فقهای نامدار شیعه صفحه 279

خدمات سیاسی و اجتماعی او

آن روزی که مردم مسلمان ایران زیر پای شاهزادگان و درباریان قاجار در اطراف و اکناف کشور ، پامال بودند و ملوک و پادشاهان و فرمانروایان ، مالکین رقاب مردم بی پناه بودند ، و مردم بی دفاع از خود صاحب اختیار و حرکتی نبودند و عین الدوله ها وشمس الملوکها ، شاه ناتوان و بی اراده را آلت دست خودخواهی و هوس بازی خویش قرار داده و ترکتازی را به حد اعلای خود رسانده بودند . در آن شرایط خفقان وخودسری ، تنها علمای بزرگ دینی بودند که ناله های مردم را از دور و نزدیک می شنیدند و می توانستند کمکی به حال آنان انجام دهند . آن چنان که در تهران و تبریز وسایر شهرها و بلاد ، علماء به ناله های مردم پاسخ مثبت داده و خواهان اجرای قانون ونظم برگیرنده عدالت و قسط اسلامی شدند .

به تعبیر شادروان آیه الله طالقانی :

«فرهنگ و معلومات لازم در آن روزگار آن چنان در مردم ضعیف بود که اگر ازعموم مردم می پرسیدند چه می خواهند ؟ نمی توانستند جواب روشن و یکسان بدهند .

گاهی می گفتند باید قوانین وضع و تدوین گردد و حدود تعیین شود ، و گاهی اسیس عدالت خانه یعنی محل مراجعه و دادرسی عمومی را می طلبیدند ، ولی آنچه مورداتحاد و اتفاق کلمه بود ، یک چیز بیشتر نبود و آن جلوگیری

از خودسری و استبداد وتنظیم قانون و نظام نامه ، به عبارت دیگر مشروطیت بود . » (2)

آری در چنین روزگار سیاه و خفقان بود که آیه الله نائینی ، آن فقیه دلسوز و آگاه ، کتاب شریف تنبیه الامه و تنزیه المله را نوشت و انواع استبداد و خودسری وحکومت خودکامه پادشاهان مستبد را با منطق و حکمت ، نشان داد و وظایف علماء وفقهاء را نسبت به دین و اوضاع جاری بیان نمود و با تبیین فصول مختلف عهدنامه مالک اشتر حدود و اختیارات حاکم و حکومت اسلامی را نشان داد و این کتاب باحاشیه و تقریظ دو تن از مراجع بزرگ و استوانه های فقه و فقاهت آن روز ، زینت یافت و همانند دستور العمل و بیانیه حکومت اسلامی تلقی گردید .

آری ، دو مرجع مبارز و مجاهد آن روز ، آیه الله آخوند خراسانی و آیه الله شیخ عبد الله مازندرانی بر آن کتاب تقریظ نوشتند و ماخوذ بودن اصل مشروطیت را از متن شریعت محمدی(ص)مورد تایید و امضاء قرار دادند ، به این ترتیب گامی در راه برانداختن استبداد مطلق برداشته شد و هر چند دیری نپائید که با دخالت اجانب وبیگانگان و توطئه و تلاش ستون پنجم و روشن فکر نمایانی مانند تقی زاده و ملکم خان و همدستان او ، باز از مسیر انقلاب خارج گردید و به تعبیر خود ایشان ، انگوری که انتظار و امید سرکه بودن در آن منظور بود ، یک باره شراب گردید که غیر قابل استفاده مؤمنین بود . این تعبیر را یکی از بزرگان فقه و فقاهت روز ، از خود آقای نائینی نقل می نمود . (3) ولی هر چه بود ، با توجه به آن

روزگار سیاه ، گامی به جلو و حرکتی به سوی اسلامی و الهی شدن و عدالت اجتماعی بود .

مرحوم آیه الله نائینی در یکی از فصول کتاب نامبرده ، با صراحت کامل چنین می نگارد :