تجوید فرقان صفحه 105

9) پس از ایشان علمای تجویداز (متأخّران) مخارج اصلی حروف را در هشت قسم آورده اند: 1- حلق 2- اقصی اللسان 3- وسط اللسان 4- حافه اللسان 5- طرف اللسان 6- شفتان 7- خیاشیم 8- جوف.(1)

طریقه ترتیب (تقدیم و تأخیر) مخارج حروف

علمای عربی و تجوید در خصوص ترتیب مخارج حروف نیز اهمّیت قائل شده و با استدلالات خود برخی اوّلین نقطه پیدایش صوت گفتاری را در داخل انسان از «اقصی الحلق» دانسته و به ترتیب، منتهای آن را «شفتان» بر شمرده، و بعضی عکس آن را در نظر گرفته اند یعنی ابتداء مخارج حروف را از «شفتان» و منتهای آن را به «اقصی الحلق» دانسته، چرا که در حالت ایستاده و طبیعی ابتداء انسان سر اوست و انتهای قامت انسان پاهای او به شمار می آید که در این صورت اوّلین مخرج «واو» و آخرین مخرج «همزه» می باشد.

امّا آن چه که مشهور و متداول است و شیوه اکثریت علمای عربی و تجوید بوده همان مورد اوّل است.(2)

طریق تشخیص مخرج هر حرف

جهت تشخیص هر چه بهتر مخارج حروف، اوّلین بار رمز و قاعده ای را خلیل بن احمد فراهیدی (ت 175 ه ق) ابداع و در کتاب «العین» خود مطرح نموده است(3) و این قاعده تعیین مخرج هر حرف را پس از ایشان علمای قرائت و تجوید از جمله ابن جزری (ت 833 ه ق) در «النشر فی القراءات العشر»(4) و جلال الدّین سیوطی (ت

1- 1. الدراسات الصوتیه...، ص 187 و 188.
2- 2. همان، ص 189-191. [با تلخیص و تصرّف]
3- 3. العین، 1/47.
4- 4. النشر فی القراءات العشر: 1/199.