تجوید فرقان صفحه 130

حالت سوم را که در آن مدغم و مدغم فیه به حرف سومی غیر آن دو تبدیل و سپس ادغام انجام گیرد ادغام «متبادل» گفته اند، مانند: مُدّکر.(1)

و بعدها برخی به جای این نام ها اصطلاحات دیگر نیز استعمال کردند از قبیل التأثر الرّجعی، التأثر التّقدمی به جای مدبر و مقبل.(2) و برخی هم اصطلاح «مماثله تقدمیه» و «مماثله رجعیه» را مطرح نمودند.(3)

ادغام متماثلین، متجانسین، متقاربین

سیبویه (ت 180 ه ق) دو اصطلاح «مِثلَین» و «مُتَقاربَین» را اوّلین بار بکار برده است.(4) و مکّی(5) (ت 437 ه ق) و دانی(6) (ت 444 ه ق) این دو واژه را استعمال کرده اند، و اصطلاح «متجانسین» را متأخّرین از ایشان بکار برده اند.

چنانکه احمد بن أبی عمر (ت بعد 500 ه ق) سه اصطلاح متماثلین، متجانسین و متقاربین را برای ادغام استعمال نموده است،(7) لکن نامبرده هنگامی که انواع ادغام را برشمرده، ادغام را بر دو نوع متماثلین و متقاربین دانسته و گفته است ادغام متباعدین جایز نیست.(8)

ابن وثیق (ت 654 ه ق) در خصوص، مصطلحات مذکور نظر دیگری ارائه نموده، اگر چه با موارد قبل فاصله چندانی ندارد وی ادغام را بر سه وجه می شمارد که عبارتند

1- 1. ر.ک : التطور النحوی، ص 18-19؛ الدراسات الصوتیه...، ص 394.
2- 2. ابراهیم انیس: الاصوات اللغویه، ص 181.
3- 3. احمد مختار عمر: دراسه الصوت اللغوی، ص 325.
4- 4. الکتاب، 2/491 و 496.
5- 5. الکشف، 1/135.
6- 6. الادغام الکبیر، ص 6.
7- 7. الایضاح، ص 106 ظ.
8- 8. همان، ص 114.