ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 165

در حالی که تألیفات قرون اولیه درباره رسم، غالبا به توصیف اکتفا کرده‌اند و تنها روش رسم کلمات را بیان نموده‌اند، می‌بینیم که در تألیفات قرون بعدی تلاشهایی صورت گرفته تا به توجیه و تعلیل صورت کلماتی بپردازند که در مصحف مخالف با قواعد علمای کوفه و بصره که در دوره‌های متأخر از نسخه برداری مصاحف ساخته‌اند، می‌باشد، حتی اینکه ابو العباس مراکشی کتاب «عنوان الدلیل» را که پیش از این به آن اشاره کردیم، در تحلیل وجوه رسم تألیف کرده است.

روشی که پیشوایان فن در کتابهای خود پیش گرفته‌اند، دو روش است:

روش اوّل‌

بر اساس جمع آوری مثالهای مشابه در موضوع واحد و در فصل معین است و بدین گونه از مجموعه فصولی تشکیل یافته که تمام وجوه رسم را در بر می‌گیرد و بهترین مثال برای این روش کتاب «هجاء مصاحف الامصار» تألیف احمد بن عمار و کتاب «البدیع فی هجاء المصاحف» تألیف ابن معاذ جهنی و کتاب «المقنع» تالیف ابو عمرو دانی و نیز نظم شاطبی و جعبری و اربلی و خراز در رسم می‌باشد. مثلا دانی می‌گوید: «1» «این کتابی است که به خواست خدا آنچه را که درباره رسم مصاحف شهرها از اساتید خود شنیده‌ام و از پیشوایان فن روایت کرده‌ام، ذکر خواهم نمود ... و آنها را در بابهایی قرار خواهم داد، و طی فصلهایی خواهیم آورد ...» در این تألیفات فصلی درباره حذف حروف سه گانه: الف و واو و یاء آمده و فصلی درباره زیادت این حروف و فصلی درباره تبدیل حرفی به حرفی

رسم عثمانی مطرح شده بود که بعضی از مشایخ از آن جواب دادند. از جمله آنهاست: شیخ محمد بن علی بن خلف حسینی (متوفی 1357 ه/ 1939 م) او پاسخ خود را در رساله‌ای قرار داد به نام «ارشاد الحیران الی معرفة ما یحب اتباعه فی رسم القرآن» و شیخ محمد بن حبیب اللّه الشنقیطی (متوفی 1363 ه/ 1944 م) که پاسخ خود را کتابی قرار داد به نام «ایقاظ الاعلام لوجوب اتباع رسم المصحف الامام» از جمله کتابهایی که در این باره در عصر ما نوشته شده کتاب «الجوهر الفرید فی رسم القرآن المجید» تألیف شیخ سید برکات بن یوسف عریشه الهورینی از رجال اوایل قرن چهاردهم هجری می‌باشد و کتاب «فتح الرحمن و راحة الکسلان» تألیف محمد ابو زید از رجال قرن چهاردهم هجری و کتاب «تشحیذ الاذهان فی رسم آیات القرآن» تألیف شیخ عبد الرحمن محمد مشهور به هواش و کتاب «سمیر الطالبین فی رسم و ضبط الکتاب المبین» تألیف شیخ علی محمد الضباع و پیش از این به دو شرح ما رغنی و ابی زینحار بر مورد الظمآن اشاره کردیم.