ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 103

داشته است «1» ولی ابیّ در محل انجام کار حاضر نبوده (به طوری که از روایت استفاده می‌شود) بلکه پیشنهادها را بر کتب گوسفند می‌نوشتند و برای او می‌فرستادند تا نظر خود را بیان کند. «2» شک نیست که ابیّ شایستگی آن را داشت که در مسایل رسم و قرائت به نظریه او عمل شود، چون او از جمله نخستین کاتبان وحی در مدینه بود و نیز یکی از حافظان قرآن در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم بود و شاید دلیل عدم حضور او در محلی که از مصاحف نسخه برداری می‌شد، بیماری او بود، و همین بیماری بود که او را از رفتن به شام در خلافت عمربن خطاب برای تعلیم قرآن، معذور کرد و این هنگامی بود که والی شام از خلیفه خواسته بود که بعضی از صحابه را جهت تعلیم مردم شام، به یاری او بفرستد. «3» با همه این احوال همچنان سؤال درباره دوره‌ای که ابیّ در نسخه برداری مصاحف شرکت کرده بود، باقی است و اینکه آیا این مشارکت منحصر به عهد ابوبکر و عمر بوده و یا زندگی ابیّ تا خلافت عثمان ادامه یافت و او شاهد انجام نسخه برداری مصاحف شد و از دور در این کار سهمی داشت؟

ثالثا: قسمتی از قرآن که زید در جمع آوری نخست آن را نیافت و پس از جستجو پیدا کرد

روایت پیشین که ابن شهاب زهری از خارجة بن زید درباره نسخه برداری مصاحف در زمان عثمان نقل کرده که در ضمن حدیث انس بن مالک آمده است، دلالت دارد بر اینکه زید آیه‌ای از سوره احزاب را گم کرده بود، ولی در روایت، زمان آن تعیین نشده است. آیا فقدان این آیه در جمع آوری قرآن در عهد ابوبکر بود یا در نسخه برداری مصاحف در زمان عثمان بود؟ اینکه این مطلب در ضمن روایت نسخه برداری از مصاحف آمده، نشان می‌دهد که این امر در همان زمان اتفاق افتاد، ولی این احتمال بعید است بخصوص اینکه نسخه مصاحف عثمانی مطابق با صحیفه‌های ابوبکر و منقول از آنهاست و وقتی به روایات

__________________________________________________
(1) ابو عبید: فضائل القرآن، لوح 37.
(2) ابو عبید: فضائل القرآن، لوح 37 و بنگرید به: ابن فارس، ص 9.
(3) ابن سعد، ج 2، ص 356 و بنگرید به: مقدمه کتاب المبانی از یک نویسنده ناشناخته که در سال 425 ه نوشته شده و آرتر جفری آن را منتشر کرده است. قاهره، مکتبة الخانجی، 1954، ص 49.