ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 168

ثانیا: مصحفهای خطی‌

در آغاز این مبحث اشاره کردیم که مؤلفان کتابهای مربوط به رسم، مواد خود را از مصحفها برداشته‌اند و این شامل موضوعاتی است که آنها را از اساتید خود روایت کرده‌اند و آن اساتید هم از مصاحف نقل کرده‌اند و یا موضوعاتی که خود از مصحفهایی که در اختیارشان بود برداشته‌اند. انگیزه‌ها برای روایت وجوه رسم مصحفی آنچنان زیاد است که به ما اطمینان کامل می‌دهد که آنچه پیشوایان فن نقل کرده‌اند حقیقتا همان است که در رسم مصاحف بوده است.

با این وجود، اعتماد به بعضی از موضوعاتی که از مصاحف قدیمی که تاکنون از آسیب دور مانده به دست می‌آید به ما اطمینان بیشتری نسبت به روایتهای مؤلفان کتب رسم می‌دهد، به اضافه مثالهای جدیدی که از این مصاحف به دست می‌آید و در استواری پایه‌های فهم درست و روشن پدیده‌های متعدد رسم کمک می‌کند.

پیش از آنکه به توصیف مصاحفی که از آنها اطلاع یافته‌ایم بپردازیم، روایات علما را درباره سرنوشت مصحفهای اصلی عثمانی یاد آور می‌شویم و اینکه آیا احتمال دارد که چیزی از آن تاکنون باقی مانده باشد؟ این یک مسأله مهم تاریخی است که در اینجا نمی‌توانیم تمام جوانب آن را بررسی کنیم و در اینجا فقط اشاره می‌کنیم که دانشمندان از همان آغاز روایت کرده‌اند که این مصاحف از میان رفته است، و شک نیست کسانی که این مطلب را گفته‌اند، به مقدار آگاهی خود سخن گفته‌اند و این مانع از آن نیست که مصاحف عثمانی چند قرن بعد از آن هم موجود باشند. مثلا مالک بن انس (متوفی 179 ه) را می‌بینیم در حالی که از ابن وهب درباره مصحف عثمان می‌پرسد و او می‌گوید که از میان رفته است، «1» در عین حال یک مصحف قدیمی نشان می‌دهد که گویا جدّ او همزمان با کتابت مصاحف عثمانی آن را نوشته است، «2» و ابو عبید روایت می‌کند که مالک بن انس

__________________________________________________

داده شده است ولی متأسفانه بیشتر تألیفات علوم قرآنی مخصوصا قسمت قرائتها و رسم همچنان به صورت خطی است و در انتظار کسی است که غبار را از آنها بزداید و بار دیگر نور ببینند و کمکی برای پژوهشگران در این میراث باشند.

(1) ابن ابی داود، ص 35 و زرکشی، ج 1، ص 222.
(2) دانی: المقنع، ص 112 و الحکم، ص 17 و قرطبی، ج 1، ص 63.