- دوران کودکی 1
- مقدمه 1
- وضعیت اقتصادی، مذهبی و سیاسی خانواده 1
- شروع تحصیل و آغاز طلبگی 2
- هجرت به قم 3
- فعالیت علمی در نجف 4
- مهاجرت به نجف اشرف 4
- بازگشت به ایران 4
- اشتغالات و حوادث مدت اقامت در قم 5
- فعالیت در اردبیل 7
- مراجعت به اردبیل 7
- تالیف کتاب جمال ابهی 9
- اقامت و فعالیت در تهران 10
- مهاجرت از اردبیل به تهران 10
- فعالیتهای علمی و فرهنگی 11
- فعالیتهای علمی و فرهنگی در دهه اول انقلاب 11
- تأسیس مؤسسه خیریه مکتب امیر المؤمنین علیه السلام 11
- تدریس و بحث و تحقیق 12
- هجرت مجدد به قم 12
- تأسیس و اداره دانشگاه (دارالعلم) مفید 13
- تقلید 14
- احکام تقلید 14
- آب مطلق و مضاف 18
- 1 - آب کُر 18
- احکام طهارت 18
- 2 - آب قلیل 19
- 3 - آب جاری 20
- 4 - آب باران 21
- 5 - آب چاه 22
- احکام آبها 23
- نجاسات یازده چیز هستند 24
- نجاسات 24
- 3 - مَنی 25
- 1 و 2 - ادرار و مدفوع 25
- 4 - مُردار 25
- 5 - خون 26
- 6 و 7 - سگ و خوک 27
- 8 - کافر 27
- 9 - شراب و مایعات مست کننده 28
- 11 - عرق شتر نجاستخوار 29
- 10 - فُقّاع 29
- راه ثابت شدن نجاست 30
- عرق جُنُب از حرام 30
- راه نجس شدن چیزهای پاک 31
- احکام چیزهایی که نجس شده اند 32
- مُطَهِرّات 34
- پاک کننده ها 34
- 1 - آب 34
- 2 - زمین 39
- 3 - آفتاب 40
- 4 - اِسْتِحاله 41
- 5 - کم شدن دو سوم آب انگور 42
- 7 - اسلام 42
- 6 - انتقال 42
- 8 - تَبَعیّت 43
- 9 - برطرف شدن عین نجاست 44
- 11 - غایب شدن مسلمان 45
- 10 - اِسْتِبْراء حیوان نجاستخوار 45
- راه هایی که پاک شدن چیز نجس با آنها ثابت می شود 45
- احکام ظرفها 46
- احکام ظرفها 46
- احکام تَخَلّی 48
- دفع ادرار و مدفوع 48
- اِسْتِبْراء 50
- مستحبّات و مکروهات تخلّی 51
- وضو 52
- احکام شستن صورت و دست ها 52
- وضو 52
- احکام مسح سر و پا 54
- وضوی ارتماسی 55
- دعاهایی که خواندن آنها هنگام وضو گرفتن مستحب است 56
- شرایط وضو 56
- شک در وضو 62
- احکام وضو 62
- حکم کسی که بدون اختیار وضوی خود را باطل می کند 63
- مواردی که باید برای آنها وضو گرفت 64
- احکام وضوی جبیره 66
- چیزهایی که وضو را باطل می کنند 66
- غسل ترتیبی 69
- غسل و اقسام آن 69
- غسل ارتماسی 70
- احکام غسل 70
- غسل های واجب 72
- جنابت 72
- چیزهایی که بر جُنب حرام است 74
- چیزهایی که بر جُنب مکروه است 75
- غسل جنابت 76
- اشاره 76
- حیض 76
- اقسام زن های حائض 79
- احکام حائض 85
- استحاضه 88
- احکام استحاضه 89
- نفاس 94
- غسل مسّ میّت 95
- غسلی که با نذر یا سوگند یا عهد واجب می شود 97
- غسل های مستحب 97
- محتضر 100
- احکام محتضر و اموات 100
- احکام بعد از مرگ 101
- احکام غسل، کفن، نماز و دفن میّت 101
- احکام غسل میّت 102
- احکام حُنوط 105
- احکام کفن میّت 106
- احکام نماز میّت 107
- احکام دفن 110
- مستحبّات نماز میّت 110
