ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 379

است: أَ إِنْ ذُکِّرْتُمْ (یس 36/ 19) و «أئفکا آلهة» (صافات 37/ 86) «1».

از این مثالها روشن می‌شود که مواردی که همزه دوم به شکل واو و یاء نوشته شده کمتر از مواردی است که با الف نوشته شده است. در تعدادی از آیاتی که در آنها همزه استفهام دوبار آمده یک بار همراه با (إذا) و یک بار همراه با (إنّا) و همزه در هر دو مکسور است، هر کجا که این شکل وارد شده (رعد 13/ 5) و (مؤمنون 23/ 82) و (نمل 27/ 67) و (صافات 37/ 16، 53) و (واقعه 56/ 47) خواهیم دید که همزه دوم در (اءذا) در یک مورد به شکل یاء نوشته شده: (واقعه 56/ 47) «و کانوا یقولون ا اذامتنا و کنّا ترابا و عظاما أءنّا لمبعوثون» و کلمه «ا انّا» در دو مورد با یاء نوشته شده: (نمل 27/ 67) «و قال الذین کفروا ا اذا کنا ترابا و آباؤنا اثنّا لمخرجون» و (صافات 37/ 16) أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ «2».

دانی رسم همزه پس از همزه استفهام به شکل واو و یاء را چنین تعلیل کرده است که به خاطر ملایمت کلمه چنین نوشته شده و در هر مورد که همزه با یک الف نوشته شده به خاطر تحقیق همزه است و یکی از دو الف را حذف کرده‌اند به سبب ناپسند بودن اجتماع دو شکل متفق در یکی. او در کتاب «المحکم» درباره این پدیده می‌گوید: «3» «وجه آن این است که خواسته‌اند دو حالت تحقیق و تسهیل را در این همزه رعایت کنند، در مواردی که همزه به شکل یاء و واو آمده مطابق با تسهیل است و در مواردی که به این شکل نیست مطابق با تحقیق است، چون آنها اجتماع دو شکل متفق را در یک جا ناپسند می‌دانند و برای همین است که یکی از آنها را حذف و به جهت اختصار به دیگری اکتفا می‌کنند».

بنابر آنچه پیش از این بارها گفته‌ایم که همزه وقتی در وسط قرار گرفت در قرائت و لغت اهل حجاز به طور کلی تخفیف می‌یابد. در این مثالها نیز همزه دوم چه به شکل واو باشد یا به شکل یاء و یا اصلا رسم نشود، مانند همزه میانی تخفیف می‌یابد، تخفیف همزه دوم از قالون و ابو عمرو و هشام از حلوانی نقل شده است و همچنین تخفیف آن از ابو جعفر نیز نقل شده، خواه مفتوح یا مضموم و یا مکسور باشد و خواه تخفیف آن با داخل

__________________________________________________
(1) بنگرید به: مهدوی: ص 116 و دانی: المقنع، ص 52- 51 و تعداد ورود مثالهای مزبور را که بعضی از آنها با یاء رسم شده در قرآن ببینید. دمیاطی: ص 48- 47.
(2) در مصحف چاپی (اءنا) بدون یاء آمده است.
(3) ص 106 بنگرید به همان مصدر، ص 108 و جعبری: برگ 232 الف و 232 ب.