- مقدمه مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی 1
- مقدمه مترجم 3
- مقدمه 6
- فصل اوّل فصل مقدماتی نگارش عربی، تاریخ و ویژگیهای آن پیش از رسم الخط عثمانی 13
- اول: کتابت عربی پیش از رسم عثمانی 16
- مبحث اوّل ریشه کتابت عربی 16
- دوم: گزارشهای عربی درباره ریشه کتابت 22
- سوم: نظر دانشمندان معاصر درباره ریشه نگارش عربی 30
- 1. ترتیب حروف عربی 33
- 2. نامهای حروف عربی 35
- 3. تکامل شکلهای حروف عربی 36
- چهارم: مکان و زمان رشد و تطور نگارش عربی 42
- اشاره 49
- اول: اسناد قابل استفاده در این بحث 49
- مبحث دوم ویژگیهای نگارش عربی پیش از رسم عثمانی در پرتو کتابتهای سامی 49
- دوم: ویژگیهای کتابت عربی پیش از رسم عثمانی 57
- مبحث سوم پایههایی که کتابت بر آنها استوار است 65
- 1. مبدء صوتی elpicnirP citenohP ehT 68
- 2. مبدء اشتقاقی (elpicnirp lacigolohprom clacigolomytE ehT) 68
- 2. موضع دانشمندان پیشین 69
- 3. مبدء تاریخی (elpicnirP lacirotsiH ehT) 69
- 4. مبدء تشخیصی (elpicnirP cihpygoreiH ehT) 69
- فصل دوم تاریخ نگارش و جمع آوری قرآن کریم 79
- مبحث اوّل کتابت قرآن پیش از رسم عثمانی 81
- اولا: کتابت قرآن در زمان حیات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم 81
- ثانیا: جمع آوری قرآن در صحیفهها در خلافت ابوبکر. 85
- مبحث دوم یکسان کردن مصحفها و نسخه برداری از آن در خلافت عثمان 93
- اولا: علل و انگیزهها 93
- ثانیا: پایان کار و مباشران آن 96
- ثالثا: قسمتی از قرآن که زید در جمع آوری نخست آن را نیافت و پس از جستجو پیدا کرد 103
- رابعا: ترتیب آیات و سورهها 106
- خامسا: تعداد مصحفها و تاریخ نسخه برداری آنها 109
- اشاره 115
- مبحث سوم قاعدهای که مصحف عثمانی بر اساس آن نوشته شده است 115
- اولا: آیا حدیث حروف هفتگانه حدیث صحیحی است؟ 116
- ثانیا: معنای حروف هفتگانه 119
- ثالثا: مصحف عثمانی و حروف هفتگانه 130
- فصل سوم منابع رسم عثمانی و موضع دانشمندان پیشین درباره ویژگیهای آن 138
- مبحث اوّل مصادر رسم عثمانی 145
- اشاره 145
- اولا: کتابهایی که درباره رسم تالیف شده 150
- روش اوّل 165
- روش دوم 166
- ثانیا: مصحفهای خطی 168
- اشاره 175
- مبحث دوم موضع دانشمندان پیشین درباره ویژگیهای رسم عثمانی 175
- اول: موضع آنها در التزام به رسم عثمانی در کتابت مصحف 176
- دوم: موضع دانشمندان پیشین در تفسیر ویژگهای رسم عثمانی 181
- 1. تحلیل بعضی از ویژگیهای رسم عثمانی با علتهای لغوی یا نحوی 183
- 2. حمل این ویژگیها بر اشتباه کاتب 184
- بررسی روایاتی که از آنها وقوع خطا در رسم فهمیده می‌شود 190
- 3. اختلاف رسم به جهت اختلاف معنا 201
- 4. توجیه زیادت و حذف با احتمال قرائات 208
- 5. رسم عثمانی بر اساس حکمتی است که با مرگ کاتبان آن از بین رفته است 209
- فصل چهارم رسم الخط عثمانی، یک پژوهش لغوی 211
- مبحث اوّل پایههایی که این بحث بر آن استوار است 213
- اشاره 213
- 1. بعید بودن اشتباه و خطا در پدیدههای رسم عثمانی 216
