ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 284

قدیمی کلمه و یا کتابت آن بر شکل جدید تردید می‌کردند، کلماتی که کمترین حجم را دارند با الف و کلماتی که بیشترین حجم را دارند بدون الف نوشته می‌شد، و کلماتی که میان این دو قرار داشت حالت معینی نداشت و با دو حالت نوشته می‌شد: گاهی با اثبات الف که مطابق با تلفظ کلمه و استعمال جدید در نشان دادن فتحه با علامت الف بود، و گاهی با حذف الف که با صورت قدیمی هجای کلمات مطابقت داشت.

پیش از این درباره فراگیر بودن اثبات علامت فتحه بلند در آخر کلمات سخن گفتیم، و گفتیم که الفهایی که در حالت وصل انداخته می‌شود، در حالت وقف انداخته نمی‌شود، زیرا که فتحه و الف برای عربها خفیف است همان گونه که سیبویه گفته است «1». ولی در رسم عثمانی موردی وجود دارد که کاتب به تلفظ کلمه در درج کلام توجه کرده و الف را در کتابت انداخته است آن مورد کلمه (ایها) است که در همه جای مصحف با اثبات الف آمده ولی در سه مورد الف آن در کتابت نیز حذف شده است «2»: در سوره نور (24/ 31) «آیّه المؤمنون» و در سوره زخرف (43/ 49) «یایّه الساحر» و در سوره رحمن (55/ 31) «ایّه الثقلان». وقتی لفظ فتحه بلند را در (ایّها) در درج کلام در این مثالها ملاحظه می‌کنیم می‌بینیم که از این قاعده متأثر شده است که حفظ حرکت بلند در یک مقطع بسته، ناپسند است. همان مطلبی که آن را در بحث از حذف علامت کسره بلند و ضمه بلند، عنوان کردیم. فتحه بلند در آخر کلمه (ایها) به لام ساکن که پس از آن آمده رسیده است و ناطق مجبور شده حرکت بلند را کوتاه کند و به فتحه کوتاه برسد. کاتب نیز خط را در این سه مورد مطابق تلفظ نوشته و علامت الف را به همین جهت انداخته است، «3» همان گونه که نظیر آن را در بحث از کسره و ضمه بلند گفتیم.

همچنین می‌بینیم که (ها) برای تنبیه و (یا) برای ندا در تمام موارد در رسم عثمانی با حذف الف آمده است، مانند (هأنتم «4»، هؤلاء، هذا، هذه، هذان، هذین) و (یأیها، یأرض،

__________________________________________________
(1) بنگرید به: الکتاب، ج 2، ص 290.
(2) مهدوی، ص 108 و دانی: المقنع، ص 20.
(3) ما این توجیه را بر توجیه دیگری ترجیح می‌دهیم که می‌گوید: این سه مورد بنا بر قرائت ابن عامر نوشته شده، او (هاء) را با ضمه خواند (بنگرید به: دانی: التیسیر، ص 162- 161).
(4) توجه شود که الف بعد از ها از کلمه ضمیر انتم است که پس از ها آمده است.