
نیافته است. پس امام گفت: او بحال احرام در مکه اقامت میکند، و بهنگام داخل شدن بحرم تلبیه را ترک میگوید، و پس از آن طواف بیت و سعی را انجام میدهد، و سرش را میتراشد، و گوسپندش را ذبح میکند، و آنگاه بخانواده خود بازمیگردد. سپس امام گفت: این برای کسی است که بهنگام احرام با پروردگار خود شرط کرده باشد که هر گاه مانعی پیش آمد محلّ شود، پس در صورتی که چنین شرطی نکرده باشد حجّ و عمره سال آینده را بر ذمّه همی دارد.
-1
(باب وقتی که چون انسان آن را درک)** (کند درککننده حج خواهد بود)
(2) 2773- ابن ابی عمیر، از هشام بن حکم، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که گفت: کسی که مشعر الحرام را درک کند، در حالی که (فقط) پنج نفر از مردم در آنجا باقی مانده (و بقیه از آنجا کوچ کرده باشند) در حقیقت حج را درک کرده است.
(3) 2774- و ابن ابی عمیر از جمیل بن درّاج از امام صادق علیه السّلام روایت
ص: 277
کرده است که گفت: کسی که در یوم النحر، پیش از زوال خورشید، وقوف در مشعر را درک کند، در حقیقت حج را درک کرده است.
(1) 2775- و عبد اللّه بن مغیره از اسحاق بن عمّار، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که گفت: کسی که پیش از زوال خورشید مشعر الحرام را درک کند، در حقیقت حج را درک کرده است.
و این حدیث را اسحاق بن عمّار از ابو الحسن موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت کرده است.
(2) 2776- و معاویة بن عمّار روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام با من گفت: چون زوال را درک کند، موقف را درک کرده است.
-3
(باب مقدم داشتن طواف حج و طواف)** (نساء بر سعی و بر خروج بسوی منی)
(4) 2777- اسحاق بن عمّار از سماعة بن مهران، از ابو الحسن ماضی علیه السّلام
ص: 278
روایت کرده است که گفت: در باره مردی از آن امام سؤال کردم که طواف حجّ و طواف نساء را پیش از سعی بین صفا و مروه انجام داده، امام گفت: این کار زیانی به او نمیرساند. او در همان حال سعی بین صفا و مروه را انجام دهد و از حجّ خود فراغت یافته است.
(1) 2778- و ابن ابی عمیر، از حفص بن البختری، از ابو الحسن علیه السّلام در باره تعجیل در طواف، پیش از خروج بسوی منی سؤال کرد. پس امام گفت: این هر دو برابرند، چه آن را بتأخیر افکند، و چه آن را مقدم دارد. یعنی شخص متمتّع.
(2) 2779- و ابن بکیر از زراره، از ابو جعفر علیه السّلام، و جمیل از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که آن دو از آن دو امام در باره انجام دهنده حج تمتعی سؤال کردند که طواف و سعی خود را در حج مقدم دارد. پس آن دو امام گفتند: آن هر دو برابرند، چه مقدم بداری و چه مؤخر بداری.
(3) 2780- و صفوان بن یحیی، از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت:
از ابو ابراهیم علیه السّلام در باره کسی که حج تمتّع انجام میدهد سؤال کردم، که چون او پیری فرتوت، یا زنی باشد که از حائض شدن بیم کند، آیا جایز است که پیش از آمدن
ص: 279
بمنی در انجام طواف حج تعجیل کند؟ امام گفت: آری. کسی که چنین باشد باید تعجیل کند. گفت: و از آن امام علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که از مکه برای حج محرم میشود، و آنگاه بیت را خالی میبیند، و از این رو پیش از آنکه از مکه خارج شود طواف میکند. آیا چیزی بر ذمّه او تعلق میگیرد؟ امام گفت: نه.
-1
(باب تأخیر زیارت)
(2) 2781- از اسحاق بن عمار روایت شده است که گفت: از امام ابو ابراهیم علیه السّلام در باره تأخیر زیارت بیت تا روز سوم (ایام نحر یعنی روز دوازدهم ذی الحجه) سؤال کردم پس گفت: تعجیل آن نزد من خوشایندتر است، و در صورتی هم که آن را بتأخیر افکنی باکی به آن نیست.
(3) 2782- و در روایت عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام آمده است که گفت: باکی نیست که زیارت بیت را تا
«یوم النفر»
(یعنی روز کوچ کردن) بتأخیر افکنی.
(4) 2783- و عبد اللّه بن علیّ حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده و
ص: 280
گفته است که: از آن حضرت در باره مردی سؤال کردم که زیارت بیت را فراموش کرد تا شب را بصبح آورد، پس امام گفت: باکی نیست، من، بسا اتفاق افتاده است که آن را بتأخیر افکندهام تا آنکه ایام تشریق برود، ولی در این حال باید بزنان و بعطر نزدیک نشود.
(1) 2784- و هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده و گفته است که از آن امام در باره کسی که زیارت بیت را فراموش کرده تا بشهر و خانواده خود بازگشته است. پرسیدم، گفت: در صورتی که مناسک خود را برگزار کرده باشد، فراموش کردن زیارت بیت زیانی به او نمیرساند.
(2) 2785- و هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: اگر زیارت بیت را تا سپری شدن ایام تشریق بتأخیر افکنی، باکی بر تو نیست، الا اینکه تو با زنان و با عطر نزدیک نمیشوی.
-3
(باب حکم کسی که طواف نساء را فراموش کند)
(4) 2786- معاویة بن عمار روایت کرده است که به امام صادق علیه السّلام گفتم: مردی طواف نسا را فراموش کرده، تا بخانه و خانوادهاش بازگشته است امام
ص: 281
گفت: اگر حج نکرده دستور میدهد تا طواف به نیابت از او برگزار شود. زیرا تا زمانی که طواف بیت را بجا نیاورده زنان بر او حلال نمیشوند.
(1) 2787- و ابن ابی عمیر، از ابو ایوب ابراهیم بن عثمان خزّاز روایت کرده است که گفت: در مکّه نزد امام صادق علیه السّلام بودم که مردی بر او وارد شد، پس گفت: خدا تو را مشمول احسان خود کناد! زنی حائض همسفر ما است، و او طواف نساء را بجا نیاورده است، و شتردار از اقامت برای او امتناع دارد، پس امام سر بزیر افکند و در آن حال میگفت: نمیتواند از همسفرانش بازماند، و شتردار او هم برای او توقف نمیکند. سپس سر بسوی او برداشت و گفت: آن زن با کاروان روان میشود، زیرا حجّش کامل شده است.
(2) 2788- و ابن محبوب از علی بن رئاب از حمران بن اعین از ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی روایت کرده است که تنها طواف نساء بر ذمّه او بوده، پس پنج شوط آن را گرد کعبه انجام داده است، سپس شکمش بر او فشار آورده، چندان که ترسیده است که بر او سبقت گیرد، از این رو بمنزل خود روان شده، و قضاء حاجت کرده، و آنگاه با کنیزک خود مقاربت نموده است. امام گفت: باید غسل کند، و
ص: 282
بازگردد، تا بقیّه طوافی را که بر ذمّه داشته است انجام دهد، و از خدای خود آمرزش بطلبد، و بازنگردد.
(1) 2789- و ابن محبوب، از علی بن أبی حمزه، از ابو بصیر، از امام صادق علیه السّلام در باره مردی روایت کرده است که طواف نساء را فراموش کرده است.
امام علیه السّلام گفت: در صورتی که بر نصف افزوده باشد، و بحال نسیان خارج شود، کسی را مأمور کند که بنیابت او طواف بجا آورد، و در صورتی که بر نصف افزوده باشد با زنان مقاربت کند.
و در باره کسی که طواف نساء را ترک کرده باشد، روایت شده است که اگر او طواف وداع را بجا آورده باشد، همان طواف برای او طواف نساء محسوب خواهد شد.
-2
(باب پایان یافتن پیاده رفتن شخص پیاده)
(3) 2790- حسین بن سعید، از اسماعیل بن همّام مکّی، از ابو الحسن رضا از پدرش علیهما السّلام روایت کرده است که گفت: امام صادق علیه السّلام در باره کسی که میباید پیاده راه بسپارد، گفت: چون جمره را رمی کند، میتواند سواره بزیارت بیت برود.
ص: 283
(1) 2791- و روایت شده است که: کسی که نذر کند، که پا برهنه بسوی خانه خدا راه بسپارد، پیاده میرود، تا چون خسته شود سوار میشود.
(2) 2792- و روایت شده است که او از پشت مقام ابراهیم پیاده راه میسپارد.
-3
(باب حکم کسی که طوافش بسبب نماز یا غیر آن قطع شود)
(4) 2793- یونس بن یعقوب روایت کرده است که: به امام صادق علیه السّلام گفتم: در آن حال که طواف میکردم مقداری خون در لباس خود دیدم، گفت: محل خود در طواف را شناسائی کن و آنگاه بیرون شو و آن را بشوی، سپس بازگرد، و بقیه طواف را بر همان پایه قرار ده.
(5) 2794- و ابن مغیره از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که در طواف نساء میبود که نماز اقامه شد، امام گفت: نماز فریضه را با ایشان بجا میآورد، تا چون فراغت یافت از همان جا که رسیده بود شروع میکند.
(6) 2795- و در نوادر ابن ابی عمیر از یکی از اصحاب ما، از یکی از دو امام
ص: 284
علیهما السّلام آمده است که او: در باره مردی که مشغول طوافست و در آن میان حاجتی برای او رخ میدهد، گفته است، مانعی نیست که او طواف را قطع کند، و در پی حاجت خود، یا حاجت غیر خود روان شود. و چون بخواهد که در طواف خود خستگی بگیرد، و بنشیند مانعی ندارد، پس چون بکار طواف بازگردد از همان جا که قطع کرده بود شروع کند، اگر چه اشواط طوافی که انجام داده بود کمتر از نصف باشد.
(1) 2796- و از عبد الرحمن بن حجاج روایت شده است که گفت: در باره مردی در حال طواف از ابو ابراهیم علیه السّلام سؤال کردم که بخشی از آن را انجام داده، و بخشی دیگر بر عهده او مانده است، و او در این حال از طواف بسوی حجر یا بگوشهای از مسجد خارج میشود، و این در وقتی است که نماز وتر را نخوانده، پس آن نماز را میخواند، و سپس بازمیگردد، و طوافش را بپایان میبرد. آیا بنظر امام این کار افضل است، یا آنکه طواف را تمام کند، و پس از آن وتر را بجا آورد، اگر چه اندکی آثار فجر پدید شده باشد؟ آن حضرت گفت: در صورتی که بیم آن داشته باشی که فجر طالع شود، طواف را قطع کن، و وتر را مقدم بدار، و پس از آن طواف را بجا آور.
(2) 2797- و ابن ابی عمیر از حفص بن البختری از امام صادق علیه السّلام
ص: 285
در باره کسی که پیرامون کعبه طواف میکرده، و در این حال امکان دخول کعبه برای او دست داده، تا به آن داخل شده است، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: چنین کسی میباید طوافش را از سر بگیرد.
(1) 2798- و حمّاد بن عثمان از حبیب بن مظاهر روایت کرده است که گفت:
طواف واجب را آغاز کردم، پس یک شوط را بپایان رسانده بودم که ناگهان انسانی بینی مرا مورد اصابت قرار داد، تا آن را خونین کرد، از این رو از مسجد خارج شدم، و آن را شستم، و باز آمدم، و طواف را از سر گرفتم، پس چون این ماجرا را با امام صادق علیه السّلام بازگفتم، گفت: کار بدی کردی! برای تو سزاوار آن بود که شوطهای طواف را بر همان پایه شوطی که انجام داده بودی قرار دهی سپس گفت: ولی از این بابت چیزی بر ذمّهات نیست.
(2) 2799- و از صفوان جمّال روایت شده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: شخص بسراغ دوست خود میآید (تا برای انجام کاری از او یاری طلبد) در حالی که او مشغول طوافست (در این صورت تکلیف طوافکننده چیست؟) امام گفت: (تکلیف او اینست که) در برآوردن حاجتش با او خارج میشود، و پس از آن باز میگردد، و بقیه طواف را بر پایه طوافی که انجام داده است بنا میکند.
ص: 286
-1
باب سهو در طواف
(2) 2800- صفوان بن یحیی از اسحاق بن عمّار روایت کرده است که گفت:
به امام صادق علیه السّلام گفتم: که مردی بکعبه طواف کرد، سپس از مطاف خارج شد، و سعی بین صفا و مروه را انجام داد، پس در این میان که مشغول بسعی بود، ناگهان بیاد آورد که قسمتی از طوافش پیرامون کعبه را واگذاشته است. امام گفت:
بطرف کعبه برمیگردد، و طوافش را کامل میکند، و پس از آن بصفا و مروه باز میگردد، و بقیه سعی را بپایان میبرد.
(3) 2801- و از ابو ایوب روایت شده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: مردی هشت دور در طواف واجب گرد کعبه طواف کرد، امام گفت: بنا بر این میباید شش دور بر آن بیفزاید، و پس از آن چهار رکعت نماز بگزارد.
و در خبر دیگر آمده است که طواف واجب طواف دوم است، و دو رکعت اول برای طواف واجب است، و دو رکعت آخر و طواف اول عملی مستحب و تطوع است.
ص: 287
(1) 2802- و در روایت قاسم بن محمد از علی بن ابی حمزه از امام صادق علیه السّلام آمده است که گفت: از آن امام در حالی که من حاضر بودم، راجع بمردی سؤال شد که هشت دور بر گرد کعبه طواف کرد، پس امام گفت: بعنوان مستحب یا واجب؟ آن سائل گفت: واجب، فرمود: شش دور به آن میافزاید، پس از طواف که فراغت یافت در مقام ابراهیم علیه السّلام دو رکعت نماز میگزارد، سپس بطرف صفا و مروه میرود، و سعی میان آن دو را انجام میدهد، پس چون از سعی فراغت یافت دو رکعت دیگر بجا میآورد، و به این ترتیب یکطواف مستحب و یکطواف واجب انجام میگیرد.
(2) 2803- و از حسن بن عطیّه روایت شده است که گفت: سلیمان بن خالد، در حالی که من در حضور امام صادق علیه السّلام بودم، از آن حضرت در باره مردمی سؤال کرد که شش دور بر گرد کعبه طواف کرد، (حکم آن چیست) امام گفت: و چگونه شش دور طواف میکند؟ سلیمان گفت: رو به حجر الاسود کرده، و آنگاه گفته است: اللَّه اکبر، و نیت یکدور را منعقد کرده است، پس امام گفت: در این صورت یکدور طواف میکند. سلیمان گفت: پس اگر انجام آن از او فوت شود، تا بخانه و خانوادهاش باز گردد؟ امام گفت: کسی را مأمور میکند که از جانب او
ص: 288
طواف کند.
(1) 2804- و رفاعه در باره مردی که نمیداند شش دور طواف کرده است یا هفت دور از آن امام روایت کرده است که گفت: بنا را بر یقین خود میگذارد.
(2) 2805- و در باره مردی از آن امام سؤال شد که نمیداند سه دور طواف کرده است یا چهار دور؟ گفت: طواف مستحب یا واجب؟ سائل گفت: در باره هر دو وجه جواب بگوی. فرمود: اگر طواف مستحب باشد بنا را بر هر چه خواستی بگذار. و اگر طواف واجب باشد، پس طواف را اعاده کن.
پس اگر در طواف واجب بر گرد کعبه گشتی، و ندانستی که شش دور طواف کردهای یا هفت دور، در این صورت طوافت را اعاده کن، و اگر از مکه خارج شدی و اعاده طواف از تو فوت شد، چیزی بر ذمّه تو نیست.
-3
باب آنچه واجب میشود بر کسی که یکی از دورهای طواف را به اختصار برگزار کند «1»
(4) 2806- ابن مسکان از حلبی روایت کرده است که گفت: به امام صادق
ص: 289
علیه السّلام گفتم: مردی که به بیت طواف کرده، و یکدور طواف را در حجر مختصر کرده است، باید چه کند؟ گفت: یک طواف را اعاده میکند.
(1) 2807- و در روایت معاویة بن عمّار از آن امام علیه السّلام آمده است که گفت: کسی که طواف را در حجر مختصر کند، باید طوافش را از حجر الأسود اعاده کند.
(2) 2808- و حسین بن سعید از ابراهیم بن سفیان روایت کرده است که گفت:
برای امام ابو الحسن رضا علیه السّلام نوشتم که: زنی طواف حجّ را بجا میآورده، پس چون در دور هفتم میبوده آن دور را مختصر ساخته، بر این گونه که در داخل حجر طواف کرده، و دو رکعت واجب را بجا آورده، و سعی و طواف نساء را انجام داده، و پس از آن به منی آمده، (تکلیف آن زن چیست؟) امام علیه السّلام نوشت: باید اعاده کند.
-3
باب آنچه راجع بطواف در پشت مقام آمده است
(4) 2809- أبان از محمّد بن علیّ حلبی روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره طواف در پشت مقام سؤال کردم، گفت: من آن را خوش
ص: 290
ندارم، و باکی هم بر آن نمیبینم، پس آن را بجا میاور مگر آنکه چارهای از انجام آن نداشته باشی.
-1
باب آنچه بر کسی واجب میشود که طواف یا یکی از مناسک را بدون وضو برگزار کند
(2) 2810- از معاویة بن عمار روایت شده است، که گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: باکی بر این نیست که همگی مناسک بجز طواف بیت را بدون وضوء بجای آوری، و وضوء در همگی مناسک افضل است.
(3) 2811- و علاء از محمد بن مسلم از یکی از دو امام علیهما السّلام بر این گونه روایت کرده است که گفت: در باره مردی از امام سؤال کردم که طواف واجب را بدون طهارت انجام داده، پس امام گفت: وضوء میگیرد، و طوافش را اعاده میکند، ولی اگر طواف از روی تطوع بوده، وضوء میگیرد، و دو رکعت نماز بجا میآورد.