- 2. اکتفا نکردن به این قاعده که می‌گوید اصل در کتابت مطابقت خط با تلفظ است 217
- 3. مقیاس قرار ندادن قواعد هجایی که دانشمندان علوم عربی وضع کرده‌اند برای رسم عثمانی 218
- 4. استفاده از قرائتهای صحیح در توجیه پدیدههای رسم عثمانی 219
- 5. لازم نیست که این بحث هر مثال یا پدیدهای را که در رسم عثمانی است تفسیر و توجیه کند 220
- اولا: صداهای لغت عربی و علامتهای آنها نزد دانشمندان علوم عربی 222
- مبحث دوم علامتهای حروف صامت در رسم عثمانی 222
- دوم: نشان دادن صوامت در رسم عثمانی 228
- 1. رسم تنوین به صورت الف 235
- سوم: اثر وقف بر علامتهای بعضی از حروف صامت 235
- 2. نوشتن تای تأنیث به صورت هاء در اسمها 239
- 3. های سکت در رسم عثمانی 245
- چهارم: حروف مقطعه در رسم عثمانی 247
- اشاره 249
- مبحث سوم علامت حرکات در رسم عثمانی 249
- نخست: علامت کسره بلند 255
- 1. نشان دادن کسره بلند در وسط کلمه 255
- 2. نشان دادن کسره بلند در آخر کلمه 256
- الف: حذف علامت کسره بلند در فاصلهها 257
- ب: حذف علامت کسره بلند در غیر فواصل به خاطر کراهت التقای دو ساکن 259
- ج: حذف علامت کسره بلند از آخر منادی 263
- 3. حالتهای دیگر 264
- دوم: علامت ضمه بلند 266
- الف: حذف علامت کسره بلند در فاصلهها 267
- ب: حذف علامت کسره بلند در غیر فواصل به خاطر کراهت التقای دو ساکن 269
- ج: حذف علامت کسره بلند از آخر منادی 273
- سوم: علامت فتحه بلند (الف) 274
- 1. حذف علامت فتحه بلند 275
- ب: تفسیر درست این پدیده 278
- 2. رسم فتحه بلند با (یاء) 285
- ب: بررسی آراء دانشمندان گذشته 288
- ج: توجیه بهتر این پدیده 294
- 3. نوشتن فتحه بلند به صورت واو 299
- أ: موضع دانشمندان پیشین درباره این پدیده 300
- ب: توجیه بهتر این پدیده 303
- 4. زیادت حرف الف بعد از واو آخر کلمه 307
- ب: موضع دانشمندان پیشین درباره زیادت الف 311
- ج: آیا میتوان توجیهی برای افزایش الف ذکر کرد؟ 316
- اشاره 319
- مبحث چهارم علامت همزه در رسم عثمانی 319
- اولا: روش نگارش همزه در کتابت عربی 320
- روش اوّل 321
- روش دوم 323
- دوم: قاعده عمومی در نشان دادن همزه در رسم عثمانی 328
- 1. رسم همزه در اوّل کلمه 328
- 2. نشان دادن علامتی که جایگزین همزه وسطی در حالت تسهیل است 330
- نوشتن علامت جایگزین همزه وسطی به صورت یاء 331
- نوشتن علامت جایگزین همزه خفیف وسطی به صورت واو 333
- نوشتن علامت جایگزین همزه مخفف وسطی به شکل الف 335
- رسم کلمهای که همزه آن در حالت تخفیف ساقط می‌شود بدون اینکه چیزی جایگزین آن گردد 338
- 3. همزه آخر کلمه در رسم عثمانی 339
- الف: رسم همزه پایانی پس از حرف ساکن 339
- ب: نوشتن همزه پایانی کلمه پس از حرکت 341
- سوم: عواملی که در کلمات مهموزه، موجب تعدد صورتهای هجایی شدهاند 344
- 1. رسم کلمات مهموز، بر اساس وصل 345
- الف: رسم همزه آغازین که تبدیل به همزه میانی شده، به صورت الف و واو 350
- ب: رسم همزه پایانی به شکل واو 358
