ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 386

3. ناپسند بودن اجتماع دو شکل یکسان در خط

یکی از عوامل تعدد صورتهای هجایی بعضی از کلمات مهموز و احیانا غیر مهموز، همان است که دانشمندان رسم و عربی آن را ناپسند بودن اجتماع دو یا چند شکل یکسان در خط می‌نامند. این پدیده اختصاص به علامتهای حرکات بلند و صوامت که با حرکات در علامت مشترکند، دارد. پیشتر اشاره کردیم که این پدیده فقط برای تشابه نیست بلکه مرحله‌ای را در بیان حرکات بلند نشان می‌دهد، زیرا اگر تنها تشابه سبب این حذف بود، آثار این ناپسندی را در عدم اثبات علامتهای بعضی از صوامت می‌دیدیم، بخصوص اینکه رسم عثمانی پیش از تکمیل آن به وسیله نقطه گذاری، فرصتهای زیادی برای تشابه شکلی در رسم حروف به دست داده است. نوشتن حرف مشدّة با یک علامت نیز دلالت بر جریان اثر این ناپسندی بر علامتهای صوامت ندارد چون این موضوع به طبیعت حرف مشدّد برمی‌گردد. و با همه این احوال نظریه علمای پیشین در مورد حذف یکی از دو علامت حرکت بلند و حرف صامتی که در علامت با آن مشترک است، صادق می‌باشد.

مگر در بعضی از کلمات که هر دو علامت یک جا نوشته شده است.

همزه در غیر اول کلمه در حالت تخفیف، جای خود را به یک حرف لین یا حرکت بلند می‌دهد همان گونه که پیشتر گفتیم و چون به علامتی که نماینده حرف جانشین از همزه است، علامت دیگری مانند آن نزدیک شود خواه واو و یاء باشد یا حرکت بلند، اثر این پدیده در هر دو علامت پدیدار می‌شود و یکی از آنها محذوف می‌گردد. ابو داود سلیمان بن نجاح مشهورترین و مهمترین شاگرد دانی می‌گوید: همزه مفتوحه اگر قبل از الف قرار گیرد و همین طور همزه مکسوره اگر قبل از یاء باشد و نیز همزه مضموم اگر قبل از واو باشد، رسم نمی‌شود تا دو الف و دو یاء و دو واو در یک جا جمع نشود. «1» و همین طور است اگر همزه مفتوحه بعد از الف و همزه مکسوره بعد از یاء و همزه مضمومه بعد از واو قرار گیرد، و این به جهت ناپسند بودن اجتماع دو شکل متفق در رسم می‌باشد. «2»

با اینکه این یک قاعده عمومی است، در عین حال در بعضی از کلمات دو علامت با

__________________________________________________
(1) بنگرید به: التنزیل، لوح 5 و ما رغنی: ص 237.
(2) بنگرید به: دانی: المحکم، ص 172 و شیرازی، لوح 20.