ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 266

جهت بود که یاء وقتی ساکن باشد و در آخر حروف قرار گیرد، ثقیل می‌شود و لذا حذف می‌گردد. و کسی که یاء را حذف نمی‌کرد آن را مطابق با اصل و بنای کلمه می‌دانست.

همین مطلب درباره یایی که ما قبل آن نون نباشد نیز صادق است.

از همه این مطالب روشن می‌شود که در رسم الخط عثمانی هر کجا که علامت کسره بلند در آخر کلمات حذف شده به جهت مطابقت با تلفظ کلمه است که آن علامت حذف و یا کوتاه شده است، خواه در حال وقف و یا در حال وصل. و این بر اساس قاعده‌ای است که می‌گوید: اصل در کتابت مطابق بودن آن با تلفظ است. ولی باید بدانیم که این قاعده کلیت ندارد، زیرا در بعضی از کلماتی که آخر آنها یاء است خواه جوهر کلمه باشد یا زایده باشد، علامت یاء حذف نشده و این در چهل مورد است «1» که در بعضی از نظایر آنها در جاهای دیگر علامت کسره حذف شده است و شاید اثبات علامت کسره بلند در این گونه موارد، مطابق اصل انجام شده است که یا آن حرف نماینده یک کلمه بوده و یا جزئی از یک کلمه بوده و یا در تلفظ اثبات می‌شده است.

از چیزهایی که دلالت می‌کند بر اینکه حذف علامت کسره بلند برای مطابقت با تلفظ بوده، این است که این مطلب از پیشوایان علم قرائت روایت شده و بعضی از آنها هم در حال وصل و هم در حال وقف حذف می‌کردند و بعضی دیگر در حال وصل اثبات می‌کردند و در حال وقف حذف می‌نمودند، برابر با تفصیلی که در این زمینه وجود دارد «2».

دوم: علامت ضمه بلند

اشاره

اثبات علامت کسره بلند در آخر کلمه تابع حالتی است که در نطق پدیدار می‌شود، مانند کوتاه کردن حرکت که احیانا به حذف علامت در رسم منجر می‌گردد و ما در عین حال که دیدیم علامت کسره بلند در وسط کلمه تقریبا همه جا ثبت می‌شود، می‌بینیم که در آخر کلمه در غالب اوقات حذف می‌گردد. اینک بر ماست که عواملی را که باعث حذف

__________________________________________________
(1) مهدوی، ص 111 و دانی: المقنع، ص 49 و عقیلی، لوح 6.
(2) بنگرید به: مهدوی، ص 111 و دانی: المقنع، ص 50- 49 و عقیلی، لوح 5. در مصحف تاشکند و مصحف جامع عمرو عاص در دار الکتب المصریه دیدم که در این مثالها که از ماده حیاة آمده است هر دو یاء ثبت شده است. بنگرید به: مصحف تاشکند (بقره 2/ 258 و یس 36/ 12) و مصحف جامع عمرو (یونس 10/ 56 و حج 22/ 6 و مؤمنون 23/ 80 و یس 36/ 12 و غافر 40/ 68 و شوری 42/ 9 و حدید 57/ 2).
(3) کلمه (ابراهیم) فقط در سوره بقره بدون یاء نوشته شده ولی در تمام قرآن با یاء نوشته می‌شود (بنگرید به: دانی: المقنع، ص 34) و شاید این رسم الخط متأثر از قرائتی است که از ابن عامر نقل شد (ابراهام) با الف (بنگرید به: دکتر عبد الصبور شاهین:

القراءات القرآنیة ص 299 و 394) و شاید هم از بعضی از نگارشهای سامی دیگر متأثر باشد.