(4) 2812- و در روایت عبید بن زراره از آن امام علیه السّلام آمده است که گفت: باکی نیست که مرد طواف مستحب را بدون وضوء انجام دهد، و پس از آن
ص: 291
وضوء بگیرد، و نماز بخواند. و اگر از روی عمد بدون وضوء طواف کرده، میباید وضوء بگیرد، و نماز بخواند. و کسی که از روی تطوع و بدون وضوء طواف کرده، و دو رکعت نماز بجا آورده، میباید آن دو رکعت را اعاده کند، و طواف را اعاده نکند.
(1) 2813- و صفوان از یحیی ازرق روایت کرده است که گفت: به ابو الحسن علیه السّلام گفتم: مردی در میان صفا و مروه سعی کرده، و چون سه دور یا چهار دور از سعی را گذرانده ادرار کرده، و پس از آن سعی خود را بدون وضوء بپایان برده است. پس امام گفت: باکی نیست، و اگر مناسکش را با وضوء پایان میداد برای من خوشایندتر بود.
-2
باب آنچه در باره طواف شخص ختنه نکرده آمده است
(3) 2814- حریز و ابراهیم بن عمر در روایت خود گفتند که: امام صادق علیه السّلام گفت: باکی نیست که زن ختنه نکرده طواف کند، ولی مرد جز در صورت ختنه کردگی طواف نمیکند.
(4) 2815- و ابن مسکان از ابراهیم بن میمون از امام صادق علیه السّلام در باره مردی روایت کرده است که اسلام میآورد، و میخواهد ختنه کند، در حالی که موسم
ص: 292
حجّ فرا رسیده است. در این صورت آیا باید حجّ بجا آورد، یا ختنه کند؟ امام گفت: تا ختنه نکند حجّ بجا نمیآورد.
-1
باب بهم پیوستن اسبوعهای طواف «1»
(2) 2816- ابن مسکان از زراره روایت کرده است، که امام صادق علیه السّلام گفت: جمع کردن مرد، میان دو اسبوع و دو طواف (بدون انجام نماز طواف در میان آن دو) در مورد طواف واجب کراهت دارد، ولی در مستحبّ باکی نیست.
(3) 2817- و زراره گفت: بسا اتفاق بسا افتاد که من با ابو جعفر علیه السّلام در حالی که دست مرا در دست داشت، دو طواف یا سه طواف انجام میدادم، و پس از آن، امام بگوشهای میرفت و شش رکعت نماز بجا میآورد.
و بهر نسبت که مرد طواف مستحب را بهم پیوسته سازد، برای هر هفت شوط دو رکعت نماز بجا میآورد.
-4
باب طواف مریض، و کسی که بیعلتی او را حمل میکنند
(5) 2818- محمد بن مسلم در روایت خود گفت: «از امام ابو جعفر علیه السّلام
ص: 293
شنیدم که میگفت: پدرم برای من حکایت کرد که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بر فراز شتر سواری خود طواف کرد، و با چوگان خود استلام حجر نمود، و بر فراز جهاز آن شتر سعی میان صفا و مروه را بجا آورد.
(1) 2819- و در خبر دیگر آمده است که او چوگان خود را میبوسید.
(2) 2820- و از ابو بصیر روایت شده است که امام صادق علیه السّلام مریض شد، پس غلامان خود را فرمود تا او را حمل کنند و طواف دهند، و فرمود تا با پایش بر زمین خط بکشند، چنان که در هنگام طواف گامهایش با زمین تماس داشته باشد.
و در روایت محمد بن فضیل، از ربیع بن خثیم آمده است که چون برکن بمانی میرسید چنین میکرد.
(3) 2821- و اسحاق بن عمار در باره بیماری که مرض بر او چیره شده، از امام ابو ابراهیم علیه السّلام پرسید که: آیا به نیابت از او طواف میکنند؟ گفت: نه. ولی او را طواف میدهند.
و حریز از آن امام علیه السّلام رخصتی را روایت کرده است که بمقتضای آن
ص: 294
جایز است که طواف و رمی جمرات را شخص دیگری به نیابت از چنین بیمار، و از کسی که در حال اغماء بسر میبرد انجام دهد.
(1) 2822- و در روایت معاویة بن عمّار از آن امام علیه السّلام آمده است که گفت: شکسته استخوان را حمل میکنند، تا جمرات را رمی کند، و در باره مبطون بنیابت از او رمی میکنند، و نماز میگزارند.
و معاویه از آن امام رخصتی را روایت کرده است که بمقتضای آن جایز است طواف و رمی را دیگری به نیابت از آن دو انجام دهد.
(2) 2823- و در باره کودکان گفته است: ایشان را طواف میدهند و بنیابت از ایشان رمی میکنند.
-3
باب تکلیف کسی که سعی را پیش از طواف آغاز کرده یا طواف را بجا آورده و سعی را بتأخیر افکنده
(4) 2824- صفوان از اسحاق بن عمار روایت کرده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام گفتم: مردی بکعبه طواف کرده، سپس خارج شده، و بسعی میان صفا و مروه پرداخته، پس در آن میان که سعی میکرده، ناگهان بیاد آورده است که
ص: 295
چیزی از طواف بیت را واگذاشته است. پس امام گفت: بسوی بیت بر میگردد، و طواف آن را تمام میکند، و پس از آن بصفا و مروه باز میگردد، و بقیّه سعی را بپایان میبرد. گفتم: او سعی صفا و مروه را جلو انداخته، و پیش از طواف بیت آغاز کرده، امام گفت: او بسوی بیت میآید، و آن را طواف میکند، و پس از آن سعی بین صفا و مروه را از سر میگیرد. گفتم فرق میان این دو شخص چیست؟ گفت: فرق میان این دو از این جهت است که این در مقداری از طواف داخل شده، و آن یک در چیزی از آن داخل نشده است.
(1) 2825- و عبد اللَّه بن سنان از آن امام در باره مردی سؤال کرد که بقصد حج وارد میشود، و بعلت شدّت فشار گرما بر او طواف کعبه را انجام میدهد، و سعی را در انتظار خنک شدن هوا بتأخیر میافکند. پس گفت: باکی نیست، و بسا که من همین کار را کردهام.
(2) 2826- و در حدیث دیگر گفت: آن را تا فرا رسیدن شب بتأخیر میافکند.
(3) 2827- و علاء از محمد بن مسلم از یکی از آن دو امام علیهما السّلام روایت کرده گفته است: در باره مردی سؤال کردم که به بیت طواف کرده، پس خسته شده، آیا میتواند طواف بین صفا و مروه را تا فردا بتأخیر بیفکند؟ فرمود: نه.
ص: 296
(1) 2828- و رفاعه در باره مردی از آن امام سؤال کرد که در حال اشتغالش بطواف بیت، وقت عصر فرا میرسد، در این صورت آیا پیش از اداء نماز سعی را انجام دهد، یا پیش از انجام سعی بنماز بپردازد؟ گفت: مانعی ندارد که اول نماز بگزارد، و پس از آن بسعی بپردازد.
-2
باب مردی که بنیابت از مرد غائبی یا حاضری طواف میکند
(3) 2829- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: چون بخواهی بنیابت کسی از دوستانت طواف کنی، بسوی حجر الاسود بیا و بگو:
«بسم اللَّه، اللّهمّ تقبّل من فلان-»
. (4) 2830- و یحیی ازرق از آن امام سؤال کرد که: آیا برای مرد شایسته است که بنیابت از خویشانش طواف کند؟ پس گفت: در صورتی که مناسک حجّ را برگزار کرده باشد هر چه میخواهد بکند.
و برای مردی که مقیم مکه باشد، و علّتی بر او عارض نشده باشد، جایز نیست که دیگری بنیابت از او طواف کند.
ص: 297
-1
باب سهو در دو رکعت نماز طواف
(2) 2831- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که آن حضرت در باره مردی که طواف واجب را بجا آورده، و دو رکعت طواف را از یاد برده، تا بسعی بین صفا و مروه مشغول شده، و در این حال متذکّر شده که دو رکعت طواف را بجا نیاورده است فرمود: محلّی را که تا آنجا سعی کرده است نشان میکند، و بمطاف باز میگردد، و آن دو رکعت را بجا میآورد، و پس از آن بمحلّی که آن را نشان کرده بود باز میگردد.
(و او را رخصت دادهاند که سعی بین صفا و مروه را بپایان برساند، و پس از آن باز گردد، و آن دو رکعت را در پشت مقام بجای آورد. و این حدیث را محمّد بن مسلم از امام ابو جعفر علیه السّلام روایت کرده است. و بنا بر این برای آن مرد جایز است که بهر کدام از آن دو حدیث که بخواهد عمل کند). راوی گفت: و به امام معروض داشتم که مردی دو رکعت پشت مقام ابراهیم علیه السّلام را فراموش کرده، و همچنان در حال نسیان مانده است تا از مکّه کوچ کرده، امام فرمود: در این صورت هر کجا که متذکّر شود، آن دو رکعت را بجا آورد، و اگر آن را در زمانی بیاد آورد که در مکّه بسر میبرد میباید از شهر بیرون نرود تا آن را برگزار کند.
ص: 298
(1) 2832- و در روایت عمر بن یزید از امام صادق علیه السّلام آمده است که:
اگر زمان کمی گذشته باشد، باید برگردد و آن دو رکعت را بجا آورد، یا آنکه کسی را مأمور کند، که آن را بنیابت از او انجام دهد.
(2) 2833- و حسین بن سعید از احمد بن عمر روایت کرده است که گفت: از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که دو رکعت طواف واجب را فراموش کرده در حالی که پیرامون بیت طواف نموده، تا بمنی آمده است. امام فرمود:
باید بمقام ابراهیم علیه السّلام بازگردد، و آن دو رکعت را بجا آورد.
و در این مورد رخصتی روایت شده است، دائر بر اینکه میتواند آن دو رکعت را در منی بجا آورد، و این رخصت را ابن مسکان از عمر بن البراء از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است.
(3) 2834- و در روایت جمیل بن درّاج از یکی از دو امام علیهما السّلام آمده است، که در مورد ترک آن دو رکعت در مقام ابراهیم علیه السّلام جاهل بحکم با فراموشکننده برابر است.
ص: 299
-1
باب نوادر طواف
(2) 2835- عاصم بن حمید، از محمد بن مسلم روایت کرده است که گفت: از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که طواف میکند، و سعی بجا میآورد، و پیش از آنکه تقصیر را بجا آورد، طواف مستحبّی انجام میدهد؟ امام فرمود:
این کار در نظر من خوشایند نیست.
(3) 2836- و صفوان بن یحیی از هیثم تیمیّ روایت کرده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: مردی همسرش را که قدرت ایستادن روی پای خود ندارد، بهمراه داشته، و از این رو او را در محملی حمل کرده، و به نیت طواف واجب پیرامون بیت طواف داده، و بسعی بین صفا و مروه برده. در این صورت آیا این طواف و سعی برای آن مرد نیز کفایت میکند؟ امام فرمود: آری، بخدا قسم او را کفایت میکند.
(4) 2837- و ابن مسکان، از هذیل، از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که برای تعیین دفعات طواف، بشمارش همسرش اعتماد میکند، در
ص: 300
این صورت آیا این شمارش برای آن دو، و برای کودکی که با خود دارند کفایت میکند؟ پس امام فرمود: آری. آیا نمیبینی که تو چون پشت سر امام نماز میگذاری به او اقتداء و اتکاء میکنی؟ (و شناخت رکعات نماز را به او وامیگذاری؟) این نیز مثل آنست.
(1) 2838- و سعید اعرج از آن امام علیه السّلام در باره طواف سؤال کرد که:
آیا شخص میتواند که بشمارش همسفر خود اکتفاء کند؟ امام علیه السّلام فرمود:
آری.
(2) 2839- و صفوان از یزید بن خلیفه روایت کرده است، که گفت: امام صادق علیه السّلام مرا دید که پیرامون کعبه طواف میکنم، در حالی که «برطلّه» «1» ای بر سر دارم. پس بعد از آن ملاقات فرمود: پیرامون کعبه طواف میکنی در حالی که برطلهای بر سر داری؟! آن را پیرامون کعبه مپوش، زیرا که آن از زیّ یهود است.
(3) 2840- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: مستحبّ است که سیصد و شصت «اسبوع» بعدد ایام سال طواف کنی، پس اگر نتوانستی، سیصد و شصت شوط، و اگر نتوانستی هر قدر که بتوانی طواف بجا آوری.
ص: 301
(1) 2841- و ابان از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد که: آیا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شماره طوافی که معروف به او باشد، داشته است؟ پس امام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در هر شبانه روز ده اسبوع طواف میکرد: سه اسبوع در اوّل شب، و سه اسبوع در آخر شب، و دو اسبوع هنگام صبح، و دو اسبوع بعد از ظهر، و فرصت استراحتش در میان نوبتهای طواف بود.
(2) 2842- و سعید اعرج از آن امام علیه السّلام در باره شتابنده و کندیکننده در طواف سؤال کرد، پس امام علیه السّلام فرمود: هر دو قسم جایز است، تا هر زمان که آزاری بکسی وارد نسازد.
(3) 2843- و علی بن نعمان از یحیی ازرق روایت کرده است که گفت: به امام ابو الحسن علیه السّلام گفتم: من چهار اسبوع طواف کردم، و پس از آن خسته شدم، آیا جایز است که نمازهای آن را نشسته بجا آورم؟ امام فرمود: نه. گفتم: چگونه شخص نماز شب را- در صورتی که خسته شود، یا فترتی بیابد- نشسته میخواند؟ امام فرمود: آیا شخص نشسته طواف میکند؟ گفتم: نه. فرمود: بنا بر این باید آن نماز را ایستاده بخوانی.
ص: 302
(1) 2844- و علیّ بن ابی حمزه چنین روایت کرده و گفته است که از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره کسی سؤال کردند که در طواف بیت دستخوش سهو شده، تا بشهر خود بازگشته است. پس امام علیه السّلام فرمود: اگر این عمل او از جهت جهل بحکم بوده، باید حج را اعاده کند، و شتر فربهی نیز بر ذمّه دارد.
(2) 2845- و هشام بن حکم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که یک سال در مکه اقامت کند، طواف برای او افضل از نماز است، و کسی که دو سال اقامت کند، این هر دو را بهم میآمیزد، و کسی که سه سال اقامت کند، نماز برای او افضل است.
(3) 2846- و معاویة بن عمّار از آن بزرگوار علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: مستحب است که (در طواف) اسبوع خود را در هر روز و شب شماره کنی.
(4) 2847- و صفوان از عبد الحمید بن سعد روایت کرده است که گفت: از امام ابو ابراهیم علیه السّلام در باره «باب الصفا» سؤال کردم، و گفتم: اصحاب ما در باره آن اختلاف کردهاند، چنان که بعضی میگویند: باب الصفا دریست که بعد از
ص: 303
«باب السقایه» است، و بعضی میگویند: دریست که روبروی حجر الاسود واقع شده است. پس امام فرمود: آن همان دریست که روبروی حجر الأسود است، و دری که بعد از باب السقایه واقع شده دری تازه است که داود آن را ساخته، و آن را گشوده است. «1»
-2
باب سهو در سعی بین صفا و مروه
(3) 2848- علاء از محمد بن مسلم از یکی از دو امام علیه السّلام روایت کرده است که گفت: از آن امام در باره کسی که سعی بین صفا و مروه را فراموش کرده است سؤال کردم. فرمود: بنیابت از او سعی بجا میآورند.
(4) 2849- و از امام صادق علیه السّلام در باره کسی سؤال کردند که شش شوط بین صفا و مروه سعی کرده، و آن را هفت دور پنداشته است، و پس از آنکه محل شده و با زنان مقاربت کرده بیاد آورده است که شش شوط سعی کرده است. امام فرمود: میباید گاوی ذبح کند، و یکدور دیگر سعی بجا آورد.
و کسی که نداند که چند دور سعی بجا آورده میباید سعی را از نو آغاز کند.
و کسی که هشت دور بین صفا و مروه سعی کرده میباید سعی را اعاده کند، و
ص: 304
اگر نه دور سعی بجا آورده چیزی بر ذمه او نیست.
و فلسفه فقهی این حکم اینست که او چون، شش دور سعی کرده وضعش چنان بوده است که از مروه شروع کرده، و بهمانجا پایان داده است، و این خلاف سنّت است، ولی چون نه دور سعی کرده وضع او چنان بوده است که از صفا شروع کرده، و بمروه پایان داده است، و کسی که قبل از صفا بمروه آغاز کند میباید سعی را اعاده نماید.
و کسی که چیزی از هروله را در سعی خود واگذاشته است، چیزی بر ذمّهاش نیست.
(1) 2850- و عبد الرّحمن بن حجّاج از امام ابو ابراهیم علیه السّلام در باره کسی که هشت شوط بین صفا و مروه طواف کرده باشد روایت کرده است که فرمود: اگر خطا کرده باشد یک شوط از آن را بدور میاندازد، و هفت شوط را معتبر میدارد.
و در روایت محمد بن مسلم از یکی از دو امام علیه السّلام آمده است، که فرمود: شش شوط دیگر بر آن میافزاید.
ص: 305
-1
باب سعی در حال سواری و نشستن در میان صفا و مروه
(2) 2851- معاویة بن عمّار در روایت از امام صادق علیه السّلام گفت: به آن امام علیه السّلام معروض داشتم که: آیا جایز است که زن در حالی که بر اسبی یا شتری سوار است میان صفا و مروه سعی کند؟ امام فرمود: باکی بر او نیست. گفت: و از آن امام در باره مردی که چنین کند سؤال کردم، فرمود: باکی بر او نیست، و پیاده رفتن افضل است.
(3) 2852- و عبد الرّحمن بن حجّاج از امام ابو ابراهیم علیه السّلام در باره زنانی که در حال سواری بر شتر و اسب میان صفا و مروه سعی میکنند، سؤال کرد که آیا ایشان را کفایت میکند که پائین صفا و مروه، جایی که بیت را ببینند توقّف کنند؟ پس امام فرمود: آری.
