ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 322

آشکار شود حتما به صورت الف نوشته می‌شود، و لذا در بعضی از مصاحف (یستهزأون) با الفی پس از واو نوشته شده و نیز «و ان من شیأ الّا یسبّح بحمده» (اسراء 17/ 44) با الفی پس از یاء نوشته شده و این به جهت تأکید در آشکار شدن الف است».

این از یک سو، و از سوی دیگر فرّاء (متوفی 207 ه) دست ما را بر یک پدیده عمومی می‌گذارد که در نشان دادن همزه بر این معنا تأکید دارد. او در چندین مورد روایت می‌کند که در مصحف عبد اللّه بن مسعود، همزه در همه جا به صورت الف نوشته شده است. او که از اثبات الف در کلمه (لؤلؤا) در سوره حج (22/ 23) صحبت می‌کند، می‌گوید: «1» این کلمه را در مصاحف عبد اللّه بخصوص کلمه‌ای که در سوره حج است، به صورت (لؤلأ) دیدم، و البته نباید چنین بخوانی، «2» زیرا که در مصاحف او همزه همه جا با الف نوشته شده است، خواه ما قبل آن مکسور یا مفتوح یا غیر آن باشد.» او در جای دیگر که باز راجع به همزه در مصاحف عبد اللّه صحبت می‌کند، می‌گوید: «3» «همزه در کتاب ابن مسعود در همه جا با الف نوشته می‌شود.» به نظر می‌رسد که رسم همیشگی همزه به صورت الف که فرّاء نقل می‌کند، برای نشان دادن قرائت کسی بوده که همزه را اثبات می‌کند و شاید در محیط کوفه در آن زمان روش قبایل منتشر شده در شرق جزیرة العرب حاکم بوده و آنها همیشه همزه را اثبات می‌کردند، و یا این روش مربوط به کیفیت نگارش قدیمی همزه این منطقه بوده است.

از چیزهایی که بر این مطلب که روش مزبور در بعضی از محیطها روش عام بود، و تنها به مصحف ابن مسعود منحصر نبوده است تأکید دارد، سخن فراء است که می‌گوید: «4» «همزه بیشتر مطابق با ما قبل خود نوشته می‌شود، پس اگر مفتوح باشد با الف و اگر مضموم باشد با واو و اگر مکسور باشد با یاء نوشته می‌شود. و گاهی عربها آن را در همه حالات با الف می‌نویسند چون اصل آن الف است. آنها می‌گویند: همزه را می‌بینیم که وقتی در اوّل کلمه

__________________________________________________
(1) معانی القرآن، ج 2، ص 220.
(2) یعنی در تلفظ هجای این حروف را در نظر نگیر و چنین مخوان: (لولا) با الف بدون همزه (بنگرید به همان مصدر و همان صحفه پاورقی) و گویا قاعده‌ای که از وصف فراء در رسم همزه به دست می‌آید این است که این کلمه چنین نوشته شود: (لألأ)
(3) معانی القرآن، ج 3، ص 136.
(4) معانی القرآن، ج 2، ص 134.