ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 449

اولا: نقطه‌های گرد

به نظر می‌رسد که وضع علامت برای حرکات، با کار دیگری مربوط بوده و آن سعی در کشف قواعد لغت عربی و چگونگی جمله سازی و تأثیر آن در آخر کلمه‌هاست.

علامتهای نوشتاری به ضبط قرائت کمک می‌کند و قواعد نحوی به تلفظ صحیح یاری می‌دهد.

بصره در عراق، قدیمی‌ترین شهر در بررسی لغت و تثبیت آن می‌باشد، گویا که این مهم به عهده علمای این شهر بود که به تکمیل رسم عثمانی و کتابت عربی و وضع علامتهای حرکات قیام کنند. ابن سلام جمحی گفته است: «1» «اهل بصره در زبان عربی سابقه دارند و به نحو و لغات عرب و لغات غریب عنایت نشان داده‌اند و نخستین کسی که زبان عربی را به عنوان یک سنت در آورده و راه آن را باز کرد و قاعده آن را وضع نمود، ابو الاسود دئلی (ظالم بن عمرو بن سفیان) بود که مردی از اهل بصره بود.» مصادر عربی روایتهای بسیاری درباره نخستین کسی که قواعد عربی را وضع کرد و نیز انگیزه‌های او را نقل کرده‌اند تا جایی که سیوطی این روایتها را در رساله‌ای به نام «سبب وضع علم العربیة» جمع آوری کرده است. بیشتر این روایتها به ابو الاسود دئلی اشاره دارند و اینکه او نخستین کسی بود که علم عربی را وضع کرد و در علم نحو قواعدی را پایه گذاری نمود و اینکه او اولین کسی بود که مصاحف را نقطه گذاری کرد. در اینجا درباره آغاز علم نحو و نیز روایاتی که انگیزه‌های پیدایش نحو را بیان می‌کند، کاری نداریم مگر به آن مقداری که به روش نشان

اصطلاح دیگری ظاهر شد که اصطلاح متأخری است و آن «علم ضبط» است که در مقابل علم رسم قرار دارد و دانی آن را مرادف «شکل» به کار برده و می‌گوید: (المحکم، ص 22) «اصل شکل مقید کردن و ضبط کردن است. می‌گویی: شکلت الکتاب شکلا» یعنی آن را مقید کردم و ضبط نمودم. ابو داود سلیمان بن نجاح شاگرد دانی، اصطلاح «ضابط» را برای کسی که مصحف را نقطه گذاری می‌کند، به کار برده (التنزیل، لوح 4) همچنین ابو الحجاج بلوی اصطلاح ضبط را مرادف با شکل گرفته (الفباء، ج 1، ص 71، 175) و عقیلی اصطلاح «شکل مستطیل» را مرادف با «ضبط مستطیل» دانسته (لوح 24) و خراز در منظومه خود آن را در مقابل رسم گرفته (بنگرید به: مارغنی: ص 319) و اصطلاح علم ضبط یا فن ضبط را به کار برده است (مارغنی: ص 4، 321) ما این اصطلاحات را به طور واضح به کار خواهیم برد تا به هم خلط نشوند که موجب پیچیدگی می‌شود، همان شکلی که بعضی از پژوهشگران به آن گرفتار شده‌اند.