ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 328

دوم: قاعده عمومی در نشان دادن همزه در رسم عثمانی‌

اشاره

وقتی چگونگی نشان دادن همزه در رسم عثمانی را بر اساس این مطلب که کاتبان در رسم آن مطابق قرائت اهل حجاز در تخفیف همزه عمل کرده‌اند، بررسی می‌کنیم و می‌بینیم که اهل تخفیف، همزه‌ای را که در اوّل کلمه واقع می‌شود اثبات می‌کنند ولی همزه‌ای را که در وسط یا آخر کلمه است اثبات نمی‌کنند، این بررسی ما را بر آن وا می‌دارد که موضوع را از دو جنبه مورد توجه قرار بدهیم: اوّل اینکه همزه در رسم عثمانی تنها در اوّل کلمه اثبات شده است. دوم اینکه غیر از این موارد در جاهایی که همزه در تلفظ لهجه تحقیق خوانده می‌شود و در تلفظ اهل تخفیف خوانده نمی‌شود، در واقع همزه نیست بلکه حرکت بلند و یا حرف لین است که جانشین همزه شده است. برای رسیدن به فهم درست خصوصیات رسم عثمانی، باید همزه را از خلال همین حقیقت مورد توجه قرار داد و اینکه همزه در رسم عثمانی فقط در اوّل کلمات آمده و در موارد دیگر چه در تلفظ و چه در رسم همزه‌ای وجود ندارد بلکه آنها حرکات بلند و یا حروف لین هستند.

و باید در همین جا به این موضوع اشاره کنیم که بررسی درست رسم عثمانی چه درباره همزه و چه درباره پدیده‌های دیگر، وقتی امکان پذیر است که رسم عثمانی را خالی از علامتهای تشخیص حروف و علامتهای حرکات و مانند آنها در نظر بگیریم، علامتهایی مانند سر حرف عین که در دوره‌های بعدی برای نشان دادن همزه به کار رفته یا سر حرف شین یا سر حرف صاد و علامتهای وقف، چون این علامتها همگی در دوره‌های بعدی به رسم عثمانی اضافه شده تا کتابت عربی کاملتر گردد و کتابت عربی در آن مرحله بکلی از علامتها خالی بوده است. این مطلب را روایات دانشمندان پیشین و اکتشافاتی که مربوط به سنگ نوشته‌های قبل از اسلام و یا قرن اوّل اسلامی می‌شود، ثابت می‌کند.

1. رسم همزه در اوّل کلمه‌

بنابر آنچه گذشت، نخست رسم همزه‌ای را مورد بحث قرار می‌دهیم که فقط در اوّل کلمه اثبات می‌شود، سپس علامتی را که مطابق با لهجه اهل تخفیف جایگزین همزه در وسط یا آخر کلمه می‌شود، مورد بحث قرار می‌دهیم بر این اساس که آن، دیگر همزه نیست بلکه حرکت بلند یا واو و یاء است و چه بسا که این بحثها درباره علامت همزه با