(4) 2853- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هروله بر شخص سوار واجب نیست، ولی میباید اندکی بسرعت براند.
(5) 2854- و عبد الرّحمن بن ابی عبد اللّه از آن امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: جز بعلّت شدّت خستگی در میان صفا و مروه منشین.
ص: 306
-1
باب حکم کسی که بسبب نمازی یا بسبب دیگری سعی بر او قطع شود
(2) 2855- معاویة بن عمار روایت کرده است که به امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که مردی سعی بین صفا و مروه را آغاز میکند، پس در این میان وقت نماز فرا میرسد، آیا میباید سعی را سبک بپایان برد، یا بنماز بپردازد، و پس از آن بسعی بازگردد، یا در همان حالی که هست درنگ کند تا فارغ شود. پس امام فرمود:
آیا بر سطح ما بین صفا و مروه محلّ نمازی برای او یافت نمیشود؟ او نمیباید سعی را سبک بپایان برد، بلکه میباید نماز را بجا آورد، و پس از آن بسعی باز آید، گفتم: و آیا جایز است که بر صفا و مروه بنشیند؟ فرمود: آری.
(3) 2856- و علی بن نعمان و صفوان از یحیی الازرق روایت کردهاند که گفت: از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره مردی که میان صفا و مروه سعی میکند، تا سه شوط یا چهار شوط از سعی را انجام میدهد، پس در این میان دوستی به او بر میخورد، و او را برای برآوردن حاجتی یا صرف طعامی فرا میخواند، در این صورت میباید چه کند؟ امام فرمود: اگر او را اجابت کند باکی نیست، ولی در نظر من اداء حق خدای
ص: 307
عزّ و جلّ خوشایندتر از آنست که حقّ رفیقش را اداء کند.
(1) 2857- و از ابن فضّال روایت شده است که گفت: محمّد بن علیّ از امام ابو الحسن علیه السّلام سؤال کرد که: یک شوط از سعی را انجام دادهام، و پس از آن سپیده بدمید، در این حال باید چه کنم؟ امام فرمود: نماز را بجای آور، و آنگاه باز آی و سعیت را تمام کن.
-2
باب استطاعت سبیل الی الحج
(3) 2858- از ابو الربیع شامی روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره معنی قول خدای عزّ و جلّ که گفت: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا سؤال کردند، پس امام علیه السّلام فرمود: مردم در این باره چه میگویند؟ گفتند میگویند: استطاعت که در این آیه آمده بمعنی داشتن توشه سفر و مرکب است، آن حضرت فرمود: امام ابو جعفر علیه السّلام را از این معنی پرسیدند، پس آن امام فرمود: اگر معنی استطاعت این باشد در این صورت مردم هلاک شدهاند، زیرا اگر هر کسی که توانائی تهیّه توشه سفر و مرکب را داشته باشد، و این مبلغ
ص: 308
را که به اندازه تأمین قوت عیال و بینیازی از مردم است، در راه تهیّه وسائل سفر صرف کند، و بسوی حجّ روانه شود، و آن را از اهل و عیال خود برباید، در این صورت مردم خود را بمهلکه افکندهاند گفتند: پس مقصود از «سبیل» چیست؟ فرمود مقصود فراخی و فراوانی مال است که شخص با صرف کردن بخشی از آن حج بجای آورد، و بخشی را برای قوت عیال خود نگاه دارد. آیا نه اینست که خدای عز و جل زکات را مقرّر داشت، و با وجود این، آن را جز بر کسی که دویست درهم داشته باشد فرض نکرده است؟.
(1) 2859- و هشام بن سالم از ابو بصیر روایت کرده که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که میگفت: «کسی که حجّ بر او عرضه شود، هر چند که بر پشت الاغی با گوش و دم بریده باشد پس، از پذیرفتن آن امتناع کند، او مستطیع برای حجّ است.
-2
باب ترک حج
(3) 2860- حنان بن سدیر [از پدرش- ظ] روایت کرده است، که گفت: در حضور امام ابو جعفر علیه السّلام سخن از بیت بمیان آوردم، پس امام فرمود:
اگر برای یک سال آن را معطّل گذارند ایشان را از نزول عذاب مهلت ندهند. و
ص: 309
در خبر دیگر آمده است که: هر آینه عذاب بر ایشان نازل خواهد شد.
-1
باب اجبار بر حجّ و زیارت پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله
(2) 2861- حفص بن البختری، و هشام بن سالم، و معاویة بن عمّار، و دیگران از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که فرمود: اگر مردم حجّ را ترک کنند، والی موظف خواهد بود که ایشان را به انجام آن و به اقامت در حرم مجبور سازد، و اگر زیارت پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله را ترک کنند هر آینه بر والی واجب است که ایشان را بر این کار و بر اقامت در حرم پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله اجبار کند، پس در صورتی که مالی نداشته باشند باید از بیت المال مسلمین به ایشان انفاق کند.
-3
باب علّت تخلّف از حج
(4) 2862- ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت:
کسی از حجّ فرو نمینشیند مگر بعلّت گناهی، و آنچه خدای عزّ و جلّ میبخشد بیشتر است.
ص: 310
(1) 2863- و ابو حمزه ثمالی از امام ابو جعفر علیه السّلام روایت کرده و گفته است که: او را شنیدم که میگفت: هیچ بنده حاجتی از حوائج دنیا را بر حجّ مقدم نمیدارد، مگر آنکه سرتراشیدگان را میبیند که پیش از برآمدن حاجت او از حجّ باز آمدهاند.
-2
باب واگذار کردن حجّ بکسی که از انجام آن برآید
(3) 2864- حلبی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: اگر شخص توانگری باشد، که بیماری یا امری میان او و حجّ حائل شده باشد، خدای عزّ و جلّ او را در کار حجّ معذور میدارد، زیرا بر عهده او است که صروره فاقد مالی را از مال خود بحجّ بفرستد.
(4) 2865- عبد اللّه بن سنان از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود امیر مؤمنان علیه السّلام پیر سالخوردهای که حجّ نکرده و توان آن را هم دیگر نداشت امر فرمود مردی را بدادن مئونه به نیابت از خود رهسپار حجّ کند.
ص: 311
(1) 2866- و معاویة بن عمّار در باره کسی که به نیابت از دیگری حجّ کند، از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد که آیا این حجّ نیابی او را از حجّة الاسلام بینیاز میکند؟ امام فرمود: آری.
(2) 2867- و علیّ بن ابی حمزه، از ابو بصیر، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: اگر مردی که حجّ بر ذمّه دارد، مرد تنگدستی را بحجّ بفرستد، هر گاه بعدها آن تنگدست توانگر شود، باید حجّ بجا آورد، و همچنین شخص ناصب- یعنی دشمن اهل بیت- زمانی که بمعرفت گراید، اگر چه حجّ بجا آورده باشد، حجّ بر ذمّه دارد.
(3) 2868- و سعد بن عبد اللّه از موسی بن حسن، از ابو علیّ احمد بن محمّد بن مطهّر روایت کرده است که گفت: به امام ابو محمد علیه السّلام نوشتم که من صد و پنجاه دینار بشش نفر پرداختم، تا با آن حجّ بجا آورند، پس ایشان از سفر حجّ باز آمدند، ولی یکی از آن جمع بمن مراجعه نکرد، و دیگری از ایشان نزد من آمد و اظهار کرد که بخشی از دینارها را صرف کرده، و بقیّهای از آن بجای مانده است، و او آن بقیّه را بمن باز میگرداند. پس من بر آن شدم که دینارهائی را که بشخص نخستین دادهام از او
ص: 312
مطالبه کنم، پس امام علیه السّلام برای من مرقوم داشت که: متعرّض آن کس که نزد تو نیامده است مشو، و از آن دیگر که نزد تو آمده است چیزی از آنچه برای تو میآورد مستان، زیرا اجر عمل تو بر عهده کرم خدای عزّ و جلّ قرار گرفته است.
(1) 2869- و بزنطی در روایت از امام ابو الحسن علیه السّلام گفت: از آن امام در باره مردی سؤال کردم که حجّهای از مردی گرفته است، و پس از آن راهزنان راه را بر او بریدهاند،- و توشه سفرش را ربودهاند- پس در این میان مردی حجّهای دیگر به او داده است، آیا قبول حجّه دوّم برای او جایز است؟ پس امام علیه السّلام فرمود:
این عمل برای او جایز است، و آن حجّه- که او بجا میآورد- هم برای شخص اوّل محسوبست، و هم برای شخص آخر، زیرا در صورتی که شخصی یافت شده است که حجّهای به او عطا کند، کاری جز آنچه کرده است، از او برنمیآمده است.
(2) 2870- و جمیل بن درّاج از امام صادق علیه السّلام در باره مردی روایت کرده است که مالی نداشته، و بنیابت دیگری حجّی بجا آورده، یا دیگری او را بحجّ برده، و پس از آن مالی بدست آورده، در این صورت آیا حجّ بر ذمّه او تعلق میگیرد؟ پس امام علیه السّلام فرمود: همان یک حجّ برای هر دوتاشان کفایت میکند.
ص: 313
(1) 2871- و به امام صادق علیه السّلام معروض داشتند که مردی حجّهای از مردی میگیرد، و قضا را در آن میان میمیرد، و چیزی از خود بجا نمیگذارد، پس امام علیه السّلام فرمود: برای میّت کفایت میکند، و اگر نزد خدا حجّهای داشته برای صاحب مال ثبت میشود.
(2) 2872- و سعید بن عبد اللّه اعرج از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد که:
آیا صروره میتواند از میّتی حجّ نیابی بجای آورد؟ پس امام فرمود: آری، در صورتی که صروره مالی که بوسیله آن حجّ بجای آورد، نداشته باشد. و اگر مالی داشته باشد این کار برای او جایز نیست، مگر زمانی که از مال خود حجّ بجای آورد، و اگر صروره از مال میّت برای میّت حجّ بجای آورد این حجّه برای میّت کفایت میکند، اعمّ از اینکه آن صروره مالی داشته باشد یا نداشته باشد.
(3) 2873- و حسن بن محبوب از علیّ بن رئاب از امام صادق علیه السّلام در باره مردی روایت کرده است که حجّهای را بمردی داده است تا با صرف آن از کوفه بنیابت از او حجّ بجای آورد، ولی او از بصره آغاز کرده است. امام فرمود: باکی نیست، در صورتی که همگی مناسک حجّ را برگزار کند، حجّش کامل شده است.
ص: 314
(1) 2874- و ابن محبوب، از هشام بن سالم، از ابو بصیر از یکی از دو امام علیهما السّلام در باره مردی روایت کرده است که درهمی چند بمردی داده است، تا بنیابت او حجّ مفردی بجای آورد، آیا برای او جایز است که از عمره بحجّ وارد شود- یعنی بجای حجّ افراد حجّ تمتع بجای آورد؟- امام فرمود: آری. زیرا در این مخالفت او را بسوی حجّی برتر و بهتر برده است.
(2) 2875- و وهب بن عبد ربّه از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد که آیا جایز است که شخص از جانب ناصبی حجّ بجای آورد؟ پس امام فرمود: نه. راوی گفت:
گفتم: پس اگر آن ناصب پدر من باشد؟ امام فرمود: اگر او پدر تو است، پس از جانب او حجّ بجای بیاور.
(3) 2876- و روایت شده است که امام صادق علیه السّلام مبلغ سی دینار بمردی عطا کرد، و فرمود تا بنیابت از اسماعیل- فرزند آن حضرت- حجّ بجای آورد، و همگی مناسک را به او آموخت- و انجام دادن آنها را با او شرط کرد- و آنگاه فرمود: هر گاه بر این گونه عمل کنی- در برابر آن خستگی که بر تن خود تحمّل کردهای- نه حجّ از آن تو، و یک حجّ از آن اسماعیل است.
(4) 2877- و ابان بن عثمان، از یحیی الازرق از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: کسی که بنیابت از انسانی حجّ بجا آورد، آن هر دو شریک
ص: 315
میشوند، تا چون طواف واجب را برگزار کرد، شرکت قطع میشود، و بعد از آن، هر عملی که انجام گیرد متعلّق به آن حجّکننده است.
(1) 2878- و نیز آن امام علیه السّلام در باره مردی که مالی بمردی داد تا بنیابت او حجّ بجای آورد، و او برای خودش حجّ بجای آورد، فرمود: آن حجّه متعلّق بصاحب مالست. و باکی نیست که زن از مرد و از زن و مرد از زن و مرد و نیز صروره از صروره و غیر صروره و بالعکس نیابت کنند.
(2) 2879- و حریز از محمّد بن مسلم روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم که: آیا جایز است که صروره از مال زکات حجّ بجای آورد؟ امام فرمود: آری.
(3) 2880- و از معاویة بن عمّار روایت شده است، که گفت: در باره مردی بمحضر امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: برای تجارت آهنگ مکّه میکند، یا شترانی دارد که آنها را بمسافرین مکّه کرایه میدهد، در این صورت آیا حجّ او ناقص است، یا تمام است؟ امام فرمود: نه. بلکه حجّ او تمام است.
ص: 316
-1
باب حجّ شتر دار و اجیر
(2) 2881- از معاویة بن عمّار روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم که: آیا حجّ شتردار تمام است، یا ناقص است؟ امام فرمود: تمام است- یعنی ذمّه او را بریء میسازد- گفتم: حجّ اجیر- یعنی کسی که خود را برای خدمت در کاروان، و یا برای انجام حجّ نیابی اجاره میدهد- تمام است، یا ناقص است؟ امام فرمود: تمام است.
-3
باب متعلّق بکسی که بمیرد، در حالی که حجّة الاسلام و حجّی نذری بر ذمّه دارد
(4) 2882- حسن بن محبوب، از علی بن رئاب، از ضریس کناسیّ روایت کرده است که گفت: از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که حجّة الاسلام بر ذمه داشته و در این حال نذر میکند که اگر فی المثل فلان حاجتش برآورده شود مردی را بشکرانه آن برای حجّ بمکّه برد. ولی شخص نذرکننده پیش از آنکه حجّة الاسلام را انجام دهد، یا بنذر خود وفا کند میمیرد. امام فرمود: اگر مالی از خود بجا نهاده باشد،
ص: 317
حجّة الاسلام را از مجموع مالش برای او بجا میآورند، و مبلغی از ثلث مالش را برای حجّ نذریش اختصاص میدهند، ولی اگر مالی جز به اندازه مخارج حجّة الاسلام بجای ننهاده باشد، حجة الاسلام او را از محل ما ترکش انجام میدهند، و ولیّ او حجّ نذریش را بنیابت از او بجا میآورد، و در حقیقت این حجّ نذری بمانند دینی بر ذمّه او است.
-1
باب آنچه در باره حجّ قبل از معرفت آمده است
(2) 2883- عمر بن اذینه در روایت خود گفت: بوسیله نامهای از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که حجّ بجای آورده، در حالی که نسبت به این امر- یعنی مقام ولایت ائمّه علیهم السّلام- درایت و معرفتی نداشته است، و پس از آن، خدا بر او منّت نهاده، و معرفت و اعتقاد به این امر را به او افاضه کرده است، در این صورت آیا حجّة الاسلام بر او واجب است؟ امام فرمود: او با انجام حجّ فریضه خدای عزّ و جلّ را برگزار کرده است. ولی اعاده حجّ در نظر من خوشایندتر است.
(3) 2884- و از ابی عبد اللّه خراسانی، از امام ابی جعفر ثانی علیه السّلام گفت:
به آن حضرت معروض داشتم که: من در زمانی که در ظلمت خلاف بسر میبردم حجّ بجا آوردهام، و این حجّ را در حالی بجا آوردم که خدا نعمت معرفت شما را بر من انعام
ص: 318
فرموده است، و دانستهام که آنچه در آن بسر میبردهام باطل بوده، پس رأی شما در باره حجّه من چیست؟ امام فرمود: این حجّه خود را حجّة الاسلام قرار ده، و آن یک را بحساب نافله محسوب دار.
-1
باب آنچه در باره مسافری آمده است که در راه سفر بمکّه میگذرد
(2) 2885- معاویة بن عمّار در روایت خود گفت: به امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که مردی عازم یمن یا مقصدی دیگر در راه سفر خود بمکّه میگذرد، و او در زمانی بمردم آنجا میرسد که بسوی حجّ بیرون میشوند، پس او نیز در جمع ایشان بسوی مشاهد- و برای انجام مناسک- بیرون میشود، در این صورت آیا شهود آن مشاهد- و انجام آن مناسک او را از حجّة الاسلام کفایت میکند؟ امام فرمود: آری.
-3
باب حجّ غلام و کنیز
(4) 2886- حریز از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
هر گونه خلافی که غلام محرم در حال احرام خود مرتکب شود، در صورتی که مالکش او
ص: 319
را اجازه محرم شدن داده باشد، غرامت آن بر عهده مالک او است.
(1) 2887- و حسن بن محبوب، از فضل بن یونس روایت کرده است، که گفت: بعنوان سؤال بمحضر امام ابو الحسن علیه السّلام معروض داشتم که: من در آن حال که در مکّه بسر میبرم کنیزکانی نزد خود دارم، پس آیا در روز ترویه ایشان را بفرمایم تا نیّت حجّ ببندند، و آنگاه ایشان را همراه خود برای انجام مناسک حجّ بیرون برم، یا ایشان را در مکّه بجای گذارم؟ پس امام فرمود: اگر ایشان را برای انجام مناسک بیرون بری بهتر است، و اگر در مکّه بگذاری و بشخصی موثّقشان بسپاری نیز باکی نیست. زیرا مملوک تا آن زمان که آزاد شود حجّی و عمرهای بر ذمّه ندارد.
(2) 2888- و مسمع بن عبد الملک از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هر گاه غلامی ده بار حجّ بجای آورد، زمانی که مستطیع شود حجّة الاسلام را بر ذمّه دارد.