- مستحبّات دفن 112
- نماز شب دفن 114
- احکام نبش قبر 114
- تیمّم 115
- موارد تیمّم 115
- چیزهایی که تیمّم بر آنها صحیح است 119
- احکام تیمّم 122
- شیوه تیمّم کردن 122
- نماز 125
- احکام نماز 125
- وقت نماز صبح 126
- نمازهای واجب یومیّه 126
- نمازهای واجب 126
- وقت نماز ظهر و عصر 127
- وقت نماز مغرب و عشاء 127
- احکام وقت نماز 128
- نمازهایی که باید به ترتیب خوانده شوند 130
- نمازهای مستحب 131
- وقت نمازهای نافله یومیّه 132
- احکام قبله 133
- نماز غفیله 133
- پوشاندن بدن در نماز 135
- شرایط لباس نمازگزار 136
- مواردی که لازم نیست بدن و لباس نمازگزار پاک باشد 142
- چیزهایی که در لباس نمازگزار مستحب است 145
- مکان نمازگزار 145
- چیزهایی که در لباس نمازگزار مکروه است 145
- جاهایی که نماز خواندن در آنها مستحب است 149
- احکام مسجد 150
- جاهایی که نماز خواندن در آنها مکروه است 150
- اذان و اقامه 153
- 1 - نیّت 156
- واجبات نماز یازده چیز است: 156
- واجبات نماز 156
- 2 - تَکبیرهُ الإحرام 157
- 3 - قیام (ایستادن) 158
- 4 - قرائت 161
- 5 - ذکر 165
- 6 - رکوع 166
- 7 - سجود 169
- چیزهایی که سجده بر آنها صحیح است 173
- مستحبّات و مکروهات سجده 175
- سجده واجب قرآن 177
- 8 - تَشَهُّد 178
- 9 - سلام نماز 179
- 10 - ترتیب 179
- 11 - موالات 180
- قُنوت 180
- ترجمه نماز 181
- تعقیب نماز 183
- مُبْطِلات نماز 183
- اعمالی که در نماز مکروه است 188
- مواردی که می توان نماز واجب را شکست 188
- شک های باطل کننده نماز 189
- شکّیات 189
- شک هایی که نباید به آنها اعتنا کرد 190
- شک های صحیح 195
- نماز احتیاط 198
- سجده سهو 200
- دستور سجده سهو 202
- قضای سجده و تشهّد فراموش شده 203
- کم و زیاد کردن اجزاء و شرایط نماز 205
- مسافر و احکام آن 206
- نماز مسافر 206
- چیزهایی که سفر را قطع می کنند 215
- محل هایی که مسافر می تواند نماز را در آنها تمام بخواند 219
- مسائل متفرّقه نماز مسافر 220
- نماز قضا 222
- قضای نماز و روزه پدر 224
- نایب گرفتن برای نماز 226
- نماز جماعت 228
- نماز جماعت 228
- شرایط جماعت 231
- احکام جماعت 233
- شرایط امام جماعت 238
- چیزهایی که در نماز جماعت مستحب اند 239
- چیزهایی که در نماز جماعت مکروه اند 240
- نماز آیات 240
- دستور نماز آیات 243
- نماز جمعه 244
- نماز عید فطر و قربان 247
- نیّت 250
- روزه 250
- احکام روزه 250
- اعمالی که روزه را باطل می کنند 253
- 1 - خوردن و آشامیدن 253
- نه چیز روزه را باطل می نماید 253
- 2 - جِماع 255
- 3 - اِستمناء 256
- 4 - دروغ بستن به خدا و معصومان علیهم السلام 257
- 5 - رساندن غبار غلیظ به حلق 258
- 6 - فرو بردن سر در آب 259
- 7 - باقی ماندن بر جنابت، حیض یا نفاس تا اذان صبح 260
- 8 - اِماله کردن 264
- 9 - قِی کردن 264
