ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 463

مصاحف خطی پی خواهیم گرفت و پیش آن روش دیگر نقطه گذاری را بیان خواهیم کرد.

دوم: اعراب مستطیل‌

برای کسانی که از کتابهای مربوط به علوم لغت عربی و علوم اسلامی و علوم دیگر، نسخه برداری می‌کردند، به کارگیری نقطه‌های دایره‌ای در ضبط کلمات آسان نبود، زیرا که این کار به دو نوع مرکب با دو رنگ احتیاج داشت: یکی برای رسم حروف و دیگری برای نقطه گذاری حرکات. و چه بسا استعمال مرکب واحد پیش از به کارگیری نقطه گذاری برای اعجام بوده ولی پس از این استعمال، نشان دادن حرکات با همان رنگ از مرکب حروف دشوار گردید. و به نظر می‌رسد که این دشواری تا عصر خلیل بن احمد فراهیدی (متوفی 170 ه) ادامه داشت. «1» او توانست راه حل مناسبی برای این مشکل پیدا کند، مشکلی که همواره روی در روی کاتبان و ناسخان و دانشمندان قرار گرفته بود. رفع این دشواری ممکن نبود مگر اینکه برای هر حرکتی علامت مخصوص تعیین شود، ولی نه به شکل نقطه‌های گرد که همه حرکات شکل واحدی داشتند و آنها با محل وقوع و رنگ مرکّب شناخته می‌شدند. با برتری و پیشینه‌ای که خلیل در علوم عربی داشت این مهم را انجام داد.

دانی از حسن بن کیسان نقل می‌کند که گفت: «2» محمد بن یزید می‌گوید: اعرابی که در کتابها موجود است، کار خلیل می‌باشد و آن از شکل حروف گرفته شده است، ضمه واو کوچکی است که بالای حرف قرار می‌گیرد تا با واو مشتبه نشود، و کسره یای کوچکی است که زیر حرف قرار می‌گیرد، و فتحه الف مسطحی است که بالای حرف قرار می‌گیرد.»

و ابو الحجاج بلوی گفته: «3» «خلیل بن احمد همان کسی است که تمدد و تشدید و روم و

__________________________________________________

. و مبناها، ص 12- 11) معتقدند که ما نمی‌توانیم مشخص کنیم که کدام یک از حرکات اعراب و حرکات بنای کلمه از لحاظ وقوع در خطا بر یکدیگر مقدم بوده‌اند. ولی به نظر ما با قطع نظر از ترتیب علوم عربی، احتمال وقوع خطا، در حرکات اعراب، سابق‌تر از احتمال وقوع خطا در بنای کلمه است، زیرا که حرکات اعراب همواره در معرض تغییر بوده و ضبط قواعد آن به این آسانی نبوده است.

(1) بنگرید به ابو بکر زبیدی: ص 47 و ابن ندیم: ص 42 و ابو البرکات انباری: ص 48 و ابن الجزری: غایة النهایة، ج 1، ص 275.
(2) المحکم، ص 7.
(3) الفبا، ج 1، ص 176 دانی در المحکم، ص 6 گفته است: «خلیل بن احمد همزه و تشدید و روم و اشمام را وضع نمود.» می‌توان گفت که