(3) 2889- و در روایت نضر از عبد اللّه بن سنان، از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: مملوک اگر در حال بردگی حجّ بجای آورد، هر گاه قبل از آزاد شدن بمیرد، آن حجّ او را کفایت میکند، و اگر آزاد شود حجّ را بر ذمّه دارد.
ص: 320
(1) 2890- و اسحاق بن عمّار روایت کرده و گفته است که از امام ابو ابراهیم علیه السّلام در باره ام ولدی متعلّق بمردی سؤال کردم که آن مرد او را بحجّ برده باشد، آیا این حجّ برای او از حجّة الاسلام کفایت میکند؟ فرمود: نه. گفتم در آن حجّ که بجای آورده اجری برای او هست؟ فرمود: آری.
-2
باب آنچه غلام آزاد شده در شامگاه عرفه را از حجّة الاسلام کفایت میکند
(3) 2891- حسن بن محبوب، از شهاب، از امام صادق علیه السّلام در باره مردی روایت کرده است که در شامگاه عرفه غلامی از آن خود را آزاد کرده، و غلام- پس از آزاد شدن- موقف عرفه را درک نموده است، امام علیه السّلام فرمود: این آزادی- و انجام بقیّه مناسک حجّ- غلام را از حجة الاسلام کفایت میکند، و برای مالک او دو اجر نوشته میشود: یکی ثواب آزاد کردن بنده، و دیگری ثواب حجّ.
(4) 2892- و در روایت معاویة بن عمار آمده است که گفت: بمحضر امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: مملوکی در روز عرفه آزاد شده است، امام فرمود: در صورتی که یکی از دو موقف را درک کند حجّ را درک کرده است.
ص: 321
-1
باب حجّ کودکان
(2) 2893- زراره از یکی از دو امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
چون مرد پسر خود را، که هنوز کودکست، بحجّ ببرد، او را میفرماید تا لبّیک بگوید، و حجّ را تصوّر و تعقّل کند، پس اگر نتوانست لبّیک بگوید، دیگری از او نیابت میکند، و او را طواف میدهند، و بنیابت او نماز بجا میآورند، گفتم: در صورتی که چیزی نداشته باشند که از جانب او ذبح کنند؟ فرمود: از طرف خردسالان ذبح کرده میشود، و بزرگسالان روزه میدارند. و ایشان را از هر چه از قبیل جامه و عطر، که محرم میباید از آن بپرهیزد پرهیز میدهند. پس در صورتی که کودک شکاری را بکشد، کفّاره آن بر ذمّه پدر او است.
(3) 2894- و از ایّوب برادر أدیم روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام پرسیدند که کودکان را از کجا برای پوشیدن لباس احرام از جامههاشان برهنه میکنند، پس امام فرمود: پدرم علیه السّلام ایشان را از سرزمین فخّ برهنه میکرد.
(4) 2895- و از یونس بن یعقوب از پدرش روایت شده است، که گفت: بمحضر امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که من کودکان خردسالی را بهمراه دارم، و از
ص: 322
تصرّف هوا بر ایشان بیم همی دارم، پس از کجا باید محرم شوند؟ پس امام فرمود: آنان را بعرج «1» بیاور تا از آنجا محرم شوند، زیرا چون بعرج آمدی در تهامه «2» واقعشدهای سپس فرمود: پس اگر بر ایشان بیم کردی ایشان را به جحفه «3» بیاور.
(1) 2896- و معاویة بن عمار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کودکانی را که با شما بودند در نظر بگیرید، و ایشان را بجحفه یا بطن مرّ ببرید، و میباید تا مراسمی را که در باره محرم بکار میبندند در باره ایشان بکار بندند، و ایشان را طواف دهند، و جمرات را از جانب ایشان رمی کنند، و هر کدام از ایشان که قربانی ندارد میباید ولیّش از جانب او روزه بدارد، و علیّ بن الحسین (علیهما السّلام) کارد را در دست کودک میگذاشت، و مردی دست او را میگرفت، و قربانی را ذبح میکرد.
(2) 2897- و سماعه از آن امام علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که
ص: 323
غلامانش را فرمود تا حجّ تمتّع بجا آورند، امام فرمود: در این صورت بر ذمّه او است که قربانی را از جانب ایشان بگذراند، راوی گفت: گفتم: او درهمی چند به این منظور به ایشان داده است، ولی بعضی از ایشان قربانی گذرانده، و بعضی دیگر درهمها را نگاه داشته است، و بجای قربانی روزه گرفته است. امام فرمود: او مهمّ ایشان را کفایت کرده است، و اختیار دارد که درهمها را برای روزهدار بگذارد، یا از او بستاند. راوی گفت: امام فرمود: و اگر ایشان را بفرماید تا- بجای قربانی- روزه بدارند مهم ایشان را کفایت کرده است.
(1) 2898- و صفوان از اسحاق بن عمّار روایت کرده است، که گفت: از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره نوجوان ده سالهای که حجّ بجای میآورد، سؤال کردم، امام فرمود: چون بحدّ احتلام برآید حجّة الاسلام بر ذمّه خواهد داشت، و همچنین دوشیزه چون حائض شود حجّة الاسلام بر ذمّهاش خواهد بود.
(2) 2899- و از علیّ بن مهزیار، از محمّد بن فضیل روایت شده است که گفت:
از امام ابو جعفر ثانی علیه السّلام در باره کودک سؤال کردم که چه وقت او را محرم میسازند؟ فرمود: زمانی که دندان بیندازد.
(3) 2900- و أبان از حکم روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام شنیدم که میگفت: کودک چون به حجّ برده شود، حجّة الاسلام را
ص: 324
برگزار کرده است تا زمانی که کبیر گردد، و غلام چون بحجّ برده شود حجة الاسلام را برگزار کرده است، تا زمانی که آزاد گردد.
-1
باب کسی که وام میستاند و حج میگزارد و وجوب حجّ بر کسی که وام دارد
(2) 2901- از یعقوب بن شعیب روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که با گرفتن وام حجّ بجا میآورد، در صورتی که حجّة الاسلام را بجا آورده است. آیا این عمل جایز است؟ امام فرمود: آری، زیرا خدای عزّ و جلّ وام او را بزودی اداء خواهد کرد، ان شاء اللَّه تعالی.
(3) 2902- و از عبد الملک بن عتبه روایت شده است که گفت: از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که با وجود وام داشتن وام میستاند، و بحجّ میرود. امام فرمود: در صورتی که زمینهای در مال برای پرداختن وام داشته باشد، باکی نیست.
(4) 2903- و موسی بن بکر روایت کرده است که بمحضر آن امام معروض داشتم که: آیا شخص در صورت داشتن پس اندازی که چون حادثهای برای او رخ
ص: 325
دهد، باز پرداخت وامش از محلّ آن پس انداز ممکن باشد، میتواند وام بستاند، و بحجّ برود؟ امام فرمود: آری.
(1) 2904- و از ابو همّام روایت شده است که گفت: بمحضر حضرت امام رضا علیه السّلام در باره مردی معروض داشتم که وامی بر ذمّه دارد، و درآمد سالیانهای بدست او میرسد، آیا میباید با آن درآمد وامش را بپردازد، یا بحجّ برود؟ فرمود: با بخشی از آن وام را میپردازد، و با بخشی بحجّ میرود، گفتم: آن درآمد چیزی بقدر نفقه حجّ نیست. فرمود: یک سال وام را میپردازد، و یک سال بحجّ میرود، گفتم: این مال از طرف سلطان به او داده شده است. فرمود: باکی بر شما نیست.
(2) 2905- و مردی در سؤال از امام صادق علیه السّلام معروض داشت: من مردی وامدارم، در این صورت آیا جایز است که وام بستانم و بحجّ روم؟ پس امام فرمود:
آری. این کار برای پرداختن وام مؤثّرتر است.
(3) 2906- و ابن محبوب از ابان، از حسن بن زیاد عطّار روایت کرده است که گفت: بمحضر امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: من وام بر ذمّه دارم، و در
ص: 326
این حال چند درهمی بدستم میرسد، پس اگر آن را در میان وامخواهان توزیع کنم چیزی بجا نمیماند، در این صورت آن را نفقه حجّ سازم یا میان وامخواهان توزیع کنم؟ فرمود: آن را نفقه حجّ ساز، و خدا را بخوان تا وام تو را از طرف تو بپردازد، ان شاء اللَّه تعالی.
-1
باب آنچه در باره زنی آمده است که شوهرش او را از حجّة الاسلام یا حجّ مستحبّ منع میکند
(2) 2907- أبان از زراره چنین روایت کرده است که گفت: از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره زنی سؤال کردم که شوهری دارد، و آن زن صروره است، و شوهرش او را اجازه حجّ نمیدهد، امام فرمود: او حجّ را بجا میآورد، اگر چه شوهرش اجازه ندهد.
(3) 2908- و در روایت عبد الرّحمن بن ابی عبد اللّه از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: او بحجّ میرود اگر چه شوهرش با رفتن او خوار و خفیف شود.
(4) 2909- و اسحاق بن عمّار از امام ابو ابراهیم علیه السّلام روایت کرده است که گفت: از آن امام در باره زن توانگری سؤال کردم که حجة الاسلام را بجا آورده است، ولی بشوهرش میگوید: بار دیگر مرا بحجّ ببر، در این صورت آیا شوهر حقّ دارد که
ص: 327
او را منع کند؟ امام فرمود: آری. مرد در جواب زن میگوید: حقّ من در این باره بر تو از حقّ تو بر من عظیمتر است
-1
باب حجّ زن با غیر محرم یا ولی
(2) 2910- از معاویة بن عمّار چنین روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره زنی سؤال کردم که بدون ولی بسوی مکّه روان میشود. پس امام فرمود: باکی نیست که با گروهی مورد وثوق و اعتماد روان شود.
(3) 2911- و در روایت هشام، از سلیمان بن خالد آمده است که از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد، که آیا زنی که قصد سفر حجّ دارد، و محرمی با او نیست، حجّ برای او شایسته است؟ امام فرمود: آری. در صورتی که ایمن باشد.
(4) 2912- و بزنطی از صفوان جمّال روایت کرده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که مرا بشغلم شناختهای- و میدانی که من شتر دارم- گاهی چنین اتّفاق میافتد که زنی برای سفر حجّ بمن مراجعه میکند، که او را به اسلامش، و محبّتش نسبت بشما، و ولایتش در حقّ شما میشناسم- ولی او محرمی
ص: 328
ندارد- در این صورت تکلیف من نسبت به او چیست؟ امام علیه السّلام فرمود: هر زمان که زنی مسلمان بتو مراجعه کرد، او را سوار کن، زیرا که مرد مؤمن محرم زن مؤمنه است. سپس امام علیه السّلام این آیه را تلاوت کرد: وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ.
-1
باب حجّ زن در دوران عدّه
(2) 2913- علاء از محمد بن مسلم از یکی از دو امام علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: زن مطلّقه میتواند در دوران عدّهاش بحجّ برود.
(3) 2914- و ابن بکیر از زراره روایت کرده است که از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم که آیا زنی که شوهرش وفات یافته میتواند در دوران عدّهاش بحجّ برود؟ امام فرمود: آری.
-4
باب حجّکنندهای که در راه میمیرد
(5) 2915- علیّ بن رئاب، از ضریس روایت کرده است که از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم- که بقصد انجام حجّة الاسلام از شهر و دیار خود خارج شده، و در عرض راه وفات یافته است، پس امام فرمود: اگر در حرم
ص: 329
در گذشته است، همان وصول بحرم برای حجّة الاسلام او کافی است، ولی اگر نرسیده بحرم درگذشته است، باید ولیّ او حجّة الاسلام را بنیابت از او برگزار کند.
(1) 2916- و علیّ بن رئاب از برید بن معاویه عجلیّ روایت کرده است که گفت: از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که بقصد حجّ از شهر و دیار خود خارج شده و شتری و نفقه سفری و توشهای همراه داشته، و در عرض راه وفات یافته است. امام فرمود: اگر صروره بوده، و در حرم درگذشته برای حجّة الاسلام او کافی بوده، و اگر صروره بوده و قبل از آنکه محرم شود درگذشته است، شترش و توشه و نفقه سفرش و هر چه با او بوده است میباید در راه انجام حجّة الاسلام صرف شود، پس اگر چیزی زائد از نفقه حجّة الاسلام بجای ماند، در صورتی که وامی بر ذمّه نمیداشته، آن چیز متعلّق بورثه است. گفتم اگر آن حجّ بعنوان تطوّع و بنا به استحباب- میبوده، و شخص حاجّ قبل از احرام بستن در راه درگذشته است، شتر و نفقه و اشیائی که با او بوده متعلّق بکیست؟ امام فرمود: همگی آنچه با او بوده، و از خود بجای نهاده متعلّق بورثه است، مگر آنکه وامی بر ذمّه او میبوده، که میباید از ما ترک او پرداخته گردد. و یا آنکه وصیّتی کرده که میباید در باره کسی که بنفع او وصیّت کرده است،
ص: 330
اجراء شود، و در حساب ثلث اموال او محسوب گردد.
-1
باب وجوب برگزار کردن حجّة الاسلام از جانب متوفّی اعمّ از آنکه در این باره وصیّت کرده باشد یا نه
(2) 2917- هارون بن حمزه غنوی از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که وفات یافته، و حجّة الاسلام را بجا نیاورده، و میراثی جز به اندازه نفقه حجّ بجای ننهاده، و ورثهای نیز دارد. امام فرمود: ورثه بتصرّف در میراث او مستحقترند، اگر بخواهند آن را میخورند، و اگر مایل باشند آن را صرف انجام حجّ بنیابت او میکنند.
(3) 2918- و از حارث فروشنده انماط «1» روایت شده است که از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که به انجام حجّی وصیّت کرد. پس امام فرمود: اگر صروره بوده میباید حجّ را از اصل مال او انجام دهند، زیرا که آن دینی است که او بر ذمّه داشته، ولی اگر حجّ بجای آورده است، نفقه حجّ از ثلث مال او برداشت میشود.
(4) 2919- و از حارث بن مغیره روایت شده است که گفت: بمحضر امام
ص: 331
صادق علیه السّلام معروض داشتم که دخترم به انجام حجّهای وصیّت کرده و خود حجّ بجای نیاورده امام فرمود: بنا بر این از جانب او حجّ بگزار، زیرا که آن حجّه هم برای تو است، و هم برای او. گفتم مادرم درگذشته و حجّ بجای نیاورده. فرمود از جانب او حجّ بجای آور، زیرا که آن حجّه هم برای تو است، و هم برای او.
(1) 2920- و از معاویة بن عمّار روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره زنی سؤال کردم که مالی را برای مصرف در صدقه و حجّ و آزاد کردن برده مورد وصیّت قرار داد، پس امام فرمود حجّ را مقدّم بدار، زیرا که آن مفروض است، پس اگر چیزی باقی ماند بخشی از آن را در صدقه و بخشی را در آزاد کردن برده قرار ده.
(2) 2921- و از بشیر نبّال روایت شده است که گفت: به امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: مادرم وفات یافت در حالی که حجّ بجای نیاورده بود، امام فرمود: مردی یا زنی بنیابت از او حجّ بجای میآورد. گفتم کدامیک در نظرتان خوشایندتر است؟ فرمود: مرد نزد من خوشایندتر است.
(3) 2922- و از عاصم بن حمید از محمد بن مسلم روایت شده است که گفت:
ص: 332
از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که وفات یافته و حجّة الاسلام را بجا نیاورده، و وصیّتی نیز در باره آن نکرده، در این صورت آیا باید از جانب او برگزار کنند؟ امام فرمود: آری.
-1
باب اینکه شخصی به انجام حجّی وصیّت میکند ولی وصیّ او آن را در مورد آزاد کردن بردهای قرار میدهد.
(2) 2923- ابن مسکان در روایت خود چنین گفت: که ابو سعید از امام- صادق علیه السّلام حکایت کرد که آن امام را در باره مردی سؤال کردند که وصیّت کرد تا حجّهای بابت او بجا آورند، ولی وصی او آن را وصیّتی در باره آزاد کردن بردهای قرار داد، پس امام علیه السّلام فرمود: وصی او غرامت آن را بر عهده میگیرد، و آن وصیت را، همان گونه که موصی وصیّت کرده است، در باره حجّهای قرار میدهد، زیرا خدای عزّ و جلّ میگوید: «پس کسی که بعد از شنیدن نصّ وصیّت، آن را مبدّل سازد، همانا که گناه آن متوجّه کسانیست که آن را مبدّل میسازند».
-3
باب حج بنیابت امّ ولد، زمانی که او درگذشته باشد
(4) 2924- ابن فضّال از یونس بن یعقوب روایت کرده است که گفت: در
ص: 333
پیامی بمحضر امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: زنی امّ ولد بوده، و در گذشته است، و خواسته است تا از جانب او حجّهای بجای آورند، امام فرمود: آیا نه اینست که او- پس از وفات مالکش- بوسیله فرزندش آزاد شده است؟ باید از جانب او حجّ بجا آوری.
شرح: «امّ ولد: کنیزی است که از مولایش دارای فرزند شده است»
-1
باب مربوط به اینکه: مردی مرد دیگری به او وصیّت میکند که سه نفر را از جانب او بحجّ بگمارد. در این صورت آیا برای او حلالست که یکی از آن سه حجّه را بخودش اختصاص دهد؟
(2) 2925- عمرو بن سعید ساباطیّ بوسیله نامهای از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که مردی دیگر به او وصیّت کرد که سه نفر را از جانب او بحجّ بگمارد، در این صورت آیا برای او حلالست که یکی از آن سه حجّه را بخودش اختصاص دهد؟ پس امام علیه السّلام بخطّ خود که آن را خواندم توقیع فرمود که:
ان شاء اللَّه تعالی از جانب او حجّ بجای آور، زیرا که اجری مانند اجر او خواهی داشت، و ان شاء اللَّه تعالی چیزی از اجر او نیز کاسته نمیگردد.
