چنانچه اخلاق به معنای ملکاتی باشد که برای نفس حاصل می شود، یا به معنای کارهایی باشد که سزاوار ستایش است(1)، از یکسو بر خرد و دانش تکیه دارد و از سویی دیگر بر تربیت، تهذیب و تلاش.
در سخنان امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است:
«اخلاق نیکو از میوه های خردمندی و اخلاق بد از میوه های نابخردی است»(2).
مولا محسن فیض کاشانی می گوید:
«اخلاق نیکو، خصلت سرور پیامبران [= پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله] و برترین عملِ راستگویان است. این اخلاق به طور حتم جزء دین، میوه کوشش پرهیزکاران و ریاضت پرستش کنندگان است. اخلاق زشت، زهر کشنده، هلاک کننده حتمی، خواری ننگین، رذیلتهای آشکار و پلیدیهایی است که انسان را از جوار پروردگار جهانیان دور می کند و دارنده چنین اخلاقی به جرگه شیطانِ نفرین شده درمی آید. اخلاق بد، درهایی است که از قلب به سوی آتش افروخته خدا باز می شود، آتشی که به دلها می رسد. همان گونه که اخلاق خوب درهایی است که از قلب به سوی نعمتهای بهشت و جوار رحمان گشوده می شود»(3).
چنانچه اخلاق به معنای دقیق آن، همان ملکات نفسانی باشد که موجب می شود کارها به آسانی و بدون نیاز به اندیشه و تأمّل از انسان صادر شود، به دست آوردن این ملکات، به کوشش و تربیت از طریق رهنمودهای عقلی، قلبی و معنوی نیاز دارد تا بر پایه های درست و پایدار استوار گردد. تشخیص اخلاق
1- برخی برآنند که اخلاق به معنای ملکاتی است که برای نفس حاصل می شود، خواه نیکو باشد و خواه زشت، یا به معنای کارهایی است که سزاوار ستایش و نکوهش است محمّد تقی مصباح یزدی، فلسفه اخلاق، ص 1.
2- آمدی، غرر الحکم و دررالکلم، ص 28.
3- المحجّه البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ج 5، ص 87، کتاب ریاضه النفس، چاپ جامعه مدرسین، قم.