ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 349

دارد، خطا کرده است.» و نیز نصر الهورینی روایت می‌کند که ثعلب پیشوای کوفی‌ها در مثل چنین حالتی گفته است: «گاهی الفی را اثبات کرده‌اند و پس از آن در حالت رفع واو و در حالت جرّ یاء هم نوشته‌اند و گفته‌اند: (ظهر خطاؤه و عجبت من خطائه) ولی انتخاب من این است که با وجود واو و یاء، الف ساقط گردد و قیاس هم همین است». «1»

با وجود اینکه ابن ولّاد این روش را تضعیف کرده و زجاجی آن را خطا می‌داند و ثعلب قیاس را در ترک آن دانسته است، در عین حال نقل آن دلالت دارد بر اینکه آن روشی بوده که بعضی از کاتبان آن را دنبال کرده‌اند، و شاید روش عمومی کتابت در دوره‌های پیشین همین بوده و بقایای آن تا عصر اینها هم مانده است. اصالت این روش سبب می‌شود که راز دوگانگی رسم همزه در بعضی از کلمات در رسم عثمانی را که گاهی با الف و واو و گاهی با الف و یاء نوشته شده، به آسانی بفهمیم، و این چیزی نیست جز اینکه کاتبان میان دو صورت را به اعتبار اتصال و انفصال جمع کرده‌اند، همان گونه که جعبری گفته است. «2»

از چیزهایی که بر این پدیده هجایی تأکید دارد این است که تخفیف همزه ابتدایی در حالی که در یک کلام متصل تلفظ شود، مانند تخفیف همزه وسطی خواهد بود. سیبویه مثالهای زیادی را عرضه می‌کند که تخفیف همزه ابتدایی را که بر حرف قبل متصل است، توضیح می‌دهد، مانند: (کم یلک، و من بوک و من مک) و مانند آنها. «3» و از چیزهایی که باز بر تصور وقوع این پدیده در رسم عثمانی دلالت دارد، این است که بعضی از قاریان به همزه ابتدایی تخفیف داده‌اند. دانی می‌گوید: «4» اصحاب ما در تسهیل همزه‌هایی که به سبب دخول حروف زاید بر آنها در وسط قرار گرفته‌اند، اختلاف کرده‌اند، مانند: (أفأنت، فبأی إلاء، بأیکم، و کأین، کأنه، فلأقطّعن، لبإمام، الأرض، الآخرة) و شبیه آنها. و نیز دو کلمه‌ای که در رسم به همدیگر متصل می‌شوند و آنها را به صورت یک کلمه در می‌آورند، مانند:

(هؤلاء، هأنتم، یایها، یأخت ...) و شبیه آنها. بعضی از آنها در این گونه موارد عادت به

__________________________________________________
(1) المطالع النصریة، ص 150.
(2) بنگرید به: خمیلة ارباب المراصد، برگ 226 أ.
(3) الکتاب، ج 2، ص 165 و بنگرید به: ابن سیده: المخصص، ج 14، ص 15.
(4) بنگرید به: التیسیر، ص 41.