ص: 334
-1
باب کسی که حجّهای را میگیرد، ولی آن یک حجّه برای نفقه سفرش کفایت نمیکند
(2) 2926- علیّ بن مهزیار از محمّد بن اسماعیل روایت کرده است که گفت:
مردی را مأمور کردم که از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره مردی سؤال کند که حجّهای را از مردی میگیرد، ولی برای نفقه سفرش کفایت نمیکند، آیا در این حال حقّ دارد که حجّه دیگری از مردی دیگر بگیرد. تا به این وسیله وسعتی بیابد؟ و آیا آن یک حجّه برای هر دو کفایت میکند؟ یا باید هر دو را ترک کند؟ وی گفت: امام فرمود:
خوشایندتر نزد من اینست که حجّه بطور خالص بیکی اختصاص یابد، پس در صورتی که یک حجّه برای او کافی نباشد آن را نگیرد.
-3
باب کسی که در باره حجّ وصیّت کرده، بیآنکه نفقه کافی برای آن در نظر گرفته باشد
(4) 2927- ابن مسکان از ابو بصیر از کسی که از امام علیه السّلام سؤال کرده، روایت نموده است که به امام معروض داشتم که: مردی در وصیّت خود بیست دینار برای حجّهای اختصاص داده است پس امام فرمود: مردی، از هر کجا که آن مبلغ او را
ص: 335
برساند حجّ بجای میآورد.
(1) 2928- و ابراهیم بن مهزیار به امام ابو محمّد عسکری علیه السّلام نوشت:
بمحضر امام اعلام میدارم که دوست و تابع مکتب شما علیّ بن مهزیار وصیّت کرده است که از مزرعهای- که ربع آن را از آن شما ساخته- سالی یک حجّه در برابر بیست دینار بجا آورند، و از آن زمان که راه بصره قطع شده نفقه سفر دو برابر گشته است، و مردم به بیست دینار اکتفاء نمیکنند. و همچنین دو حجّ برای عدّهای از موالی شما وصیّت کرده است. پس امام علیه السّلام در جواب نوشت: ان شاء اللَّه تعالی بجای سه حجّ دو حجّ قرار میدهند.
شرح: «از این روایت پیداست که علیّ بن مهزیار قبل فوت امام عسکری علیه السّلام از دنیا رفته بوده، و غیبت صغری را هم ندیده بوده تا چه رسد به غیبت کبری. بکمال الدین باب من شاهد القائم رقم 23 رجوع شود».
(2) 2929- و علیّ بن محمّد حضینی به آن امام نوشت: پسر عمّم وصیّت کرده است که در هر سال حجّهای در مقابل پانزده دینار از جانب او بجا آورند، ولی این مبلغ برای این منظور کفایت نمیکند، پس در این باره مرا چه میفرمائید؟ پس امام علیه السّلام نوشت: ان شاء اللَّه دو حجّه را در یک حجّه قرار میدهی، زیرا خدا به آن امر عالم است.
ص: 336
-1
باب انجام حج از مأخذ سپرده
(2) 2930- سوید قلّاء از ایّوب بن حرّ، از برید عجلیّ از امام صادق علیه السّلام روایت کرده و گفته است: از آن امام در باره مردی سؤال کردم که مالی را بمن سپرد، و بمرد و اولادش چیزی ندارند. و او حجّة الاسلام را بجا نیاورده است. امام فرمود: از جانب او حجّ بجای بیاور، و هر چه را باقی ماند به ایشان بپرداز.
-3
باب شخصی که بمیرد و پسرش نداند که حجّ بجا آورده است یا نه
(4) 2931- از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردند که در گذشته است، و او پسری دارد و آن پسر نمیداند که پدرش حجّ بجای آورده است یا نه. امام فرمود: آن پسر از جانب او حجّ بجای میآورد، پس اگر پدرش حجّ کرده بود حجهای مستحبّ برای پدر و واجب برای پسر نوشته میشود. و اگر پدرش حجّ نکرده بود برای پدر حجّهای واجب و برای پسر حجّهای مستحب نوشته میشود.
-5
باب متعلّق بکسی که بنیابت پدرش حجّ تمتع بجا میآورد
(6) 2932- جعفر بن بشیر، از علاء، از محمّد بن مسلم روایت کرده است که
ص: 337
گفت: از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره مردی که بنیابت از پدرش حجّ بجا میآورد، سؤال کردم که آیا او حجّ تمتّع قصد میکند؟ فرمود: آری، متعه از آن او و حجّ از آن پدر او است.
-1
باب بعقب انداختن حج
(2) 2933- محمد بن فضیل گفت: از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره قول خدای عزّ و جلّ: وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا سؤال کردم. پس امام فرمود: این آیه در باره کسی نازل شده است که حجّ- حجّة الاسلام- را بتعویق میافکند، در صورتی که سرمایه و امکان این سفر را در اختیار دارد. و او در تعلّل و تسویف خود میگوید: امسال حجّ میکنم. امسال حجّ میکنم. و این تعلّل را همچنان ادامه میدهد، تا پیش از آنکه حجّ را برگزار کند میمیرد.
(3) 2934- و از معاویة بن عمّار روایت شده است، که گفت: از امام- صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که هرگز حجّ نکرد، در صورتی که ثروتمند بود. پس امام فرمود: او از کسانیست که خدای عزّ و جلّ در باره ایشان گفته است: وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی - یعنی و ما بروز قیامت او را کور محشور میکنیم- پس
ص: 338
گفتم: سبحان اللَّه کور؟! امام فرمود: خدای عزّ و جلّ او را از پوئیدن راه خیر کور کرده است.
(1) 2935- و صفوان بن یحیی، از ذریح محاربی، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که بمیرد، و حجّة الاسلام را بجا نیاورده باشد، و مانع او از انجام آن احتیاجی مبرم، یا مرضی طاقت فرسا یا سلطانی بازدارنده از حجّ نباشد، پس همی باید تا یهودی یا نصرانی بمیرد.
(2) 2936- و علیّ بن ابی حمزه از آن امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که نفقه سفر حجّ را در اختیار داشته باشد، و در انجام آن دفع الوقت آغاز کند، در صورتی که شاغلی خداپسند او را معذور ندارد، تا مرگش فرا رسد، شریعتی از شرایع اسلام را زیر پا نهاده است.
-3
باب انجام عمره در ماههای حج
(4) 2937- سماعة بن مهران از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که در ماه شوال آهنگ عمره کند و نیّتش این باشد که عمره را بجا آورد، و
ص: 339
بشهر خود بازگردد، باکی بر آن نیست، و اگر تا موسم حجّ در مکّه اقامت کند، در این صورت او متمتّع است. (یعنی باید نیّت بحجّ تمتّع کند) زیرا ماههای حجّ شوّال و ذو القعده و ذو الحجّه است، پس کسی که در این ماهها عمره بجا آورد و تا موسم حجّ در مکّه اقامت کند عمرهاش عمره تمتّع است، و کسی که بشهر خود بازگردد، و تا موسم حجّ اقامت نکند، عمرهاش عمره مفرده است، پس اگر در ماه رمضان یا قبل از آن عمره بجا آورد، و تا موسم حجّ اقامت کند، متمتع نیست، بلکه او مجاوریست که عمرهای مفرده بجای آورده است، پس در صورتی که خوش داشته باشد که در ماههای حجّ عمره تمتّع برای حجّ تمتّع بجا آورد، میباید از مکّه خارج شود، تا از محلّ ذات- عرق «1» یا محلّ عسفان «2» درگذرد، و آنگاه در حال عمره تمتّع در مقدّمه حجّ تمتّع بمکّه داخل شود، ولی در صورتی که خوش داشته باشد که حجّ خود را بصورت افراد درآورد، میباید بمحلّ جعرّانه برآید، و از آنجا تلبیه آغاز کند.
شرح: «جعرّانه نام منزلی یا آبی در میان شهر طائف و مکّه است، و آن بمکّه نزدیکتر، و این همان سرزمینی است که پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله پس از جنگ حنین غنائم جنگ را در آنجا تقسیم کرد، و از آنجا برای عمره احرام بست».
(1) 2938- و عمر بن یزید از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که
ص: 340
فرمود: کسی که عمرهای مفرده بجا آورد میتواند هر وقت بخواهد بخانه و خانوادهاش بازگردد، مگر آنکه بیرون شدن مردم در روز ترویه او را ادراک کند.
(1) 2939- و در روایت عبد الرّحمن بن أبی عبد اللّه از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: عمره در دهه ذی الحجّه تمتّع است.
(2) 2940- و معاویة بن عمار روایت کرده است که از امام صادق علیه السّلام در باره مردی که حجّ خود را بصورت افراد انجام داده است سؤال کردند که آیا او میتواند بعد از حجّ عمره بجا آورد؟ پس امام فرمود: آری. وقتی که استره را بسر خود راه داده باشد این کار نیکو است.
(3) 2941- و مفضّل بن صالح، از ابو بصیر، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: عمره مثل حجّ مفروض است، پس چون شخص متعه را بجا آورد، در حقیقت عمره مفروضه را بجا آورده است.
(4) 2942- و عبد اللّه بن سنان در باره مملوکی از آن امام سؤال کرد که در صحرا «ظهر» بشبانی مشغولست، و او راضی است که عمرهای بجا آورد، و پس از آن از مکّه
ص: 341
خارج شود، پس امام فرمود: اگر در ماه ذی القعده عمره بجای آورد، کاری نیکو است، ولی اگر این کار در ماه ذی الحجّه باشد، جز با انجام حجّ سامان نمیپذیرد.
(1) 2943- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله سه عمره متفرّق انجام داد، که همگی آن در ماه ذی القعده بود: یکی آن عمره که آن را از سرزمین عسفان آغاز کرد و بانگ تلبیه برآورد و این همان عمره حدیبیه بود و دیگر عمره قضاء که در محلّ جحفه برای آن احرام بست، و سوم عمرهای که از جعرانه اعلام کرد و در آنجا بانگ تلبیه سرداد و آن پس از بازگشت از طائف و در پایان جنگ حنین بود.
-2
باب اهلال و احلال و محمل عمره جداگانه
(3) 2944- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: چون شخص عمرهکننده با احرام غیر تمتّع بمکه داخل شود، و در مقام ابراهیم علیه السّلام دو رکعت نماز بگزارد، و میان صفا و مروه سعی کند، اگر بخواهد بخانه و خانوادهاش ملحق شود.
شرح: «در این خبر تقصیر ذکر نشده و نیز طواف نساء قید نگردیده، و ظاهرا مذهب مؤلّف چنان که خواهد آمد عدم وجوب طواف نساء است در عمره مفرده، و شاید مراد آن باشد که طواف نساء جزء ارکان عمره مفرده نیست بلکه برای حلال شدن همسر
ص: 342
است، و چنانچه از آن صرف نظر بکند به عمرهاش ضرری نمیرساند».
(1) 2945- و از آن امام علیه السّلام روایت شده است که فرمود: کسی که در عمره قربانیای سوق دهد، میباید پیش از آنکه سرش را بتراشد قربانی را نحر کند.
و فرمود: و کسی که قربانیای سوق داده، و در حال انجام عمره است میباید قربانیش را در منحر نحر کند، و منحر میان صفا و مروه واقع است، و این همان حزوره است.
(2) 2946- و علیّ بن رئاب از مسمع بن عبد الملک روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام در باره کسی که عمره مفرده بجا میآورد، سپس طواف واجب را پیرامون بیت انجام میدهد، و آنگاه، پیش از آنکه سعی بین صفا و مروه را بجا آورده باشد، با همسر خود مقاربت میکند، فرمود: او عمره خود را تباه کرده، و شتر فربهی بر ذمّه دارد و میباید در مکه بماند، تا ماهی که عمره در آن انجام داده است سپری گردد، و پس از آن بمیقاتی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برای اهل او تعیین کرده رهسپار شود، تا از آنجا احرام ببندد، و عمره بجا آورد.
(3) 2947- و علیّ بن رئاب از برید عجلیّ از امام ابو جعفر علیه السّلام روایت
ص: 343
کرده است که او میباید بیکی از میقاتها رهسپار گردد، و از آنجا محرم شود و به انجام عمره بپردازد. و طواف نساء جز بر حاجّ واجب نیست.
شرح: «مشهور طواف نساء را در عمره مفرده برای تحلیل مزاوجت لازم دانند».
و کسی که عمره مفرده بجا میآورد، چون به اوّل حرم داخل شود تلبیه را قطع میکند.
(1) 2948- و صفوان بن یحیی از سالم بن فضیل روایت کرده است که گفت:
بمحضر امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: ما بعمره داخل شدیم، پس باید موی سر و صورت را کوتاه کنیم، یا سرمان را بتراشیم؟ پس امام فرمود: سرت را بتراش زیرا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برای تراشندگان سر سه بار، و برای کوتاهکنندگان موی یک بار طلب رحمت کرد.
پس اگر مردی از عمرهاش محلّ شد، و موی خود را کوتاه کرد، و گرفتن ناخنها را از یاد برد همان کوتاه کردن مو برای او کفایت میکند. و اگر از روی عمد، یا بعلّت جهل چنین کرده باشد چیزی بر ذمّه او نیست.
-2
باب عمره در ماه رمضان و رجب و ماههای دیگر
(3) 2949- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که از
ص: 344
آن حضرت پرسیدند که کدام عمره افضل است؟ عمره در رجب یا عمره در ماه رمضان؟ فرمود: نه. بلکه عمره در ماه رجب افضل است.
(1) 2950- و عبد الرّحمن بن حجّاج در باره مردی که در یکماه محرم شده، و در ماه دیگر محل گشته، از آن امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: عمرهاش را در همان ماهی مینویسند که در نیّتش بوده، و فرمود: در ماهی که افضل است مینویسند.
(2) 2951- و در روایت عبد اللَّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: چون عمره بجا آوری در حالی که یک شبانه روز از آخر رجب بر تو بگذرد، عمرهات رجبیّه است.
-3
باب میقاتهای عمره از مکه و قطع تلبیه عمرهکننده
(4) 2952- عمر بن یزید از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که بقصد عمره از مکه خارج شود، از جعرّانه و حدیبیه و مانند آنها محرم میشود. و کسی که بقصد عمره از مکه خارج شود، و آنگاه در حال عمره به آنجا داخل
ص: 345
شود لبّیک گفتن را قطع نمیکند تا وقتی که بکعبه بنگرد.
(1) 2953- و روایت شده است که او چون بمسجد الحرام بنگرد لبّیک گفتن را قطع میکند.
(2) 2954- و روایت شده است که او چون به اوّل حرم داخل شود لبّیک گفتن را قطع میکند.
(3) 2955- و در روایت فضیل آمده است که گفت: در مقام سؤال از امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: چون در حال عمره بمکّه داخل شوم، تلبیه را از کجا قطع کنم؟ پس امام فرمود: مقابل عقبه- عقبه مدنیّین- گفتم: عقبه مدنیّین کجا است؟ فرمود: روبروی قصّارین.
(4) 2956- و از یونس بن یعقوب روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که عمره مفرده بجا میآورد، پس فرمود:
چون «ذو طوی» را ببینی تلبیه را قطع کن.
(5) 2957- و در روایت مرازم از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود:
صاحب عمره مفرده زمانی که شتران پاهای خود را در حرم گذارند تلبیه را قطع میکند.
(6) 2958- و روایت شده است که او چون بخانههای مکّه بنگرد تلبیه را قطع
ص: 346
میکند.
مصنّف این کتاب- که خدایش رحمت کناد!- گفت: این اخبار، همگی صحیح و متّفق است، و اختلافی در آنها نیست، و کسی که عمره مفرده بجا میآورد اختیار دارد که در هر یک از این میقاتها که بخواهد محرم شود، و در هر کدام از این مواضع که اراده کند تلبیه را قطع نماید. و او از این جهت در سعه و گشایش است. و لا قوّة الّا باللَّه [العلیّ العظیم
-1
باب ماههای حجّ و ماههای سیاحت و ماههای حرام
(2) 2959- زراره از امام ابو جعفر علیه السّلام در باره قول خدای عزّ و جلّ الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ روایت کرده است که فرمود: مقصود از این ماهها شوّال و ذو القعده و ذو الحجه است. و برای هیچ کس روا نیست که در غیر این ماهها احرام حج ببندد.
(3) 2960- و در روایت دیگر آمده است که: و ماهی مفرد برای عمره رجب.
(4) 2961- و نیز آن امام علیه السّلام فرمود: خدای عزّ و جلّ در سراسر زمین، هیچ
ص: 347
قطعهای را نیافریده است که نزد او محبوبتر و گرامیتر از کعبه باشد، و بپاس حرمت کعبه است که خدای عزّ و جلّ چهار ماه حرام در کتاب خود را در همان روز که آسمانها و زمین را بیافریده محترم داشته است: سه ماه از آنها پیاپی و برای انجام حجّند، و ماهی مفرد برای عمره رجب است.
(1) 2962- و نیز آن امام علیه السّلام در باره قول خدای عزّ و جلّ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ فرمود: مقصود، دو دهه از ذو الحجّه و ماه محرّم و صفر و ربیع الاول، و ده روز از ماه ربیع الآخر است، و ده روز اول ذو الحجّه در این چهار ماه بحساب نمیآید.
(2) 2963- و ابو جعفر احول از امام صادق علیه السّلام در باره کسی که حجّ را در غیر ماههای حجّ آهنگ کرده، روایت کرده است که فرمود: میباید آن را مبدّل بعمره سازد.
-3
باب مربوط بعمره در هر ماه و در کمترین مدّت ممکن
(4) 2964- اسحاق بن عمّار روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام
ص: 348
فرمود: سال دوازده ماهست، و برای هر ماهی عمرهای مقرر است.
(1) 2965- و علی بن ابی حمزه، از امام ابو الحسن موسی علیه السّلام روایت کرده است که گفت: برای هر ماهی عمرهای است، راوی گفت: پس معروض داشتم که:
آیا کمتر از این میشود؟ فرمود: برای هر ده روزی عمرهای است.
