ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 106

رابعا: ترتیب آیات و سوره‌ها

مطلبی را که اخیرا گفتیم ما را به مسأله ترتیب آیات در سوره‌ها و ترتیب سوره‌ها در مصحف، منتقل می‌کند و اگر نص روشنی در دست نداریم که اساس ترتیب سوره‌ها را بیان کند، روایاتی داریم که دلالت می‌کند که گذاشتن آیات در سوره‌ها به امر پیامبر و اشاره او انجام می‌گرفت. این مطلب از حدیثی که ابن عباس از عثمان بن عفان نقل می‌کند، روشن می‌شود که گفت: «1» «زمان بر رسول خدا می‌گذشت و سوره‌هایی که آیات متعددی داشتند بر او نازل می‌شد و چون چیزی نازل می‌شد، بعضی از کاتبان را می‌خواند و می‌فرمود: این آیات را در سوره‌ای که در آن چنین و چنان آمده است، قرار بدهید. و چون آیه‌ای نازل می‌شد، می‌گفت: این آیه را در سوره‌ای که چنین و چنان دارد قرار بدهید ...» ابو عبید نقل می‌کند که سعید بن مسیب (13- 94 ه) گفت: «2» پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم به بلال فرمود: بر تو گذشتم در حالی که مقداری از این سوره و مقداری از آن سوره قرائت می‌کردی. او گفت: پاکیزه را با پاکیزه مخلوط می‌کردم. پیامبر فرمود: سوره را به همان وجهی که دارد یا به همان نحوی که هست بخوان. و روایت شده که زید بن ثابت گفت: «نزد پیامبر بودیم و قرآن را از نوشته‌های متفرقه جمع آوری می‌کردیم ... «3» این روایت دلالت دارد بر اینکه کار ترتیب آیات و سوره‌ها با اشاره پیامبر انجام می‌گرفت و نیز این روایت بر سخن مالک تاکید دارد که گفت: «4» «قرآن به همان صورت که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم شنیده می‌شد تألیف گردید.»

در سخن گفتن از ترتیب آیات و سوره‌ها، وحدت موضوع و اسلوب را که در بسیاری

__________________________________________________
(1) بنگرید به: ابو عبید: فضائل القرآن، لوح 35 و 37 و غریب الحدیث از همو، ج 4، ص 104 و ابن ابی داود، ص 31 و حاکم (ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه): المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث، ط 1، حیدر آباد (هندوستان)، دائرة المعارف النظامیة، 1340 ه، ج 2، ص 221 و سیوطی: الاتقان، ج 1، ص 172 و قسطلانی ج 1، ص 26 و متنی که آوردیم از ابن ابی داود است و حاکم درباره آن گفته است «مطابق شرط شیخین حدیث صحیحی است ولی آن را نقل نکرده‌اند» ولی استاد احمد محمد شاکر آنجا که ابن حبّان حدیث را نقل کرده (صحیح ابن حبّان، تحقیق احمد محمد شاکر، دار المعارف، مصر، 1952، ج 1، ص 43) در پاورقی گفته است: حافظ ابن حبّان مانند بعضی دیگر از علما در صحیح بودن این حدیث خطا کرده‌اند.

(2). فضائل القرآن، لوح 20 و بنگرید به: سیوطی: الاتقان، ج 1، ص 308.

(3) حاکم، ج 2، ص 229 و درباره آن گفته است: این حدیث مطابق شرط شیخین صحیح است. و بنگرید به: ساعاتی، ج 18، ص 30.
(4) دانی: المقنع، ص 8 و علم الدین سخاوی: الوسیله، برگ 3 ب و قرطبی، ج 1، ص 60.