ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 507

کردیم، شایسته است که به روایات و اسناد روی آوریم تا ببینیم کتابت عربی چگونه در تشخیص حروف مشابه بر این نظام استوار شد- نظامی که تاکنون ادامه داشته است- و اینکه نسخه برداران مصاحف در آغاز چگونه آن را به کار گرفتند تا کار به این نظام کامل موجود در کتابت عربی منجر شد به گونه‌ای که هر حرف صامتی علامت مخصوصی پیدا کرد و آن هدف هر کتابتی در هر عصری می‌باشد.

دانشمندان پیشین گاهی اصطلاح «نقط» را به کار برده‌اند که در اصل بر حرکات وضع شده توسط ابو الاسود دلالت می‌کند. آنها این اصطلاح را در نقطه‌هایی که برای تشخیص حروف مشابه به کار می‌رود نیز استعمال می‌کنند ولی از این پدیده بیشتر با اصطلاح «اعجام» یاء می‌شود. «1» و دانی آن را چنین معرفی کرده: «نقطه گذاری نزد عربها اعجام حروف در کناره‌های آن است» «2» و نیز گفته است: «3» «نقطه گذاری جهت فرق گذاشتن حروف مشتبه به کار می‌رود و نه چیز دیگر، و اگر این اشتباه نبود هرگز نیازی به نقطه گذاری نبود و استعمال نمی‌شد.» و ابن درستویه درباره نقطه چنین گفته است: «4» «نقطه زیادتی است که بر حرف عارض می‌شود تا میان آن و حرف دیگری فرق گذاشته شود، همان گونه که گاهی یک حرف بر یک کلمه اضافه می‌شود تا میان آن کلمه و کلمه مشابه فرق باشد و لذا حروفی را که مشابه ندارند نقطه گذاری نکرده‌اند مانند: الف و لام و واو و هاء و کاف، چون نداشتن مشابه آنها را از نقطه گذاری بی‌نیاز کرده است».

ابن درستویه زیادتی را که به حرف ملحق می‌شود تا میان آن حرف مشابه تشخیص داده شود، بر دو قسم کرده: اول نقطه، دوم رقم. و این دو اصطلاح را چنین توضیح داده است: نقطه بر دو قسم است: یکی نقطه خالص، مانند نقطه باء و تاء و ثاء و یاء و نون، و دیگری علامتی که به منزله نقطه است، مانند علامتی که بر حاء و راء وسین و صاد و عین گذاشته می‌شود (و آن را رقم می‌گویند)، و هر کدام از نقطه و رقم گاهی بالای حرف و گاهی زیر حرف گذاشته می‌شود.» نوع دوم از زیادت بر حروف، امروز تقریبا در کتابت

__________________________________________________
(1) درباره معنای اعجام به مطالب پیشین مراجعه نمایید.
(2) المحکم، ص 35.
(3) همان مصدر.
(4) کتاب الکتاب، ص 51.