ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 264

سرعت ادا شود و این باعث سقوط فتحه بلند در (ما) به هنگام تلفظ شده و کتابت هم تابع تلفظ گردیده است «1».

این توجیه و تفسیر نیاز به بحث و بررسی بیشتری دارد، بخصوص اینکه در بعضی از مثالها می‌بینیم که یاء در رسم الخط باقی مانده است، مانند «2»: (بقره 2/ 150) وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ و (آل عمران 3/ 31) فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ و (هود 11/ 55) فَکِیدُونِی جَمِیعاً و (مریم 19/ 43) فَاتَّبِعْنِی أَهْدِکَ و (طه 20/ 90) فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی «3» ولی باید توجه کنیم که همه این مثالها مربوط به وسط آیه است که شاید به حفظ علامت کسره بلند کمک کرده است و یا اینکه رسم بر این بوده که در این گونه موارد علامت کسره اثبات شود چون در واقع آن یک کلمه است و ضمیر متکلم می‌باشد و در موضع مفعول به واقع شده است.

3. حالتهای دیگر

در کنار مواردی که گفته شد، علامت یاء که رمز کسره بلند است، به طور قیاسی و همیشه از اسمی که مجرور یا مرفوع و آخر آن یاء باشد و تنوینی بر آن ملحق گردد چه در رأس آیه و چه در غیر آن، حذف می‌شود. و مصاحف در حذف یاء در چنین مواردی اتفاق نظر دارند، و دلیل آن طبق گفته علما لغت عربی، این است که یاء در حال وصل

__________________________________________________
(1) برجشتراسر می‌گوید: (التطور النحوی، ص 42): «اکثر انواع کوتاه کردن حرکتهای ممدود اتفاقی و تصادفی است که از جمله آنها، کوتاه کردن در اواخر کلمات است، زیرا که می‌بینیم حرکت ممدوده پایانی در بعضی از موارد به حال خود می‌ماند، مانند: «بما و فیما و لما» و گاهی هم کوتاه می‌شود، مانند: «بم و فیم و لم» در حالی که کوتاه شدن در مثالهای یاد شده تصادفی نیست. به نظر می‌رسد که این مستشرق بزرگ توجه لازم را در مسأله نداشته است، زیرا که کوتاه شدن آن در مثل: «بم و فیم و لم» تابع موقعیت (ما) در کلام است، هرگاه (ما) برای استفهام باشد و به حرف جر متصل گردد، همیشه کوتاه خواهد بود و در غیر این صورت مثل اینکه موصوله و یا مصدریه باشد، کوتاه نخواهد شد، به طوری که رسم عثمانی آشکارا به این امر دلالت دارد و در لغت عرب نیز مشهور است و دانشمندان علوم عربی تصریح کرده‌اند که حذف الف (ما) استفهامی که مجرور باشد مطابق قیاس و همگانی است (بنگرید به: سیوطی: همع الهوامع، ج 2، ص 217) ولی علت حذف الف پیش آنها، تفاوت میان استفهام و خبر است (بنگرید به: ابن هشام، عبد اللّه بن یوسف انصاری: مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، قاهره، کتابخانه محمد علی صبیح، تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمی، ج 1، ص 299) ولی اگر این درست است چرا حذف به استفهامیه اختصاص یافته است نه خبریه؟
(2) بنگرید به: مهدوی، ص 114- 112 و دانی: المقنع، ص 46- 45.
(3) ابن ابی داود روایت کرده که این حرف بدون یاء رسم شده است (109).