- آنچه برای روزه دار مکروه است 265
- احکام چیزهایی که روزه را باطل می کنند 265
- کفّاره روزه 266
- مواردی که قضا و کفّاره واجب می شود 266
- مواردی که فقط قضای روزه واجب می شود 269
- احکام روزه قضا 271
- احکام روزه مسافر 273
- راه ثابت شدن اوّل ماه 276
- روزه های حرام و مکروه 277
- روزه های مستحب 278
- مواردی که مستحب است از انجام مبطلات خودداری شود 279
- اِعتکاف 280
- اعتکاف 280
- شرایط اِعتکاف 281
- مسائل اِعتکاف 282
- خمس 284
- احکام خُمس 284
- چیزهایی که خُمس در آنها واجب است 285
- 1 - درآمد کسب و کار 285
- 2 - معدن 293
- 3 - گنج 294
- 4 - مال حلال مخلوط به حرام 295
- 5 - جواهری که به واسطه غوّاصی به دست می آید 296
- 7 - زمینی که کافر ذِمّی از مسلمان می خرد 297
- 6 - غنیمت 297
- مصرف خُمس 298
- انفال 300
- احکام اَنفال 300
- احکام زکات 302
- زکات 302
- شرایط واجب شدن زکات 302
- زکات گندم، جو، خرما و کشمش 304
- زکات طلا و نقره 308
- احکام زکات طلا و نقره 309
- زکات شتر، گاو و گوسفند 310
- ِصاب شتر 310
- نِصاب گاو 312
- نِصاب گوسفند 312
- احکام زکات شتر، گاو و گوسفند 313
- مصرف زکات 315
- شرایط کسانی که مستحق زکاتند 318
- نیّت زکات 320
- مسائل متفرّقه زکات 321
- زکات فِطْره 324
- مسائل متفرّقه زکات فطره 329
- احکام حج 330
- حج 330
- صورت حجّ تمتّع 334
- نیابت در حج 334
- اقسام حج 334
- احکام دفاع و جهاد 337
- عمره مفرده 337
- دفاع و جهاد 337
- دفاع از حقوق شخصی 339
- احکام امر به معروف و نهی از منکر 340
- امر به معروف و نهی از منکر 340
- شرایط امر به معروف و نهی از منکر 341
- مراتب امر به معروف و نهی از منکر 342
- احکام خرید و فروش 345
- خرید و فروش 345
- معاملات مکروه 346
- معاملات باطل 346
- چیزهایی که در خرید و فروش مستحب است 346
- شرایط فروشنده و خریدار 351
- شرایط مورد معامله و بهای آن 352
- صیغه خرید و فروش 353
- خرید و فروش اموال وقفی 353
- خرید و فروش میوه ها 354
- انواع معاملات 354
- مواردی که انسان می تواند معامله را به هم بزند 358
- فروش طلا و نقره به طلا و نقره 358
- مسائل متفرّقه خرید و فروش 362
- حکام اِقاله (به هم زدن معامله) 362
- احکام احتکار و قیمت گذاری 363
- شفعه 364
- احکام شُفْعه 364
- احکام یَدْ 366
- ید 366
- شراکت 367
- احکام شرکت 367
- مضاربه 369
- احکام مُضاربه 369
- صلح 372
- احکام صُلح 372
- اجاره 373
- احکام اجاره 374
- شرایط مالی که آن را اجاره می دهند 375
- شرایط استفاده از مورد اجاره 376
- مسائل متفرّقه اجاره 378
- احکام سرقفلی 381
- جعاله 382
- احکام جُعاله 383
- بیمه 384
- احکام بیمه 384
- مزارعه 385
- احکام مُزارعه 385
- مساقات 388
- احکام مُساقات 388
- وکالت 391
- احکام وکالت 391
- قرض 394
- احکام قرض 394
- احکام سَفته، چک و معاملات بانکی 397
