ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 277

حسب نوع کلمه مانند جمع و غیر آن ذکر می‌کند و گاهی کلمات معینی را به تنهایی می‌آورد. شک نیست که پدیده حذف الف همان گونه که پیشتر گفته شد طوری نیست که بتوان روش معینی که در برگیرنده تمام موارد باشد، ذکر نمود.

ابو بکر لبیب در شرحی که بر «عقیله» نوشته تلاش کرد کلماتی را که در کتابت آنها الف حذف می‌شود در سه قسم جمع آوری کند «1»: قسمی که در آن حذف الف به خاطر قرائتهای گوناگون است و قسمی که آن را اختصار نامیده و قسمی دیگر که به آن «اقتصار» می‌گوید. قسم اوّل که برای اختلاف قرائت است، مانند: (فاتحه 1/ 3) ملک یوم الدین کسی که آن را (مالک) بر وزن فاعل بخواند، در تلفظ الفی را اضافه می‌کند که در کتابت به جهت رعایت قرائت دیگر حذف شده است. و اما حذف اختصار، حذف الفهایی است که در جمع مذکر یا مؤنث سالم که بیشتر استعمال می‌شود و تشدید و همزه هم ندارد آمده است. و اما حذف اقتصار عبارت است از حذف الف در یک کلمه و اثبات آن در نظایر آن کلمه است، مانند قول خداوند: «فی عبدی» (فجر 89/ 29) که بر حذف الف بعد از باء در این کلمه بخصوص، اجماع منعقد شده است، ولی در الفاظ مشابهی الف بعد از باء اثبات شده، مانند: «عبادی، و عبادنا، و عباد الرحمن» در همه جای قرآن.

این تقسیم بندی که لبیب آن را انجام داده سند تاریخی ندارد. حذف به خاطر اختلاف قرائت، با این مطلب مردود است که مصحف عثمانی جز بر یک قرائت نوشته نشده است (همان گونه که پیشتر آن را ترجیح دادیم) «2» و اما حذف «اختصار» یا «اقتصار» معنایش این است که پیش از کتابت مصحفها الف موجود بوده و کاتبان آن را به جهت اختصار یا اقتصار انداخته‌اند، در حالی که همان گونه که قبلا بیان کردیم، حقیقت این است که دورانی که در آن مصحف نسخه برداری شد مرحله انتقال بود و در این مرحله روش جدیدی برای اشاره به فتحه بلند وسطی اتخاذ نشده بود و الف در بعضی از کلمات نوشته می‌شد و در بعضی از کلمات حذف می‌گردید، «3» بلکه حتی بعضی از کلمات در جایی با الف و در جای

__________________________________________________
(1) بنگرید به: الدرة العقیله، برگ 19 ب- 20 أ نیز بنگرید به: ما رغنی، ص 42.
(2) بنگرید به: مبحث سوم از فصل دوم از همین کتاب.
(3) دانشمندان کلماتی را که در همه جا الف از آنها حذف شده به همان ترتیبی که عقیلی آورده، بر شمرده‌اند (بنگرید به: لوح 3) او در آنجا مجموع آن کلمات را در سیزده بیت بیان کرده است.