ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 183

1. تحلیل بعضی از ویژگیهای رسم عثمانی با علتهای لغوی یا نحوی‌

در بررسی مطالب مربوط به رسم عثمانی این جهت گیری به واقعیت نزدیکتر از بقیه است، با اینکه اساسی که این نظریه بر آن استوار باشد روشن نیست و جنبه تاریخی و عوامل دیگری که در پدید آمدن صورت هجایی کلمات مؤثر بوده‌اند، مورد توجه قرار نگرفته است. بعضی از تألیفات مربوط به رسم را (بخصوص تألیفات پیشینیان) می‌توان در همین راستا دانست مانند: (هجاء مصاحف الامصار) از مهدوی و (المنقع) از دانی و بعضی از شروح (عقیله) و (مورد الظمآن) و بعضی از کتب لغت که شامل مطالبی هستند از قبیل:

تحلیل رسم الف به صورت یاء با اماله و رسم همزه به صورت یکی از حروف عله سه گانه برای تسهیل یا زیادت این حروف در مواردی برای فرق گذاری و یا حذف آنها جهت تخفیف و یا تحلیل وصل بعضی از کلمات با ادغام یا کتابت تای تانیث به صورت کشیده در بعضی از کلمات برای مطابقت با تلفظ.

البته در اینجا برای ما مهم نیست که این تحلیلها تا چه اندازه درست و مطابق با واقع هستند و ما به زودی آنها را مطرح ساخته و مورد مناقشه قرار خواهیم داد. آنچه فعلا اهمیت دارد سالم بودن این نوع جهت گیری در بررسی ویژگیهای نوشتاری بر پایه‌های لغت و ربط آن با پدیده‌های صوتی لغوی است. «1» و دانی درباره این نوع جهت گیری چنین تعبیر کرده است: «2»: چیزی از رسم و یا نقطه گذاری در اصطلاح دانشمندان پیشین وجود ندارد مگر اینکه در جهت درست بودن آن تلاش کرده‌اند و برای آن راهی از قیاس و لغت در نظر گرفته‌اند و این به خاطر موقعیت و توانایی آنها در علم و فصاحت است، حال کسی این حقیقت را بداند و یا نداند تفاوتی نمی‌کند چون فضل در دست خداوند است و آن را به هر کس که بخواهد می‌دهد، و اللّه ذو الفضل العظیم.» دانی مواردی را که بر خلاف مشهور از قواعد هجاء نوشته شده است، طبق همین عقیده خود چنین توجیه می‌کند: «3» «علت اینکه این حروف در رسم مصحف بر خلاف رسم معمول نوشته می‌شود، انتقال از یک وجه

__________________________________________________
(1) هر یک از مکی بن ابی طالب و دانی کتابی درباره علتهای رسم نوشته‌اند که به دست ما نرسیده است و شاید بهترین نمونه این جهت گیری بوده‌اند.
(2) المحکم، ص 196.
(3) بنگرید به: المحکم، ص 186، علم الدین سخاوی در الوسیله برگ 61 أ، همین کلام دانی را نقل کرده است.