- سفته، چک و معاملات بانکی 397
- معاملات بانکی 398
- حواله 399
- احکام حواله 400
- رهن 401
- احکام رَهن (گِرو گذاشتن) 402
- ضمانت 404
- احکام ضمانت 404
- کفالت 408
- احکام کفالت 408
- احکام ودیعه (امانت) 410
- ودیعه 410
- عاریه 414
- احکام عاریه 414
- احکام هِبه (بخشش) و اِبراء 416
- هبه 416
- صدقه 419
- احکام صدقه 419
- وقف 420
- احکام وقف 421
- تولیت و نظارت بر وقف 424
- شروط ضمن وقف 424
- محجوران 425
- احکام محجوران 425
- حبس ملک 425
- مشاغل و درآمدها 428
- احکام مشاغل و درآمدها 428
- مسابقات و سرگرمی 431
- احکام مسابقات و سرگرمی ها 431
- معاشرت 433
- احکام معاشرت و روابط اجتماعی و بین المللی 433
- ازدواج 437
- احکام ازدواج و زناشویی 437
- دستور خواندن عقد دائم 439
- شرایط عقد 440
- دستور خواندن عقد موقّت 440
- عیب هایی که به واسطه آنها می شود عقد را به هم زد 443
- زن هایی که ازدواج با آنها حرام است 444
- احکام ازدواج دائم 448
- احکام مَهریّه 451
- احکام ازدواج موقّت (مُتعه) 452
- مسائل متفرّقه زناشویی 453
- احکام محرمیّت به سبب شیر دادن 456
- شرایط شیر دادنی که علّت محرم شدن است 459
- احکام تلقیح 461
- احکام سقط جنین و جلوگیری 462
- احکام نوزاد 463
- احکام عَقیقه 464
- آداب شیر دادن 465
- احکام حِضانت (نگهداری و تربیت کودک) 466
- حقوق و تکالیف پدر و مادر و فرزندان 468
- احکام پوشش و زینت 469
- احکام نگاه، لمس و صدا 471
- طلاق 473
- احکام طلاق 473
- اقسام طلاق و احکام آنها 475
- احکام رجوع کردن 478
- احکام و مسائل عدّه 480
- احکام لِعان 483
- احیای زمین موات 484
- احکام اِحیای زمین های مَوات 484
- احکام حیازت مباحات 486
- مشترکات 487
- اموال پیدا شده 488
- احکام لُقَطه 488
- احکام مجهول المالک و حیوان و انسان گم شده 491
- مجهول المالک و حیوان و انسان گم شده 491
- احکام غَصْب 493
- غصب 493
- تقاص 496
- احکام تَقاص 496
- شکار 497
- احکام سر بریدن و شکار حیوانات 497
- دستور سر بریدن حیوانات (ذبح) 498
- شرایط سر بریدن حیوان (ذبح) 499
- دستور کشتن شتر 500
- مستحبّات و مکروهات سر بریدن حیوان 501
- احکام شکار کردن با اسلحه 502
- شکار کردن با سگ شکاری 503
- صید ماهی 504
- صید مَلخ 505
- خوردنی ها و آشامیدنیها 505
- احکام خوردنی ها و آشامیدنی ها 506
- مستحبّات و مکروهات خوردن و آشامیدن 509
- اقرار 510
- احکام اِقرار 510
- احکام نَذْر و عَهْد 512
- نذر و عهد 512
- احکام سوگند 517
- سوگند 517
- احکام وصیّت 519
- وصیت 519
- احکام اِرث 525
- ارث 525
- ارث طبقه اوّل 526
- ارث طبقه دوم 527
- ارث طبقه سوم 529
- ارث زن و شوهر از یکدیگر 532
- مسائل متفرّقه ارث 533
- احکام تشریح و پیوند 535
- تشریح و پیوند 535
- تکلیف، اجتهاد و تقلید 536
- تکلیف 536
- استفتائات 536
- بلوغ، رشد و تمیز 537