(2) 2966- و أبان از ابو الجارود، از یکی از دو امام علیهما السّلام روایت کرده است که در باره عمره بعد از حجّ در ماه ذو الحجّه از آن امام سؤال کردم، و امام علیه السّلام فرمود: نیکو است.
-3
باب آنچه شخص بهنگام انجام حجّ یا طواف بنیابت از دیگری بر زبان میراند
(4) 2967- ابن مسکان از حلبی روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که از جانب برادرش یا پدرش یا دیگری از افراد مردم حجّ بجا میآورد، آیا او را میسزد که سخنی بر زبان براند؟ فرمود: آری.
ص: 349
هنگام احرام بستنش چون محرم میشود. میگوید:
«اللّهمّ ما اصابنی فی سفری هذا من نصب أو شدّة او بلاء او شعث، فاجر فلانا فیه، و أجرنی فی قضائی عنه»
«1» (1) 2968- و در روایت معاویة بن عمّار آمده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: چون خواستی که از جانب کسی از دوستانت بر بیت طواف کنی، بنزدیک حجر الأسود بیا و بگو:
«بسم اللَّه، اللّهمّ تقبّل من فلان»
«2» (2) 2969- و از بزنطی روایت شده است که گفت: مردی از امام ابو الحسن اوّل علیه السّلام در باره مردی که از جانب دیگری حجّ بجای میآورد سؤال کرد که آیا میباید نام او را بزبان بیاورد؟ امام فرمود: خدای عزّ و جلّ رازی از نظرش پوشیده نمیماند.
(3) 2970- و مثنّی بن عبد السّلام از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد که آیا شخصی که از جانب انسانی حجّ بجای میآورد، میباید در همگی موارد نام او را یاد
ص: 350
کند؟ فرمود: اگر بخواهد چنین کند، و اگر نخواهد چنین نکند. خدا میداند که او از جانب آن شخص حجّ بجای آورده است ولی بهنگام تقدیم قربانی او را یاد میکند.
-1
باب متعلّق بکسی که از جانب دیگری حجّ بجای میآورد، یا او را در حجّ خود شریک میسازد، یا از جانب او طواف میکند
(2) 2971- معاویة بن عمّار چنین روایت کرده است که گفت بمحضر امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که: پدرم حجّ بجای آورده، و مادرم حجّ گزارده، و دو برادرم حجّ کردهاند، و من خواستم تا ایشان را در حجّ خود وارد سازم، چنان که گوئی دوست همی داشتم که ایشان با من میبودند. پس امام فرمود: ایشان را با خود قرار ده، زیرا خدای عزّ و جلّ برای ایشان حجّی و برای تو حجّی و تو را در برابر صله ایشان اجری قرار دهنده است.
(3) 2972- و نیز فرمود: نماز و روزه و حجّ و صدقه و آزاد کردن بردگان، در قبر بر میت وارد میشوند.
(4) 2973- و مردی به امام صادق علیه السّلام معروض داشت: فدایت شوم، من
ص: 351
نیّت کرده بودم که مادرم یا یکی از افراد خانوادهام را در حجّ امسال خود شریک سازم، ولی این کار را فراموش کردم. پس امام فرمود: پس هم اکنون ایشان را شریک ساز.
-1
باب شتاب گرفتن قبل از ترویه بمنی
(2) 2974- از اسحاق بن عمّار روایت شده است که گفت: به امام ابو الحسن علیه السّلام معروض داشتم که آیا جایز است که شخص بعلّت ازدحام و فشار مردم یک روز یا دو روز قبل از ترویه در رفتن بمنی شتاب کند؟ پس فرمود: باکی نیست.
(3) 2975- و در خبر دیگر گفت: بیش از سه روز شتاب نمیکند.
(4) 2976- و جمیل بن درّاج از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: بر عهده امام است که نماز ظهر را در منی بگزارد، و آنگاه در آنجا بیتوته کند، و شب را بصبح آورد تا خورشید برآید، و سپس بسوی عرفات رهسپار میشود.
(5) 2977- و محمّد بن مسلم از امام ابو جعفر علیه السّلام سؤال کرد که: آیا رسول خدا (صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم) در روز ترویه نماز ظهر را در منی بجا آورد؟ فرمود: آری
ص: 352
و نماز صبح روز عرفه را.
-1
باب حدود عرفات و منی و مشعر
(2) 2978- معاویة بن عمّار و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که فرمود: حدّ منی از عقبه «1» تا وادی محسّر «2»، و حد عرفات از مأزمین «3» تا منتهای موقف است.
(3) 2979- و نیز فرمود: حدّ عرفه از درون درّه عرنه «4»، و ثویّة «5»، و نمرة «6»، و ذو المجاز «7». است که جمره عقبه در آن واقع شده است. و عرفات از حرم نیست و حرمت حرم از آن بیشتر است.
(4) 2980- و پیمبر (ص) در سرزمین عرفه، در سمت چپ کوه وقوف کرد، پس
ص: 353
مردم بسوی گامهای شتر آن حضرت مبادرت آغاز کردند، چنان که در کنار آن شتر وقوف میکردند، در این موقع پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله شتر را از آنجا دور ساخت، ولی مردم همان گونه عمل میکردند، پس پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: أیا ای مردمان، تنها محلّ گامهای شتر من موقف نیست، بلکه این ناحیه یکسره موقف است، و با گفتن این جمله با دست خود اشاره کرد، و فرمود، عرفه، همگیش موقف است و اگر هیچ محلّی بجز جای گامهای شتر من موقف نمیبود، آن محلّ گنجایش مردم را نمیداشت. (و پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله در مزدلفه نیز چنین کرد).
پس چون خللی- یعنی فرجه و فاصلهای- را به بینی گام فرا نه، و با نیروی خودت، و بوسیله شتر سواریت آن را مسدود کن، زیرا خدای تعالی دوست میدارد که آن خللها مسدود گردد.
و از نقاط مرتفع به اراضی مسطّح منتقل شو، و از وقوف در «أراک» و «نمره»- که همان بطن عرنه است- و از «ثویّه» و «ذو المجاز» احتراز کن، زیرا که آنها از عرفات نیستند.
(1) 2981- و در خبر دیگر آمده است که فرمود: اصحاب اراک حجّ ندارند، و ایشان کسانی هستند که زیر اراک وقوف میکنند.
ص: 354
(1) 2982- پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله در مشعر وقوف کرد، پس مردم بطرف گامهای شتر آن حضرت مبادرت آغاز کردند، و آنگاه پیمبر (ص) که در حال وقوف بود با دست خود اشاره کرد، و فرمود: من وقوف کردهام، و این دشت همگی موقف است.
(2) 2983- و امام صادق علیه السّلام فرمود: پدرم علیه السّلام در مشعر الحرام در همان جا که بیتوته مینمود وقوف میکرد.
و برای صروره (کسی که حجّ اوّل اوست) مستحبّ است که مشعر الحرام را زیر گام بسپرد، و یا با شترش آن را زیر پا نهد.
و برای صروره مستحبّ است که بکعبه داخل شود.
-3
باب شکسته خواندن نماز در راه عرفات
(4) 2984- معاویة بن عمّار روایت کرده است که به امام صادق علیه السّلام معروض داشتم: اهل مکّه در عرفات نماز را تمام میخوانند. فرمود: وای بر ایشان- یا افّ بر ایشان- و کدامین سفر از آن سختتر است؟! نماز در این سفر تمام نیست.
ص: 355
-1
باب نام کوهی که مردم در عرفه روی آن وقوف میکنند
(2) 2985- از امام صادق علیه السّلام پرسیدند که نام کوه عرفه که مردم روی آن وقوف میکنند چیست؟ امام فرمود: نام آن ألال است.
شرح: «ألال بفتح همزه و بنا بروایتی بکسر آن، نام کوهی در عرفاتست،- مراصد».
-3
باب کراهت اقامت بعد از افاضه در مشعر
(4) 2986- عبد الرّحمن بن اعین از امام ابو جعفر باقر علیه السّلام روایت کرده است که آن حضرت ناخوشایند میداشت که بعد از کوچ مردم در مشعر اقامت کنند.
و برای مرد جایز نیست که پیش از طلوع خورشید از آنجا (مشعر) افاضه کوچ کند، و همچنین جایز نیست که پیش از غروب خورشید از عرفات بمشعر کوچ نماید، و اگر چنین کند قربانی گوسپندی بر او لازم میآید.
-5
باب سعی در وادی محسّر
(6) 2987- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که
ص: 356
فرمود: چون بوادی محسّر بگذری- و آن درّهای عظیم در میلان مشعر و منی است و بمنی نزدیکتر است پس در آن وادی هروله کن، و همی شتاب تا از آنجا بگذری، زیرا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله شتر خود را در آنجا بجنبش درآورد، و عرضه داشت:
«اللّهمّ سلّم عهدی، و اقبل توبتی، و أجب دعوتی، و اخلفنی بخیر فیمن ترکت بعدی»
(بار الها ایمانم را سلامت دار و عذرم را بپذیر و دعایم را مستجاب کن و از بازماندگان من بنیکی پس از آمدنم بسوی تو نگهداری کن).
(1) 2988- و محمّد بن اسماعیل از امام ابو الحسن علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: مقدار حرکت در وادی محسّر صد گام است.
شرح: «ظاهرا مراد آنست که طول وادی محسّر یک صد گام است».
(2) 2989- و در حدیث دیگر صد ذراع است.
و مردی هروله در وادی محسّر را ترک کرد، امام صادق علیه السّلام، پس از بازگشت بمکّه او را فرمود تا بدان جا بازگردد، و هروله را بجای آورد.
-3
باب آنچه در باره کسی آمده است که نسبت بوقوف در مشعر جاهل است
(4) 2990- در روایت علیّ بن رئاب آمده است که امام صادق علیه السّلام
ص: 357
فرمود: کسی که همراه با مردم از عرفات افاضه کرده، ولی در مشعر با ایشان درنگ ننموده، و از روی عمد، یا از سر بیاعتنائی راه منی را در پیش گرفته است، اشتری فربه بر ذمّه دارد (برای قربانی).
شرح: «وقوف در مشعر رکن است و اگر کسی عمدا آن را ترک کند حجّش باطل است و این خبر که متضمّن وجوب کفّاره یک شتر بر متعمّد ترک است محمول است بر کسی که در شب مقداری در آنجا مکث کرده باشد، و چنانچه نسیانا ترک کرده باشد اگر در عرفات وقوف کرده است با نیّت و اختیار پس چیزی بر او نیست و حجّش اشکالی ندارد و اگر هر دو وقوف را بفراموشی ترک کرده پس حجّش باطل خواهد بود و همچنین است حکم جاهل، و چنانچه وقوف مشعر را از روی جهل ترک کرده است باز حجّش باطل است، چنان که شیخ در تهذیب گفته است».
(1) 2991- و یونس بن یعقوب از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که گفت به آن امام معروض داشتم که: مردی از عرفات افاضه کرده، و از مشعر گذشته است، ولی در آنجا وقوف نکرده تا بمنی رسیده، و جمره را رمی نموده، و حکم وقوف بمشعر را ندانسته تا روز برآمده است. امام فرمود: بمشعر باز میگردد، و در آنجا وقوف میکند، و پس از آن جمره را رمی مینماید.
شرح: «این خبر دلالت دارد که تارک جاهل معذور است و باید قبل از ظهر عید وقوف اضطراری مشعر را درک کند.»
(2) 2992- و محمّد بن حکیم در روایت خود آورده است که: به امام
ص: 358
صادق علیه السّلام معروض داشتم که مردی نابینا و زنی ناتوان با شترداری اعرابی- یعنی عرب صحرانشین- حجّ میکنند، پس چون ایشان را از عرفات کوچ داده، همچنان بسوی منی به پیش رفته و آنان را در مشعر فرود نیاورده است. پس امام فرمود:
آیا نه اینست که آنان در آنجا نماز گزاردهاند؟ پس همان نماز برای ایشان کفایت میکند: گفتم: پس اگر در آنجا نماز نگزارده باشند؟ فرمود: خدای عزّ و جلّ را یاد کردهاند، پس اگر در آنجا خدای عزّ و جلّ را یاد کرده باشند همان ذکر خدا ایشان را کفایت میکند.
و در باره کسی که نسبت بحکم وقوف در مشعر جاهل بوده، روایت شده است که: قنوت در نماز صبح در آن سرزمین او را کفایت میکند، و اندکی از دعا کافی است.
شرح: «خداوند فرموده است: فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ (چون از عرفات رهسپار شدید پس خدا را در مشعر یاد کنید) و وقوف همین قدر که شخص مکث کند و ذکری گوید و لو با قنوت خواندن در نماز که جزء واجبات نماز نیست کفایت میکند در حال اضطرار»
-1
(باب آنکه رخصت دارد قبل از فجر از مشعر کوچ کند)
(2) 2993- ابن مسکان از ابو بصیر روایت کرده است که گفت: از امام
ص: 359
صادق علیه السّلام شنیدم میفرمود: باکی نیست که زنان را چون شب زایل شود، از پیش بفرستند، تا ساعتی در مشعر الحرام وقوف کنند، سپس ایشان را روانه منی سازند، تا جمره را رمی کنند، سپس ساعتی صبر میکنند و پس از آن تقصیر بجا میآورند، و آنگاه ایشان را روانه مکّه میسازند تا طواف را انجام دهند، مگر آنکه خواسته باشند که مراسم قربان از جانب ایشان انجام گیرد، که در این صورت کسی را بوکالت میگیرند تا قربانی را از جانب ایشان انجام دهد.
(1) 2994- و علیّ بن رئاب از مسمع روایت کرده است که امام کاظم ابو ابراهیم علیه السّلام در باره مردی که در مشعر با مردم وقوف کرد، و پس از آن قبل از اینکه مردم کوچ کنند کوچ نمود. فرمود: اگر نسبت بحکم جاهل بوده چیزی بر ذمّهاش نیست، و اگر قبل از طلوع فجر کوچ کرده پس (بکفّاره) خون گوسپندی (یعنی قربانی) بر ذمّه دارد.
-2
باب آنچه در باره کسی که حجّ از او فوت شده آمده
(3) 2995- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: کسی که مشعر را درک کند حجّ را درک کرده است؛ و فرمود: هر حاجّ که به حجّ
ص: 360
قرآن یا افراد و یا تمتّع وارد شده و حجّ از او فوت گشته، میباید بعمره محلّ شود، و حجّ سال آینده بر ذمّه او است. راوی گفت: و در باره کسی که امام را درک کند در حالی که او در مشعر باشد، امام فرمود: اگر گمان او این باشد که بعرفات میآید، و اندکی در آنجا وقوف میکند، و پس از آن قبل از طلوع خورشید مشعر را درک مینماید، پس بعرفات بیاید، ولی اگر گمانش اینست که وقتی بعرفات میرسد که مردم کوچ کرده باشند، پس بعرفات نیاید، و در مشعر اقامت کند- و حجّش بتمام و کمال رسیده است.
شرح: «از این خبر استفاده میشود که اضطراری مشعر مقدّم بر اضطراری عرفات است».
(1) 2996- و ابن محبوب از داود رقّی روایت کرده است که گفت: در منی افتخار مصاحبت امام صادق علیه السّلام را داشتم، که مردی فراز آمد، و معروض داشت که گروهی وارد شدهاند، و حجّ از ایشان فوت شده است. پس امام علیه السّلام فرمود: از خدا عافیت همی طلبیم. رأی من در این باره اینست که هر یک از ایشان گوسپندی ذبح کند، و همگی محلّ شوند. و بر ذمّه ایشانست که اگر بشهر و دیار خود باز گردند در سال آینده حجّ بجای آورند. و اگر در مکّه بمانند تا ایّام تشریق سپری شود، و
ص: 361
پس از آن بمیقات اهل مکّه برآیند، و از آنجا محرم شوند و عمره بجای آورند پس حجّ سال آینده بر ذمّه ایشان نخواهد بود،
-1
باب برداشتن سنگریزه رمی جمرات از حرم و غیر آن
(2) 2997- حنان بن سدیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: برای تو کفایت میکند که سنگریزه جمرات را از کلیّه مناطق حرم برداری، مگر از مسجد الحرام و مسجد خیف.
-3
باب آنچه در باره کسی که رمی جمرات را پس و پیش یا بیش و کم کند آمده
(4) 2998- علی بن ابی حمزه از ابو بصیر روایت کرده است که گفت: برای امام صادق علیه السّلام معروض داشتم که برای رمی جمرات رفتم، و ناگهان متوجّه شدم که شش سنگریزه در دست دارم. پس امام فرمود: یک سنگریزه از زیر پاهایت بردار.
(5) 2999- و در خبر دیگر آمده است که: و از آن سنگریزههای جمرات که با آن رمی شده است بر مدار.
(6) 3000- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که
ص: 362
آن حضرت در باره مردی که بیست و یک سنگریزه برداشته و با آنها رمی کرده و در پایان کار یک سنگریزه زیاد آورده، و نمیداند که رمی کدام جمره ناقص شده، فرمود:
میباید برگردد، و بهر یک از جمرات سنگریزهای رمی کند. و اگر سنگریزهای از دست کسی بیفتد، و نداند که کدام یک از آنها بوده میباید سنگریزهای از زیر گامهایش بردارد، و آن را رمی کند.
و فرمود: اگر سنگریزهای را رمی کردی و آن سنگریزه در محملی افتاد، پس سنگریزهای بجای آن اعاده کن، و اگر به انسانی یا شتری اصابت کرد و از آنجا بجمرات افتاد برای تو کفایت میکند.
و امام در باره کسی که رمی جمرات کرد، و جمره اولی را با چهار سنگریزه و دو جمره دیگر را هفت، هفت رمی نمود، فرمود: بسراغ جمره اولی میرود، و آن را با سه سنگریزه رمی میکند، و او در این حال از کار رمی جمرات فراغت یافته است.
و اگر جمره وسطی را با سه سنگریزه رمی کرده، و پس از آن جمره اخری را رمی نموده میباید جمره وسطی را با هفت سنگریزه رمی کند. و اگر وسطی را با چهار سنگریزه رمی کرده بازمیگردد، و با سه سنگریزه رمی میکند. (یعنی لازم نیست آخری را از نو رمی کند).
