ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 310

می‌کند که آیا سرّ حذف این الف بعد از بعضی از کلماتی که اندکی پیش آوردیم، و اثبات دائمی آن در غیر آن مثالها چیست؟ آیا این بدان معناست که پدیده حذف یا اثبات الف بعد از واو که در رسم عثمانی متجلی شده است، دلالت دارد بر اینکه افزایش این الف عارضی است و کلماتی که در آنها الف اضافه نشده برابر با اصل است؟ یا اینکه اشاره به یک ویژگی قدیمی می‌کند و اینکه هر کجا الف حذف شد، از یک قاعده قدیمی خارج شده است و کاتبان آن را مطابق با تلفظ ثبت کرده‌اند و چون در تلفظ الف نبوده، دلیلی بر اثبات الف ندیده‌اند؟

جستجو در مثالهای این پدیده ما را وادار می‌کند که این پدیده را قدیمی بدانیم و اینکه شامل هر واوی است که در آخر کلمه واقع شود، خواه اسم باشد یا فعل، خواه واو صامت باشد یا ضمه بلند. و هر کجا که الف زایده در آنجا حذف شود مانند بعضی از کلمات دیگر است که خود را از صورت هجای قدیمی رها کرده و مطابق با تلفظ نوشته شده است. «1»

اینکه گفتیم این پدیده شامل هر واوی است که در آخر کلمه واقع شود، با این مطلب قوت می‌گیرد که الف در فعل مضارع معتل واوی و در فعل ماضی و امر متصل به واو جمع و در اسمها بعد از واو و رفع و پس از سقوط نون به جهت اضافه، اثبات می‌شود و نیز در اسماء و افعالی اضافه می‌شود که با همزه مضمومه‌ای ختم شود که به صورت واو نوشته می‌شود و نیز بعد از واو (ذو) که روایت شده است.

ابن قتیبه پس از صحبت درباره زیادت این الف بعد از واو در موارد یاد شده که آن را الف فصل می‌نامد، می‌گوید: «2» «جز اینکه کاتبان قدیمی به آنچه که خبر دادیم استوار و پا برجا هستند و به تمام این واوها الف فصل را ملحق می‌کنند تا حکم در همه جا یکسان باشد.» او به این مطلب اشاره می‌کند که افزایش الف بعد از واو یک قاعده عمومی بوده که قلمهای کاتبان بر آن عادت داشته و این پیش از آن بوده که علمای عربی برای املای عربی قواعدی را وضع کنند و افزایش این الف را به واو جمع در فعل ماضی اختصاص بدهند.

__________________________________________________
(1) علاوه بر آنچه قبلا گفتیم، در مصحف تاشکند الف زایده بعد از واو از کلمه یَرَوْا (انعام 6/ 25) و «جزؤا» (شوری 42/ 40) نیز حذف شده است.
(2) ادب الکاتب، ص 237.