ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 267

یاء در آخر کلمه می‌شود بررسی کنیم و ظاهر این است که همه این عوامل به کوتاه کردن کسره بلند و یا حذف آن در حال نطق بر می‌گردد و در کتابت نیز مطابق نطق عمل شده است «1».

الف: حذف علامت کسره بلند در فاصله‌ها

در آغاز این بحث اشاره کردیم که حرکتهای بلند در آخر کلمات، بیشتر از وسط کلمات در معرض کوتاه شدن هستند و کسره بلند که علامت آن در آخر کلمه حذف می‌شود، غالبا علامت ضمیر متکلم و یا لام الفعل کلمه است، خواه کلمه اسم باشد یا فعل.

سیبویه اشاره می‌کند که روش عربها حذف یاء (کسره بلند) که ضمیر است در حالت وقف می‌باشد، مانند: (هذا غلام) در (هذا غلامی) و یا (قداسقان و اسقن) در (أسقانی و اسقنی) چون عادت عربها این است که در حال وقف چیزی را حذف می‌کنند که در حال وصل حذف نمی‌شود «2». همچنین سیبویه اشاره می‌کند که بعضی از عربها یاء را حتی در کلمه‌ای که الف و لام دارد مانند: (القاضی) در حالت وقف حذف می‌کنند «3». و فراء نیز معتقد است که حذف یا در آخر کلمه در کلام عرب جایز است خواه ضمیر باشد یا جوهر کلمه، آنجا که می‌گوید: «4» «عرب باکی ندارد از اینکه یاء را از آخر کلام حذف کند اگر ما قبل آن مکسور باشد «5» از آن جمله است: (ربّی أکرمن- و- أهانن) در سوره فجر (89/ 15 و 16) و سخن خداوند:

(اتمدّونن بمال) در سوره نمل (27/ 36) و از غیر نون هم حذف می‌شود، مانند: (المناد) و (الداع) و مثالهای آن بسیار است و از یاء به کسره ما قبل آن اکتفا می‌شود».

__________________________________________________
(1) بر جشتراسر در کتاب (التطور النحوی، ص 44) می‌گوید: «در رسم قرآن در بیشتر موارد یاء که دلالت بر کسره ممدوده در آخر کلمات دارد، حذف می‌شود خواه ضمیر باشد یا غیر آن، مانند: 1. یقوم و دعان و الداع و یوم یأت. و این دلالت می‌کند که در لهجه حجاز در بسیاری از حالات کسره ممدوده پایانی کلمه کوتاه می‌شده است.
(2) الکتاب، ج 2، ص 289 و نیز بنگرید به: ص 292.
(3) ج 2، ص 288 و نیز بنگرید به: صولی، ص 252 و مکی: الکشف، ج 1، ص 231 و ابن یعیش، ج 9، ص 75.
(4) معانی القرآن، ج 1، ص 90.
(5) علمای گذشته عقیده داشتند که پیش از یای مد کسره کوتاهی وجود دارد و در هنگام حذف یاء به آن کسره اکتفا می‌شود ولی بررسیهای آوا شناسی نشان می‌دهد که یای مد تنها یک کسره بلند است که گاهی کوتاه می‌شود و یا حذف می‌گردد.