راوی گفت: معروض داشتم که: اگر مردی جمرات را واژگونه رمی کند؟
امام علیه السّلام فرمود: رمی را بر جمره وسطی و جمره عقبه اعاده میکند.
ص: 363
(1) 3001- و محمّد بن مسلم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که در باره شخص خائف فرمود: باکی نیست که رمی جمرات را در شب انجام دهد، و قربانی را در شب بگذراند، و در شب افاضه (کوچ) کند.
شرح: «یعنی این کسان که معذورند جایز است این افعال را در شب انجام دهند»
(2) 3002- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام در باره زنی سؤال کرد که نسبت برمی جمرات جاهل بود، تا بمکّه کوچ کرد، امام فرمود: بنا بر این میباید باز گردد، و جمرات را همان گونه که رمی میکرده رمی کند. و حکم مرد نیز همین گونه است.
(3) 3003- و عبد اللّه بن سنان از آن امام علیه السّلام در باره مردی روایت کرده است که از مشعر افاضه کرده، تا بمنی پیوسته است، پس در این حال عارضهای به او رخ داده و در اثر آن عارضه جمره را رمی نکرده است تا آنکه خورشید ناپدید شده است؟ امام در این باره فرمود: چون شب را بصبح آورد دو بار رمی میکند: یکی در بامداد پگاه، برای دیروز، و دیگری بهنگام زوال خورشید.
-4
باب کسانی که مجازند در شب رمی کنند
(5) 3004- وهیب بن حفص از ابو بصیر روایت کرده است که گفت: از امام
ص: 364
صادق علیه السّلام در باره کسی که او را میسزد که بهنگام شب رمی کند سؤال کردم.
امام فرمود: او زن هیزم کش و مملوکی است که در هیچ کار از خود اختیار نداشته و شخص خائف و مدیون، و مریضی که نمیتواند رمی کند، و او را تا بنزدیک جمرات حمل میکنند، تا اگر قدرت رمی یافت رمی کند، و الّا در حضور او تو خود بنیابت او رمی کن.
-1
باب رمی از جانب مریض و کودکان
(2) 3005- معاویة بن عمّار و عبد الرّحمن بن حجّاج از امام صادق علیه السّلام روایت کردهاند که فرمود: شخص شکسته استخوان و مبتلا بدرد شکم (و اسهال) بنیابتشان رمی صورت میپذیرد. و فرمود: کودکان نیز بنیابت از جانبشان عمل رمی انجام میگیرد.
(3) 3006- و اسحاق بن عمّار از امام ابو الحسن علیه السّلام در باره مریض که جمرات نیابتا از جانب او رمی میشود سؤال کرد، امام فرمود: آری، او را بنزدیک جمره حمل میکنند، و از جانب او رمی مینمایند. راوی گفت: معروض داشتم که: او طاقت آن را ندارد؟ فرمود: او را در منزلش میگذارند و بنیابتش رمی میکنند.
ص: 365
-1
باب آنچه در باره آنکه شبهای منی را در مکّه بسر برده آمده است
(2) 3007- ابن مسکان از جعفر بن ناجیه روایت کرده است که از امام صادق علیه السّلام در باره کسی سؤال کردم که شبهای منی را در مکّه بسر برده است.
پس فرمود: قربانی سه رأس از گوسپندان بر ذمّه او است که آنها را ذبح میکند.
شرح: «این حکم کسی باشد که شب سوّم را آفتاب در منی بر وی غروب کند یا از صید و زنان دوری نگزیند، وجوب بودن شب یازدهم و دوازدهم در منی قول مشهور فقها است جز اینکه در مکّه بیدار و مشغول بعبادت باشد که آن را استثنا کردهاند چنان که در خبر بعد آمده است».
(3) 3008- و معاویة بن عمّار در باره مردی از آن امام سؤال کرد که بزیارت بیت رفت، و همچنان در طوافش و دعایش و در سعی و دعا بسر برد تا سپیده بدمید، امام فرمود: چیزی بر ذمّه او نیست، زیرا او در طاعت خدای عزّ و جلّ بوده است.
(4) 3009- و جمیل بن درّاج از آن امام روایت کرده است که فرمود: چون پیش از غروب خورشید از منی خارج شدی پس جز در منی صبح مکن.
(5) 3010- و جعفر بن ناجیه از آن امام روایت کرده است که فرمود: چون مرد
ص: 366
در اوّل شب از منی خارج شود، پس قبل از آنکه شب به نیمه رسد میباید او در منی باشد، و چون بعد از نیم شب خارج شود، باکی نیست که شب را در جای دیگر صبح کند.
(1) 3011- و امام صادق علیه السّلام فرمود: وقتی که بزیارت رفتید، در مکه بمنازلتان داخل مشوید این نهی متوجّه اهل مکّه است.
(2) 3012- و ابن ابی عمیر، از هشام بن حکم، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: چون حاجّ از منی بزیارت رفت، و آنگاه از مکّه خارج شد، تا از خانههای مکّه گذشت، پس خوابید، و پیش از آنکه بمنی آید شب را بصبح آورد، در این صورت چیزی بر ذمّه او نیست.
-3
باب مربوط به آمدن بمکّه بعد از زیارت برای طواف
(4) 3013- جمیل (بن درّاج) از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: باکی نیست که شخص در ایّام منی بمکّه آید، تا طواف کند، و در آنجا بیتوته نکند (یعنی شب نماند).
ص: 367
(1) 3014- و لیث مرادی از آن امام در باره مردی سؤال کرد که در ایّام منی بمکّه میآید، و بعد از زیارت بیت بعنوان تطوّع (استحباب) پیرامون بیت طواف میکند، امام فرمود: اقامت در منی در نظر من خوشایندتر است.
-2
باب کوچ اوّل و أخیر
(3) 3015- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: چون بخواهی که پس از گذشتن دو روز از یوم النّحر- دوازدهم ذی الحجّه- کوچ کنی و از منی بمکّه رهسپار شوی، برای تو جایز نیست که تا خورشید زوال نکرده کوچ کنی، پس اگر حرکت از منی را تا آخر ایّام تشریق، که روز کوچ اخیر است، بتأخیر افکنی باکی بر تو نیست در هر ساعت که کوچ کنی و رمی نمائی چه قبل از زوال و چه بعد از آن.
(4) 3016- گفت- یعنی معاویة بن عمّار- از امام صادق علیه السّلام شنیدم که در باره معنی قول خدای عزّ و جلّ: فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی میفرمود: یعنی برای کسی که از شکار پرهیز کند تا آنکه اهل منی کوچ اخیر را انجام دهند.
ص: 368
(1) 3017- و در روایت ابن محبوب از ابو جعفر احول از سلّام بن مستنیر از امام ابو جعفر علیه السّلام آمده است که فرمود: برای کسی که از مقاربت و دروغ و دشنام و جدال و همگی اموری که خدا در حال احرام بر او حرام کرده است. بپرهیزد (تعجیل اشکالی ندارد)
(2) 3018- و در روایت علیّ بن عطیّه از پدرش از امام ابو جعفر علیه السّلام آمده است که فرمود: برای کسی که از خدای عزّ و جلّ تقوی پیشه سازد.
(3) 3019- و حدیثی روایت شده است که چنین شخصی بصورت روزی که مادرش او را زاده است از لوث گناهان خارج میشود.
(4) 3020- و روایت شده است که هر کس [برای خدا] به پیمان خود وفا کند، خدا برای او وفا میکند.
شرح: «یعنی اگر بدستور خداوند که فرموده: «شهوترانی و گناه و جدال در حجّ نیست» وفا کند، خداوند نیز بقول خود که فرموده: فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وفا خواهد کرد».
(5) 3021- و در روایت سلیمان بن داود منقری از سفیان بن عیینه از امام صادق علیه السّلام آمده که قول خدای عزّ و جلّ: فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ
ص: 369
یعنی کسی که بمیرد گناهی بر او نیست، و (همچنین) کسی که اجلش بتأخیر افتد، پس گناهی بر او نیست، و این حکم مخصوص کسی است که از گناهان کبیره بپرهیزد
(1) 3022- و ابو بصیر از آن امام علیه السّلام در باره مردی سؤال کرد که در کوچ اوّل کوچ کند، پس امام علیه السّلام فرمود: او حقّ دارد که تا وقت زرد شدن آفتاب کوچ کند، ولی اگر تا هنگام غروب آفتاب کوچ نکرد، میباید، همچنان کوچ نکند، و شب را در منی بسر برد، تا چون بصبح درآید و خورشید طلوع کند، هر وقت که بخواهد کوچ کند.
(2) 3023- و حلبیّ روایت کرده است که از آن امام علیه السّلام سؤال کردند، که آیا شخص میتواند قبل از زوال شمس در کوچ اوّل شرکت نماید. فرمود: نه. ولی اگر بخواهد میتواند بار و بنه خود را بیرون بفرستد، و خودش بیرون نمیرود تا خورشید زوال کند. و روایت است آنکه چنین کند از کسانی است که تعجیل کردهاند.
(3) 3024- و معاویة بن عمّار از آن امام روایت کرده است که فرمود: برای کسی که توقّف سه روز در منی را بدو روز برگزار کند سزاوار چنان است که از شکار خودداری کند، تا روز سوّم سپری گردد.
ص: 370
(1) 3025- و جمیل بن درّاج از آن امام علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
باکی نیست که شخص اگر بخواهد در کوچ اوّل شرکت کند، و آنگاه در مکّه اقامت نماید. و فرمود: پدرم علیه السّلام میفرمود: هر کس بخواهد میتواند بهنگام بالا آمدن روز جمرات را رمی نماید، و پس از آن کوچ کند، (اگر چه مستحب آنست که رمی جمرات بهنگام زوال انجام گیرد.) راوی گفت: پس معروض داشتم که: زمان معیّن برای رمی جمرات چه وقت است؟ پس فرمود: از برآمدن روز تا غروب خورشید، و کسی که شکار بدست آورده نمیتواند در کوچ اوّل شرکت کند.
(2) 3026- و امام صادق علیه السّلام را از معنی قول خدای عزّ و جلّ: فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ، وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ سؤال کردند، امام فرمود:
مقصود بیان این نیست که این مورد موسّع است، چنان که اگر خواست، این کار را انجام دهد، و یا اگر خواست آن یک را بجا آورد، بلکه مقصود اینست که شخص حجّگزار بحالی بازمیگردد که هیچ گناهی بر او نیست، و هیچ بزهای ندارد.
باب فرود آمدن در درّه حصبه
(3) شرح: «حصبه یا محصّب در اصل لغت نام هر محلّی است که سنگریزهاش فراوان باشد، و مقصود از حصبه در اینجا درّهای است که یک طرفش منی است، و
ص: 371
طرف دیگرش متّصل به ابطح است، و در آنجا پایان میپذیرد، و در مراصد الاطلاع آمده است که آن، در میان مکّه و منی است، و بمنی نزدیکتر است، و این همان بطحاء مکّه است. و از آنرو به این نام خوانده شده است که زمینش پوشیده از سنگریزه است، و ظاهر اینست که حصبه نام مسجدی است که در ابطح بوده و اکنون اثری از آن بجای نیست، چنان که خواهد آمد»
(1) 3027- ابان از ابو مریم (عبد الغفّار بن قاسم) از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که آن حضرت را در باره حصبه سؤال کردند، پس فرمود:
پدرم علیه السّلام اندکی در ابطح منزل میگزید، و آنگاه بخانهها داخل میشد، بیآنکه در ابطح بخوابد. راوی گفت: پس معروض داشتم که بنظر شما آیا کسی که پس از دو روز از منی کوچ کرده مکلّف است که در حصبه فرود آید؟ فرمود: نه.
(2) 3028- و فرمود: پدرم علیه السّلام اندکی در حصبه فرود میآمد، و آنگاه کوچ میکرد. و آن، نزدیک خبط و حرمان است.
باب ازاله آلودگیها
(3) شرح: این دو کلمه بهمین صورت آمده است، و در کتاب منتقی الجمان آورده است که این دو کلمه از نوع غریبند، و من در کتب لغتی که در اختیار دارم تفسیری برای آنها نیافتم. و علّامه مجلسیّ (رحمه اللَّه) احتمال داده است که این دو کلمه تصحیف شده باشد. و افزوده است که در بعضی از کتب عامّه بجای آن، «دون حائط
ص: 372
حرمان» آمده است.
و علامه گفته است: در این محل بستانی بوده است، و مسجد حصباء نزدیک آن قرار داشته است. و مؤید نظر علامه اینست که از رقی صاحب کتاب معروف تاریخ مکّه در تعیین حدّ محصّب همین عبارت: «حائط حرمان» را آورده است».
(1) 3029- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: مستحبّ است برای مرد و زن که از مکّه خارج نشوند، تا درمی خرما بخرند، و آن را بمنظور جبران اختلالاتی که از ایشان در احرامشان سرزده، و منافیاتی که نسبت بحرم خدای عزّ و جلّ از جانب ایشان رخ داده است صدقه دهند.
(2) 3030- و ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که در تفسیر قول خدای عزّ و جلّ: ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ فرمود: تفث همان ناروائیها است که در حال احرام از شخص سر میزند، و چون از منی بمکّه بازآید، و طواف بجا آورد، و سخنی خوش بر زبان براند، این کار کفّاره چیزیست که از او سرزده است.
(3) 3031- و ذریح محاربی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که آن امام در تفسیر قول خدای عزّ و جلّ: ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ فرمود: تفث دیدار امام است (که با آن گناهان بریزد)
(4) 3032- و ربعی، از محمد بن مسلم، از امام ابو جعفر علیه السّلام در تفسیر قول
ص: 373
خدای عزّ و جلّ ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ روایت کرده است که فرمود: آن عبارت از زدن شارب و گرفتن ناخن است.
(1) 3033- و در روایت نضر از عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام آمده است که تفث: موئی که باید ازاله شود و چیزهائی از قبیل چرک و بو در پوست انسان است.
(2) 3034- و زراره از حمران از امام ابو جعفر علیه السّلام روایت کرده است که تفث بعد عهد شخص از عطریّات است، پس چون مناسک خود را انجام میدهد و قربانی را میگذراند عطر بر او حلال میشود.
(3) 3035- و در روایت بزنطی از امام رضا علیه السّلام فرمود: تفث گرفتن ناخنها و بر طرف کردن چرک و دور افکندن جامه چرکین احرام و سایر لوازم آنست.
(4) 3036- و از عبد اللّه بن سنان روایت شده است که گفت: بنزد امام صادق علیه السّلام شدم، و عرضه داشتم: خدا مرا فدایت کناد! معنی قول خدای عزّ و جلّ: ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ چیست؟ فرمود: گرفتن شارب و چیدن ناخنها و مانند اینها
ص: 374
است. گفت: معروض داشتم: فدایت شوم، پس چگونه است که ذریح محاربی برای من حکایت کرد که شما فرمودهای: «لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» دیدار امام است. و «لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» آن مناسک است. فرمود: ذریح راست گفته است، و تو نیز راست گفتی. قرآن ظاهری دارد و باطنی، و چه کسی بمانند ذریح باری از اسرار را تحمّل میکند؟! و امّا قول خدای عزّ و جلّ: «وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» روایت شده است که مقصود طواف نساء است.
مصنّف این کتاب- رحمه اللَّه- گوید: این اخبار همگی متّفق و غیر مختلفند، و معنی تفث همگی چیزهائی است که این اخبار در باره آن وارد شده است. و من خود اخبار در این معنی را در کتاب تفسیر المنزل فی الحجّ آوردهام.
-1
باب ایّام النحر
(2) 3037- عمار بن موسی ساباطی از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که از آن حضرت در باره اضحی در منی سؤال کردم. فرمود: چهار روز است و از اضحی در سائر بلاد پرسیدم، فرمود: سه روز است. و فرمود: اگر مردی دو روز بعد از
ص: 375
اضحی بخانوادهاش وارد شود، در سوّمین روز ورود خود قربانی میکند.
(1) 3038- و کلیب اسدی روایت کرده است که از امام صادق علیه السّلام در باره نحر سؤال کردم، پس فرمود: امّا در منی پس آن سه روز است، و امّا در سایر بلاد یک روز است.
مصنّف این کتاب- رحمه اللَّه- گفت: این دو حدیث متّفق و غیر مختلفند، زیرا خبر عمّار مربوط بقربانی تنها و خبر کلیب مربوط بروزه تنها است، و تصدیق آن مدّعی
(2) 3039- خبریست که سیف بن عمیره از منصور بن حازم، از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که گفت: از آن امام شنیدم که میگفت: نحر در منی سه روز است، پس کسی که قصد روزه داشته باشد، به اجراء قصد خود اقدام نمیکند تا آن سه روز سپری گردد، و نحر در شهرها یک روز است، پس کسی که قصد روزه داشته باشد از فردای آن روز روزه بدارد.
(3) 3040- و روایت شده است که: اضحی سه روز است و افضل آن اوّل
ص: 376
آنست.
-1
باب حج اکبر و حج اصغر
(2) 3041- از معاویة بن عمّار روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره حجّ اکبر سؤال کردم، پس فرمود: آن یوم النحر است، و اصغر عمره است.
(3) 3042- و در روایت سلیمان بن داود منقری از فضیل بن عیاض از امام صادق علیه السّلام در آخر حدیثی که در آن فرموده: از آن جهت آن را حجّ اکبر نامیدند که آن سالی بود که مسلمین و مشرکین در آن سال حجّ بجای آوردند، و بعد از آن سال مشرکین حجّ نکردند.
-4
باب مربوط بقربانیها
(5) 3043- سوید قلاء، از محمد بن مسلم، از امام باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: قربانی برای کسی که قدرت داشته باشد از کوچک تا بزرگ واجب است، و آن سنتی از سنتها است.