- ج: رسم همزه آغازین به صورت الف و یاء در حالی که تبدیل به همزه میانی شود 362
- د: رسم همزه پایانی به صورت الف و یاء در جای که تبدیل به همزه میانی شود 369
- ه. زیادت علامت الف پس از لام الف (لا) 372
- و: رسم دو همزه در اول کلمه 377
- 2. حفظ صورتهای هجایی قدیمی در بعضی از کلمات مهموز 380
- 3. ناپسند بودن اجتماع دو شکل یکسان در خط 386
- 4. عدم اثبات علامت فتحه بلند در بعضی از موارد 388
- 5. اختلاف در چگونگی تخفیف همزه 389
- رابعا: برخی از پدیدههای هجایی مربوط به همزه 392
- خامسا: همزه وصل در رسم عثمانی 397
- اشاره 406
- مبحث پنجم کلمه از لحاظ رسم 406
- اولا: کلماتی که به علت رابطه صوتی، متصل نوشته می‌شوند 415
- دوم: کلماتی که بدون رابطه صوتی، متصل نوشته می‌شوند 416
- فصل پنجم تکمیل رسم الخط عثمانی 424
- اشاره 446
- مبحث اول علامتهای حرکات کوتاه 446
- اولا: نقطههای گرد 449
- دوم: اعراب مستطیل 463
- سوم: رسم مصحف در میان روش نقطه گذاری گرد و اعراب مستطیل 472
- اشاره 491
- مبحث دوم علامتهایی که حروف مشابه را مشخص می‌کند 491
- اولا: نقطههای اعجام خالص 508
- ثانیا: اعجام غیر خالص 516
- مبحث سوم علامتهایی که نشانگر برخی از حالات گفتاری است 524
- اشاره 524
- اولا: علامت همزه 526
- ثانیا: علامتهای دیگر: 539
- 2. علامت تشدید 540
- 3. علامت مد 542
- 4. علامت الف وصل 543
- 5. علامت تنوین 545
- ثالثا: ضبط مواردی که هجای آن کاستی یا افزایش دارد 548
- مبحث چهارم رسم مصحف در عصر چاپ 551
- فصل ششم رابطه خواندن با رسم الخط 560
- اشاره 563
- مبحث اول تاریخ قرائتها در سه قرن نخستین 563
- اولا: قرائت قرآن در زمان حیات پیامبر و دوره خلفای راشدین: 564
- ثانیا: گزینش و اثر آن در قرائتها 572
- مبحث دوم مطابقت رسم عثمانی، یکی از پایههای قرائت صحیح 577
- اشاره 577
- اولا: درستی سند یا ثبوت روایت و نقل: 580
- ثانیا: موافقت با خط مصحف 591
- ثالثا: موافقت با قواعد عربی 595
- مبحث سوم معیار شاذّ بودن قرائت و سیر تاریخی آن 602
- مبحث چهارم وجوهی که مخالف رسم ولی جایز است 613
- اشاره 613
- اولا: وجوه مخالف رسمی که جایز است و به طبیعت کتابت مربوط می‌شود 614
- ثانیا: وجوه مخالف رسم که جایز است و به طبیعت رابطه قرائتها با رسم و طبیعت رسم عثمانی بر میگردد 621
- الف: درباره حروف صامت 622
- ب: در زمینه حرکات 627
- مبحث پنجم کلماتی که رسم آنها در مصاحف عثمانی مختلف است 636
- اشاره 654
- مبحث ششم خطاها و لغزشهایی درباره رسم مصحف 654
- اولا: تغییر یازده حرف از مصحف که به حجاج نسبت داده شده 655
- دوم: شبهه تأثیر رسم الخط در تعدد قرائات 660
- آخرین مبحث رابطه املای جدید با رسم مصحف 672
- خاتمه مهمترین نتایج بحث 682
ذهنی و قصور در ادراک گویندگان آن دلالت می‌کند اگر نگوییم که آنها سوء نیت و خبث باطن و دشمنی با کتاب خدا داشته‌اند. «1»
بررسی روایاتی که از آنها وقوع خطا در رسم فهمیده می‌شود
بررسی روایاتی که از آنها وقوع خطا در رسم فهمیده می‌شود
