ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 377

بشناسند، به حساب نمی‌آید، همان‌گونه که در کلمه‌ای که اوّل آن همزه است و الف و لام تعریف به آن اضافه می‌شود، مانند کلمه (الارض)، می‌بینیم. از اینجاست که احتمال داده می‌شود که این پدیده به دست کاتبانی که سطح فرهنگ آنها کمتر بود، به وجود آمده باشد و این در حالی است که آنها می‌خواستند شکل جدید این ترکیب را رسم کنند.

در مصاحف خطی، مثالهای دیگری غیر از چهار مثال یاد شده یافته می‌شود مثلا الف را پس از همزه‌ای که فتحه کوتاه دارد در (لا انت) (هود 11/ 87) در مصحف تاشکند و در «لا املئن» (ص 38/ 85) در مصحف جامع عمرو و نیز پس از همزه‌ای که فتحه بلند دارد در «لا اتینهم» (اعراف 7/ 17) و با همزه وصل در «لا اتبعنکم» (آل عمران 3/ 167) در مصحف تاشکندی می‌بینیم. این مثالها دلالت می‌کند که این پدیده منحصر به کلمات معینی نیست، بلکه شامل حالات مشابه نیز می‌باشد، ولی کاتبان وقتی در این کلمات به زیادت الف توجه پیدا کردند آن را حذف کردند و آثار این پدیده از بین رفت جز در چند کلمه که در رسم عثمانی به نحوی که گفته شد، باقی ماند.

و: رسم دو همزه در اول کلمه‌

یکی از مظاهر تأثیر پذیری رسم همزه آغازین از توسط عارضی، دخول همزه استفهام بر همزه اول کلمه است و می‌دانیم که همزه استفهام همیشه مفتوح است ولی همزه اول کلمه ممکن است مفتوح یا مضموم یا مکسور باشد.

وقتی همزه استفهام بر همزه مفتوح داخل شود، خواه حرف بعدی فتحه کوتاه داشته باشد یا فتحه بلند، تنها با یک الف نوشته می‌شود. «1» دانی می‌گوید: در هر جا در استفهام دو یا سه الف جمع شده، در تمام مصاحف بدون اختلاف یک الف رسم شده است چون اجتماع دو شکل متفق یا بیشتر در یک جا ناپسند است. «2» از این باب است: (ءأنذرتهم- ءأنتم- ءأسلمتم- ءأقررتم- ءأنت- ءأرباب- ءأسجد- ءاشکر- ءأشفقتم- ءالد.) «3»

در اینکه این الف نماینده کدام یک از همزه‌هاست، اختلاف شده است. بعضیها آن را

__________________________________________________
(1) بنگرید به: مهدوی: ص 114.
(2) المقنع، ص 24 و بنگرید به: عقیلی: لوح 3.
(3) بنگرید به: دمیاطی: ص 45- 44.