(6) 3044- و از علاء بن فضیل، از امام صادق (ع) روایت شده است که مردی از آن امام در باره قربانی سؤال کرد، پس فرمود: آن بر هر شخص مسلمان واجب است
ص: 377
مگر آنکه قدرت آن را نداشته باشد. پس سائل به آن حضرت معروض داشت: رأی امام در باره عیال چیست؟ فرمود: اگر بخواهی انجام میدهی و اگر بخواهی انجام نمیدهی.
و اما تو آن را وامگذار.
(1) 3045- و امّ سلمه- رضی اللَّه عنها- نزد پیمبر صلّی اللَّه علیه و آله آمد، و گفت: یا رسول اللَّه عید اضحی فرا میرسد، و من ثمن قربانی را در اختیار ندارم، پس آیا وام بستانم و قربانی کنم؟ فرمود: وام بستان، زیرا که آن وامی اداء شده است.
(2) 3046- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دو قوچ قربانی کرد، که یکی از آنها را بدست خودش ذبح نمود، و بهنگام ذبح عرضه داشت:
«اللّهمّ هذا عنّی و عن من لم یضحّ من امّتی»
و امیر المؤمنین علیه السّلام هر سال یک قوچ از جانب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله قربانی میکرد، و بهنگام ذبح آن عرضه میداشت:
«بسم اللَّه وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مسلما وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ، إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، اللّهمّ
ص: 378
منک و لک»
(بنام خدا روی خود را بسوی کسی آوردم که آسمانها و زمین را بیافریده، در حالی که پاک دین و مسلمانم، و من از مشرکین نیم، همانا که نماز من، و عبادت و قربانیم، و زندگانیم و مرگم از آن، اللَّه پروردگار جهانیانست. خدایا این قربانی از تو و برای تو است)، سپس میگفت:
«اللّهمّ هذا عن نبیّک»
(پروردگارا این قربانی از طرف پیمبر توست) سپس آن را ذبح میکرد، و قوچ دیگری را هم از سوی خود ذبح مینمود.
(1) 3047- و علیّ علیه السّلام فرمود: رسول خدا در خصوص قربانیها بما امر فرمود که چشم و گوش آنها را بدقّت بنگریم، و از جهت پیراسته بودن از هر گونه عیب و علّتی مورد توجّه قرار دهیم، و ما را از قربانی کردن گوسپندی که گوشش شکافی گرد داشته باشد، و گوسپندی که گوشش بدو نیم شده باشد، و گوسپندی که قطعهای از گوشش بریده شده و بطرف عقب آویخته باشد، نهی فرمود.
(2) 3048- و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: حیوان لنگی که آثار لنگیش آشکار باشد، و نابینائی که کوریش نمودار باشد، و حیوان لاغر و مبتلا بجرب، و گوش بریده، و گوش شکافته و شاخ شکسته قربانی نمیشود.
(3) 3049- و از داود رقّی روایت شده است که گفت: یکی از خوارج در باره
ص: 379
این آیه از کتاب خدای تعالی: ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ، مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ، وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ،- تا قول خدای تعالی:- وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ، وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ از من سؤال کرد که خدای عزّ و جلّ کدام از آنها را حلال کرده، و کدام را حرام ساخته است؟ ولی من چیزی در این باره نمیدانستم و از این رو، در آن حال که مشغول حجّ بودم، بنزد امام صادق علیه السّلام شدم، و ما وقع را به آن حضرت معروض داشتم و امام فرمود: خدای تبارک و تعالی در قربانی منی میش و بز اهلی را حلال کرده، و قربانی کردن وحشی آنها را در آنجا حرام ساخته است، و امّا در خصوص قول خدای عزّ و جلّ: وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ پس خدای تبارک و تعالی در قربانی منی اشتران عربی را حلال کرده، و اشتران بختی- خراسانی- را حرام کرده است، و قربانی گاوهای اهلی را حلال کرده، و وحشی آن را حرام کرده، من با امام تودیع کردم و نزد آن مرد رفتم و آن جواب را به او ابلاغ کردم. وی گفت: این متاعی است که اشتران آن را از حجاز حمل کردهاند.
شرح: «امام علیه السّلام «اثْنَیْنِ» را به اهلی و وحشی تفسیر کرده است، و مفسّران بدون استثنا به نر و ماده تفسیر کردهاند از جمیع اصناف آنها».
ص: 380
(1) 3050- و أبان از زراره از امام ابو جعفر باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: قربانی کردن یک قوچ برای مرد و خانوادهاش کفایت میکند.
(2) 3051- و یونس بن یعقوب در باره گاوی که آن را قربان کنند از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد، امام فرمود همان یک رأس گاو هفت نفر را کفایت میکند.
(3) 3052- و وهیب بن حفص از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: یک رأس گاو و یک شتر فربه (بدنه) از هفت نفر کفایت میکند، اعمّ از اینکه آن هفت نفر اعضاء یک خانواده باشند یا از خانوادههای مختلف.
و روایت شده است که یک شتر از ده نفر افراد متفرّق و مختلف کفایت میکند، و زمانی که قربانیها کمیاب باشند یک رأس گوسپند از هفتاد نفر کفایت میکند.
و در شترهای قربانی قربان کردن شتری جز ثنیّ جایز نیست، و ثنیّ شتری دارای پنج سال است که بسال ششم داخل شده باشد، و از بز و گاو و قربان کردن ثنیّ آن دو کفایت میکند، و آن بز یا گاویست که بسال دوم داخل شده باشد، و از جنس
ص: 381
میش جذع آن که یک سال بر آن گذشته باشد کفایت میکند.
شرح: «حمّاد بن عثمان گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم کمترین سنّ از غنم در قربانی چقدر است فرمود: در گوسفند یک ساله کفایت میکند، عرضکردم از بز فرمود: بز یک ساله کافی نیست، عرضکردم: برای چه؟ فرمود: گوسفند یک ساله بچه دار میشود ولی بز یک ساله بچهدار نمیشود».
(1) 3053- و از امام صادق علیه السّلام در باره قول خدای عزّ و جلّ: فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ سؤال کردند، فرمود: قانع کسی است که بهر چه به او بدهی قناعت میکند، و معترّ کسی است خود را پیرامون تو میگرداند و بدون سؤال در معرض طلب قرار میدهد.
(2) 3054- و علیّ بن الحسین و ابو جعفر علیهما السّلام ثلث قربانی را صدقه همسایگان، و ثلث دیگر را صدقه سائلان میساختند، و ثلث سوم را برای خانواده نگاه میداشتند.
(3) 3055- و امام صادق علیه السّلام خوش نمیداشت که مشرک را از گوشتهای قربانی اطعام کند.
(4) 3056- و امام صادق علیه السّلام فرمود: ما مردم را از بیرون فرستادن
ص: 382
گوشتهای قربانی از منی پس از سه روز نهی میکردیم، و این بعلّت کمی گوشت و کثرت مردم بود، ولی امروز گوشت فراوان شده، و مردم کم شدهاند، از این رو بیرون فرستادن آن بلا مانع است.
و بیرون بردن پوست و کوهان از حرم مانعی ندارد، و بیرون بردن گوشت از آنجا جایز نیست.
شرح: «مراد آنست که شخص گوشت را از حرم برای مصرف خود بیرون برد نه برای دادن بمستحقّ آن».
(1) 3057- و از امام صادق علیه السّلام در باره فدیه شکار سؤال کردند که: آیا برای صاحب آن جایز است که از گوشت آن بخورد؟ فرمود: از قربانی خود میخورد ولی آن را که بکفّاره قربان کرده تصدّق میدهد.
(2) 3058- و امام صادق علیه السّلام فرمود: «جز آن چارپائی که در دهه ذی الحجّه خریداری گردد قربانی نمیشود.
و حیوان اخته شده در قربانی کردن کفایت نمیکند.
و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از جانب همسران خود گاو ذبح کرد. و چون شخص حیوانی را برای قربانی بخرد، پس آن حیوان پیش از آنکه آن را ذبح کنند بمیرد،
ص: 383
برای او کفایت میکند.
و اگر شخص حیوانی را برای قربانی بخرد، پس آن را بدزدند، در این صورت اگر حیوانی دیگر بجای آن بخرد افضل است، و اگر نخرید چیزی بر ذمّه او نیست.
و جایز است که از پوست آن منتفع شوند، یا بوسیله آن کالائی را بخرند، یا آن را دبّاغی کنند و همیانی یا سجّادهای از آن بسازند. و اگر آن را بصدقه دهند افضل است.
و در صورتی که شخص فراموش کرد که در منی ذبح کند، تا بیت را زیارت نماید، و پس از آن در مکّه شتری بخرد و نحر کند، باکی نیست و برای او کفایت کرده است.
(1) 3059- و علیّ بن جعفر، از برادرش موسی بن جعفر علیهما السّلام در باره کسی سؤال کرد که حیوانی نابینا را برای قربانی بخرد، و نابینا بودنش را جز بعد از خریدن نداند، در این صورت آیا او را کفایت میکند؟ فرمود: آری. مگر آنکه قربانی و تقدیمی بکعبه باشد، که ناقص بودن آن جایز نیست.
(2) 3060- و از امام ابو جعفر باقر علیه السّلام در باره گوسپند پیری که دندانهای
ص: 384
جلو دهانش- ثنایایش- افتاده باشد، سؤال کردند که آیا در قربانی کفایت میکند؟
فرمود: باکی نیست که آن را قربان کنند.
(1) 3061- و امام علیّ- علیه السّلام- فرمود: از جانب کسی که هنوز در شکم مادر است قربانی نمیکنند.
(2) 3062- و جمیل از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که در باره قربانیای که شاخش شکسته میشود فرمود: در صورتی که شاخ داخلی صحیح باشد، آن قربانی کفایت میکند. و از استادمان محمّد بن الحسن- رضی اللَّه عنه- شنیدم میگفت: از محمّد بن الحسن صفّار- رضی اللَّه عنه- شنیدم میگفت: در صورتی که دو ثلث از شاخ داخل رفته، و یک ثلث آن باقی مانده باشد، باکی نیست که قربانی شود.
(3) 3063- و از عبد اللّه بن عمر روایت شده است که گفت: «ما در مکّه، همی زیستیم که گرانیای در قربانیها بما اصابت کرد، چنان که گوسپندی بدیناری و پس از آن بدو دینار خریدیم، و پس از آن بهفت دینار رسید، و بعد از آن بهیچ قیمت چه کم و چه زیاد نیافتیم، پس هشام مکاری ما وقع را برای امام ابو الحسن علیه السّلام نوشت، و
ص: 385
امام در جواب مرقوم داشت که: قیمت اوّل و دوّم و سوّم را در نظر بگیرید، و آن را جمع بزنید، و آنگاه برابر با ثلث آن را صدقه کنید.
(1) 3064- و امام ابو الحسن، موسی بن جعفر علیهما السّلام فرمود: چیزی از حیوانات پرواری قربانی نمیشود.
شرح: «مراد حیوانیست که برای پروار شدن و استفاده از گوشت آن نگهداری میکنند. و روایت را حمل بر کراهت کردهاند».
(2) 3065- و علیّ بن جعفر از برادرش، موسی بن جعفر علیهما السّلام در باره قربانیای که ذبحکنندهاش خطا کند، و نام غیر صاحب آن را بزبان آورد سؤال کرد و گفت که: آیا چنین قربانی برای صاحب آن کفایت میکند؟ امام علیه السّلام فرمود:
آری. زیرا که حاصل کار او همانست که نیّت کرده است.
و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله قوچ شاخداری را ذبح کرد که اطراف چشمانش و چهار دست و پایش سیاه بود.
(3) 3066- و علیّ علیه السّلام فرمود: اگر شخص شتر لاغری خریداری کند
ص: 386
برای او کفایت نمیکند، و اگر بعنوان فربه خریداری کند، و لاغر از کار درآید برای او کفایت میکند، و مسأله در هدی متمتّع نیز بر همین گونه است.
(1) 3067- و محمّد حلبیّ از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد که: آیا یک رأس گاو برای چند نفر کفایت میکند؟ پس امام فرمود: امّا در هدی، نه. و امّا در أضحی آری. و هدی از قربانی کردن ایّام أضحی بینیاز میسازد.
(2) 3068- و بزنطیّ، از عبد الکریم بن عمرو، از سعید بن یسار روایت کرده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام در باره کسی سؤال کردم که گوسپندی خریده و در شامگاه عرفه آن را در عرفه حاضر نکرده است. پس امام فرمود: باکی نیست چه حاضر کند، و چه نکند.
-3
باب قربانی که آسیب میبیند یا هلاک میشود پیش از رسیدن به محلّ و آنچه در خوردن آن آمده
(4) 3069- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است در باره مردیکه شتر مادهای را برای قربانی میراند و در راه زائیده و فرزند آورد فرمود: آن را و کرّهاش را نحر کند، و اگر مضمون است یعنی کفّاره یا نذر است و هلاک شده بجای
ص: 387
آن و بجای کرّهاش خریداری کند.
(1) 3070- منصور بن حازم از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است در باره مردیکه قربانی که بهمراه میراند گم گشته و مردی دیگر آن را یافته و نحر میکند، فرمود:
اگر در منی نحر کرده از صاحبش که آن را گم کرده کفایت میکند، و اگر در غیر منی نحر کرده است از صاحبش کافی نخواهد بود.
(2) 3071- عبد الرّحمن بن حجّاج از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: اگر هدی و قربانی بعرفات در هنگام انجام مناسک رسید و پس از آن مفقود گشت پس کافی خواهد بود.
(3) 3072- حفص بن بختری گفت: به امام صادق علیه السّلام معروض داشتم:
مردی قربانی برای حجّ بهمراه داشته و آن حیوان در محلّی که صاحبش نمیتواند آن را تصدّق کند و مردم نمیشناسند آن هدی است آسیب دیده و قدرت رفتن ندارد؟ فرمود:
آن را نحر کند. و در نامهای بنویسد و آن را بروی آن حیوان نهد تا هر کس که میگذرد بداند که آن صدقه است.
(4) 3073- و قاسم بن محمّد از علیّ بن أبی حمزه روایت کرده است که گفت: از
ص: 388
امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که شتری را سوق داده، ولی پیش از آنکه بمحلّ ذبح برسد پای آن شتر شکسته، چنان که قدرت راه رفتن ندارد یا در معرض مرگی یا هلاکی قرار گرفته است، امام فرمود: اگر بتواند آن را نحر میکند، و لنگه نعلینی را که قلاده گردنش ساخته بود بخونش میآلاید، تا چون کسی بر آن بگذرد بداند که آن نحر شده است، و اگر بخواهد از گوشتش بخورد پس در صورتی که آن، هدی مضمون باشد، بر ذمّه او است که آن را اعاده کند، یعنی بجای هدیی که پایش شکسته یا هلاک شده هدیی دیگر خریداری نماید- و هدی مضمون آنست که در نذری یا چیز دیگری بر او واجب شده باشد- ولی در صورتی که آن هدی مضمون نبوده مکلّف نیست که چیزی بجای آن بخرد، مگر آنکه قصد تطوّع داشته باشد.
(1) 3074- و از عبد الرّحمن بن حجّاج روایت شده است که گفت: از امام ابو ابراهیم (کاظم) علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که هدیی برای تمتّعش خریده، و آن را بمنزل خود آورده، و بسته است، سپس آن هدی رها گشته و هلاک شده است، آیا این هدی برای او کفایت میکند، یا باید آن را اعاده کند؟ امام فرمود: برای او کفایت نمیکند، مگر اینکه قدرت خریدن دیگری را نداشته باشد.
شرح: «ممکن است حمل کنیم که بصوم انتقال پیدا کرده است»
ص: 389
(1) 3075- و ابن مسکان از ابو بصیر روایت کرده است که گفت: «از امام صادق علیه السّلام در باره مردی سؤال کردم که قوچی خریده، و آن مفقود شده است، فرمود: دیگری را بجای آن میخرد، گفتم: پس اگر دیگری را بجای آن بخرد، و پس از آن قوچ اوّل را بیاید؟ فرمود: اگر هر دو بر سر پا باشند، میباید قوچ اوّل را ذبح کند، و دومی را بفروشد. و اگر دومی را ذبح کرده باشد اوّلی را هم با آن ذبح کند.
(2) 3076- و معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است، که فرمود: وقتی که شخص شتری (بدنهای) گم شده را بیابد (در حالی که قادر بر حرکت نباشد) میباید آن را نحر کند، و اعلام نماید که آن بدنه است.
شرح «یعنی از جانب صاحبش آن را نحر کند، و بعلامت هدی آن را علامتگذاری کند».
(3) 3077- و علاء از محمّد بن مسلم از یکی از دو امام باقر یا صادق علیهما السّلام روایت کرده و گفته است: «از آن امام در باره هدی واجب سؤال کردم، که اگر شکستگی یا رنجی به او وارد شود، آیا باید آن را بفروشد؟ و اگر فروخت با قیمت آن چه کند؟ فرمود: اگر آن را فروخت قیمتش را صدقه بدهد، و هدیی دیگر اهداء کند.
(4) 3078- و در روایت حمّاد از حریز در حدیث دیگر در آخر آن میگوید: در
ص: 390
صورتی که هدی مضمون باشد- یعنی مربوط بقسمی یا نذری یا جزایی باشد- چون رنجور شود صاحبش میباید از آن نخورد، پس اگر از آن خورد، باید غرامت بپردازد.
-1
باب ذبح و نحر و آنچه بهنگام ذبح گفته میشود
(2) 3079- معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: نحر در موضع قلاده و ذبح در حلق انجام میگیرد.
(3) 3080- و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر حیوانی که میباید ذبح شود، اگر آن را نحر کنند حرام است، چنان که هر حیوانی که میباید نحر شود اگر آن را ذبح کنند حرام است.
(4) 3081- و حلبیّ از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود:
میباید تا یهودی و همچنین نصرانی قربانی تو را ذبح نکند، و اگر مباشر ذبح زن باشد میباید برای خودش (نه بوکالت از غیر) ذبح کند، و میباید خودش و ذبیحهاش را رو بقبله قرار دهد، و بگوید:
وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مسلما، اللّهمّ منک و لک»