کتابخانه بالقرآن

ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 448

صفحه 448

کلمه تحقق یابد و چگونگی الفاظ درک شود.

علامتهای سه گانه حرکات کوتاه، چند مرحله از تطور را پشت سر گذاشته تا اینکه به این صورتی که امروز در مصاحف می‌بینیم و مردم در کتابت به کار می‌برند، درآمده است.

در مرحله اول، حرکات را با نقطه‌های گرد با رنگ مخالف رنگ سیاه نشان می‌دادند، سپس با گذشت زمان، به علامتها و یا حروف کوچک تغییر یافت که بالا یا پایین حرف می‌گذاشتند. انتقال از مرحله نقطه‌های گرد در نشان دادن حرکات، به مرحله اعراب مستطیل، چندین قرن طول کشید و سرعت یا کندی پیشرفت آن در شهرهای اسلامی در شرق و غرب مختلف بود «1».

__________________________________________________
(1) در اینجا سه یا چهار اصطلاح وجود دارد که در زمینه تکمیل رسم عثمانی و کتابت عربی تکرار می‌شود و آن عبارت است از: نقطه، اعراب، اعجام و در این اواخر ضبط، و هر چه که با این کلمات در ماده مشترک است: «نقطه» از «نقطه الحروف ینقطه نقطا» است که اسم آن «نقطه» و جمع آن نقط و نقاط است و «نقط المصاحف تنقیطا فهو نقاط» (بنگرید به: ابن منظور: ج 9، ص 294 ماده نقط) کلمه «نقط» در دو معنای نزدیک به هم استعمال شده است: اول، نقطه‌های سرخی که وضع آنها را به ابو الاسود دئلی نسبت می‌دهند و حرکات کوتاه را نشان می‌داد و به «نقط الاعراب» یا «نقطه‌های گرد» معروف است. این نامگذاری برای مشخص کردن آن از معنای دوم است و آن نقطه‌گذاری حروف با رنگ سیاه است که جهت تشخیص حروف مشابه هم انجام می‌گیرد و به این نوع نقطه گذاری «نقط الاعجام» می‌گویند. «عجم» نقطه گذاشتن با رنگ سیاه است، مانند تاء که دو نقطه دارد گفته می‌شود: «اعجمت الحروف» و تعجیم هم مانند آن است و نمی‌توان گفت: «عجمت» (جوهری: ج 5، ص 1981) و می‌گویی «اعجمت الکتاب اعجاما» وقتی که آن را نقطه گذاری کردی و به آن کتاب «معجم» و به نقطه گذار، «معجم» گفته می‌شود، و چون می‌گوییم کتاب معجم یا معجّم است یعنی منقوط است» (دانی: المحکم، ص 23- 22) و اما در شکل، ابو حاتم گفته: «شکلت الکتاب اشکله فهو مشکول» به معنای اعراب گذاری کتاب است (ازهری، ج 1، ص 25 و ابن منظور: ج 13، ص 381) و آن از «شکال» حیوان گرفته شده است (شکال به معنای پای بند چهار پاست) ابن درید (الجمهرة، ج 3، ص 68) می‌گوید: «شکلت الدابة اشکله شکلا» این سخن را وقتی می‌گویی که چهار پای حیوان را با پای بند ببندی» خلیل در این سخن تنهاست که به شکل معنای اعجام داده است ابن سیده گفته: (المخصص، ج 13، ص 5 و بنگرید به: ابن منظور: ج 13، ص 381) «صاحب العین گفته: شکلت الکتاب اشکله شکلا، وقتی که آن را اعجام کردم» و شاید «شکل» معنای عامی داشته باشد که شامل هر چیزی باشد که به ضبط کتابت کمک می‌کند ولی اختصاص به علامتهایی پیدا کرده که خلیل آنها را وضع کرده تا اهل لغت و نحو آنها را در ضبط کتابت در کتابهای خود به کار ببرند، حتی اینکه آنها به نام «شکل الشعر» معروف است و به آن «نقطه‌های گرد» گفته می‌شود تا دلالت بر نقطه‌های سرخی کند که در مصاحف حرکات را نشان می‌دهد (بنگرید به: دانی: المحکم، ص 22) و عقیلی (لوح 24) از اعراب شعر با «شکل مستطیل» یاد کرده است و اگر میان طبیعت علامتهای نقطه‌های گرد را با اعراب شعر مقایسه کنیم، این یک تعبیر مناسب است. آنچه به نام «اعراب شعر» یا «شکل شعر» شناخته شده در مصاحف استخدام شده است و از این رو، اصطلاح «شکل مستطیل» برای دلالت بر علامتهای خلیل پذیرفته شده است و در کنار این سه اصطلاح،