فرهنگ اخلاق صفحه 10

1- 2. در فلسفه، به آن دسته از کیفیات نفسانی که سریع الزوال و زودگذر باشد «حال» گفته می شود، و آنچه که ثابت و بادوام و بطی ء الزوال بوده، و به عنوان ثانوی جزئی از ذات و مرتبه ای از مراتب نفس انسان به حساب آید «ملکه» نامیده می شود. بنا بر این، ملکه کیفیتی است که در اثر ممارست و انجام پی در پی یک عمل، در نفس راسخ گشته، و انجام آن عمل نیاز به تأمّل و فکر نداشته باشد، مثلاً سخاوت در شخصِ سخی ملکه ای است که او را به راحتی و بی درنگ به کمک نیازمندان وا می دارد.

زشت و افعال ناپسند از آنها سرچشمه بگیرد.(1)

البته تعریف های دیگری نیز برای اخلاق ذکر کرده اند که بر اساس آنها عنوان اخلاق بر اعمال و رفتارهای انسان اعم از نیک و بد، و یا تنها بر افعال پسندیده اطلاق گردیده است. به عنوان نمونه:

برخی، هر کاری را که متصف به حسن یا قبح بوده و صاحب آن مستحقّ مدح یا نکوهش باشد اخلاق نامیده اند.(2)

دانشمندان اروپا غالباً هر کار نیک و عمل پسندیده را اخلاق دانسته، و اعمال زشت و رفتارهای شرورآمیز را خلاف اخلاق معرّفی کرده اند.(3)

اشکال عمده این تعریف این است که تنها به شکل و قالب عمل توجه گردیده و نقش نیّت و انگیزه در آنها نادیده گرفته شده است. لذا رفتارهای فریبکارانه و اعمالی که با انگیزه ارتکاب جنایات با ظاهری زیبا صورت می پذیرد نیز، اخلاق نیک به حساب می آید.

برخی نیز مانند هگل، اخلاق را عبارت از پیروی و اطاعت از قوانین می دانند. به نظر آنان انسانِ اخلاقی کسی است که در نیّت مطیع قانون باشد و عملاً نیز مقرّراتش را به کار بندد.

البته اگر جامعه بخواهد در رفاه و آسایش زندگی کند و از نعمت امنیّت برخوردار باشد باید قانون را محترم شمرده، رفتار خود را بر اساس درستی و دادگری استوار سازد و حقوق دیگران را رعایت نماید. لیکن فضایل اخلاقی و سجایای انسانی، عالی تر از پای بندی به قانون و بسیار برتر از آن چیزی است که هگل و امثال او تصور کرده اند. بسیارند افرادی که رفتارشان طبق مقررات