- عقل 539
- اجتهاد و مرجعیت 540
- تقلید 542
- تقلید از مجتهد اعلم 547
- به دست آوردن فتوای مجتهد 553
- تبعیض در تقلید 555
- عدول در تقلید 556
- تقلید ابتدایی از میّت 558
- بقا بر تقلید میّت 559
مقدمه
مذهب تشیع در طول تاریخ پربار خویش شاهد حضور بزرگ مردانی بوده است که عَلَم فقاهت و مرجعیت را به دوش کشیده اند و این و دیعه را به نسلهای بعد رسانده اند. وجود چنین رادمردانی است که باعث شده تا مذهب آل محمدصلی الله علیه وآله زنده و پابرجا بماند و از موانعی که در مقابل آن ایجاد شده به سلامت برهد و چون درّی گرانقدر و گرانبها به دست نسل کنونی برسد. از آنجا که زندگی این انسانهای وارسته می تواند به عنوان الگویی برای زندگانی، فراروی ما قرارگیرد و نیز در پی اصرار و درخواست های مکرری که از دفتر حضرت آیت اللّه العظمی موسوی اردبیلی مدظلّه جهت ارسال زندگی نامه ایشان وجود داشت، بر آن شدیم تا مختصری از زندگانی علمی ایشان را منتشر سازیم. هرچند که این مختصر چون قطره ای از دریاست ولی امیدواریم مورد استفاده مؤمنین و عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت قرار بگیرد
دوران کودکی
حضرت آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی، سحرگاه سیزدهم رجب 1344 ه ق، مقارن با سالروز میلاد امیر المؤمنین علیه السلام و برابر با 8 بهمن 1304 ه ش در شهر اردبیل، در خانواده ای روحانی و تهی دست متولد شدند. پدر ایشان روحانی بزرگوار مرحوم سید عبدالرحیم و مادرشان، زنی پارسا مرحومه سیده خدیجه بود که پیش از آن صاحب هشت فرزند دختر شده بودند.
ایشان که آخرین و تنها فرزند ذکور خانواده بودند، در سال 1346 ه ق، در دو سالگی مادر خود را در اثر بیماری حصبه از دست داده و تحت مراقبت خواهرانشان قرار گرفتند.
یکی از خاطرات ایشان از دوران کودکی، مربوط به خوابی است که
در آن سنین دیده بودند. خود ایشان در این باره می فرمایند: «در کودکی بسیار مشتاق زیارت امام زمان علیه السلام بودم و از این رو، تمامی اعمالی را که در کتابها جهت ملاقات ولی عصرعلیه السلام ذکر شده بود، انجام می دادم و سعی می کردم که حتی مستحبات را نیز ترک نکنم؛ تا اینکه شبی آن حضرت را در خواب دیدم و مانند کودکی که خود را به پدرش می چسباند، دامن ایشان را گرفتم و خود را به پاهای مبارک آن حضرت انداختم و از آن بزرگوار خواستم چیزی به من عطا فرمایند. آن حضرت نیز انگشتری فیروزه ای را از انگشت مبارکشان خارج فرموده و در انگشت من کردند. وقتی این خواب را برای پدرم تعریف کردم، به من گفتند که از این پس برای تو هیچ نگرانی ندارم چون زیر سایه الطاف امام زمان علیه السلام خواهی بود».
وضعیت اقتصادی، مذهبی و سیاسی خانواده
پدر معظم له که یک روحانی متعصب و به شدت مذهبی و مقید بود، می خواست افراد خانواده را معتقد، عارف و عامل به مذهب تربیت نماید و در این خصوص بسیار اصرار می ورزید.