بحث در این جهت گیری ما را وادار می‌کند که متعرض روایاتی شویم که از بعضی صحابه وارد شده و از آنها چنین فهمیده می‌شود که در رسم عثمانی در نوشتن بعضی از کلمات خطایی رخ داده است و این خطا همچنان باقی مانده بدون اینکه مسلمانان آن را تصحیح کنند و نسل به نسل به همین صورت نقل شده است. علما و دانشمندان این اخبار را بدون بحث و بررسی رها نکرده‌اند و ضعفی را که در اسناد آنها بوده بیان کرده‌اند و در صورت صحت سند محملهای درست آن را گفته‌اند. و شاید ذکر این اخبار و آنچه که علما در توجیه آنها گفته‌اند و بررسی آنها با حوصله و دقت، به از بین بردن رسوباتی که در ذهنهاست و شبهاتی که درباره وقوع خطا در رسم عثمانی وجود دارد به گونه‌ای که بعضیها
__________________________________________________
(1) درباره این روش گمراه کننده بنگرید به: عبد العزیز فهمی: الحروف اللاتینیة لکتابة العربیه، قاهره، مطبعه مصر 1944. مثلا به صفحه 21 نگاه کنید که در آنجا کتابت مصاحف را به عنوان یک کار ابتدایی نادرست و قاصر قلمداد می‌کند و در صفحه 23 رسم مصحف را کاری سخیف می‌شمارد. مثال دیگر این روش گمراه کننده ابن خطیب (محمد عبد اللطیف: الفرقان، ط 1، قاهره، دار الکتب المصریه 1948 که صفحاتی از کتاب خود را با گفتارهایی مانند این سیاه کرده است: «چون مردم عصر اوّل در فن کتابت و در املاء قاصر و ناتوان بودند و این به خاطر بیسوادی و بدوی و دوری آنها از علوم و فنون بود، لذا کتابت مصحف شریف توسط آنها نا صحیح و غیر فنی شد و کاتبان نخستین آمیزه‌ای از خطاهای فاحش و تناقضاتی که در هجاء و رسم بود، به وجود آوردند، و نیز در صفحه 71 می‌گوید: «از این گذشته در رسم مصحف تناقض‌های عجیب و پیچیدگیهای نازیبایی وجود دارد که نمی‌توان آنها را توجیه و تأویل کرد» این نویسنده به طور کلی به رسم و قرائات جاهل بوده و سخنی گفته است که حتی جاهلان نیز از شنیدن آن دچار اشمئزاز می‌شوند. و لذا شیخ الازهر در آن زمان دستور داد که هیأتی مرکب از سه نفر از علمای الازهر تشکیل شود تا اباطیلی را که در کتاب ابن الخطیب آمده بررسی کنند این هیأت در سال 1948 بیانیه عالمانه‌ای در 41 صفحه صادر نمود و در آن پندارهای ناروای مؤلف درباره رسم و قرائات را مورد بحث قرار داد و کتاب مصادره شد و از دست مردم جمع آوری گردید با آنکه پیش از آن نیز مورد توجه مردم نبود. این کار مخالفت با اندیشه آزاد نبود بلکه نوعی کمک به حق و از بین بردن جهل و باطل بود. ابن الخطیب با مصادره کتابش از لعنت همیشگی که هر عالم آگاه و خواننده با انصافی که کتاب او را می‌خواند، نثارش می‌کرد، نجات یافت. و ما در اینجا به خود این زحمت را نمی‌دهیم که گفته‌های او را بررسی کنیم، زیرا که آن مانند کف روی آب و از بین رفتنی است و به طوری که سخنان پریشان او را دیدیم این سخنان بر اساس نقل و یا اندیشه عقل نیست و ما تنها به نقض اصل این نظریه اکتفا می‌کنیم که می‌گوید: صوتهای هجایی که در رسم مصحف آمده و با قواعدی که علما در عصر متأخری آن را وضع کرده‌اند مخالف است، از جهت خطای کاتبان بوده است.