ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن صفحه 7

جایی که گفته است: (و بتحقیق شاعران پیش از وی (مجنون بنی عامر) و شاعران پس از او، شعر سروده اند؛ ولی به این درجه از دقّت در درستی و بجا بودن تشبیه نرسیده اند). (1)

معنای لغوی تشبیه

تشبیه از قدیمترین اصطلاحاتی است که به ظهور رسیده و لیکن معنای آن مشخّص نبود، و آن نزد ادیبان پیشین بر ارتباط میان دو چیز به کمک ادات دلالت دارد. و شاید جاحظ نخستین کسی بود که به ادوات آن مانند: کاف، و کانّ، و مثل اشاره کرد. (2)

در فرهنگهای لغت (نقل شده است): کلمه های: الشبه، و الشبه، و الشّبیه به معنای مثل، و جمع آنها (اشباه) و جمله (أشبه الشئ الشّئ) به معنای (ماثله (: چیزی همانند چیزی بود)) می باشد و در مثل است: (من اشبه اباه فما ظلم (: کسی که به پدرش همانند باشد ستم نکرده است)). و اشبهت فلانا و شابهته (: به فلانی شباهت داشتم)، و اشتبه علیّ (: آن امر بر من اشتباه شد) و تشابه الشیئان و اشتبها (: هر یک از آن دو چیز به دیگری مانند بود) و در قرآن آمده است: (مشتبها و غیر متشابه) (3)، و شبّهه ایّاه و شبّهه به (: او را به وی تشبیه کرد) و (متشابهات امور) به معنای (امور مشکل) و (متشابهات) به معنای (متماثلات) است. تشبّه فلان بکذا (: فلانی خود را شبیه بهمانی ساخت) و تشبیه به معنای قرار دادن چیزی مثل چیز دیگر است. (4)

ملاحظه می شود که فرهنگ نویسان میان تشبیه و تمثیل فرق نگذاشته اند و آن رأیی است که زمخشری، و ضیاء الدین بن الاثیر بر آن شده اند.

معنای اصطلاحی آن

قدیمترین تعریف منطقی تشبیه آن است که قدامه بن جعفر بیان داشته؛ه)

1- - الکامل، ج 2 ص 747
2- - رک: الحیوان، ج 3، ص 25، 253، و ج 6، ص 185، 348، 395.
3- - سوره الانعام (6) آیه 99.- م.
4- - لسان العرب: (شبه)