ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 564

ولی به آسانی نمی‌توان به تمام جنبه‌های تاریخی موضوع احاطه پیدا نمود، و این به سبب کوتاهی همتها در بررسی تاریخ این موضوع است، بخصوص اینکه مصادر قرائتهای نخستین بیشتر به صورت خطی است و قدیمی‌ترین آنها که چاپ شده دورتر از اواخر سده سوم نیست و آن کتاب ارزشمند (السبعه) از ابن مجاهد (متوفی 324 ه) است، و شاید از کتابهای اساسی اولیه در قرائات، قدیمی‌تر از این کتاب به جای نمانده است، مانند کتابهای ابو عبید و ابو حاتم و ابن جریر طبری و کتابهای دیگری که قدیمی‌ترین آنها به اواخر قرن اول هجری بر می‌گردد.

هدف ما در اینجا تفصیل این موضوع تاریخی و یا استقصای تمام مطالبی که در مصادر بحث آمده، نیست، زیرا که چنین کاری جائی وسیع‌تر از مجال این بحث ما را طلب می‌کند و ما در اینجا تنها به آن مقدار از بحث که هدف بالا را تأمین کند اکتفا خواهیم کرد. آن هدف عبارت از شناخت رابطه میان قرائتها و رسم عثمانی است و آنچه خواهیم گفت، چکیده آگاهی‌هایی است که به آن رسیده‌ایم، و نمی‌دانم اگر روایات و اخبار جدیدی به دست آید که گفته‌های ما را تصحیح یا تایید کند نتیجه بحث چه خواهد شد؟ و من در نظریه‌ای که بطلان آن آشکارتر شود اصرار نخواهم کرد و از نظریه جدیدی که درستی آن روشن شود سر نخواهم تافت. ان شاء اللّه.

اولا: قرائت قرآن در زمان حیات پیامبر و دوره خلفای راشدین:

آغاز این تاریخ مربوط به شروع وحی بر پیامبر خدا (ص) و تلاوت قرآن در مکه می‌شود. قرائت قرآن نخستین وسیله دعوت پیامبر اکرم (ص) در موسمهایی بود که با مردم ملاقات می‌کرد و آنها را به اسلام می‌خواند و بر آنها قرآن تلاوت می‌نمود «1» و کسانی که اسلام را می‌پذیرفتند قرآن می‌خواندند و یا بر آنها خوانده می‌شد. این تلاوت از یک سو برای شناخت ارکان اسلام و نیازهای ایمان بود، و از سوی دیگر نوعی عبادت به شمار می‌رفت «2» و پیامبر خدا (ص) آنها را به این کار وادار می‌کرد و می‌فرمود: «قرآن را نگهداری

__________________________________________________
(1) مثلا بنگرید به: ابن هشام: قسمت اول، ص 433.
(2) حاکم در المستدرک، ج 1، ص 555 حدیثی از ابن مسعود نقل کرده که پیامبر فرمود: «... قرآن را تلاوت کنید، خداوند شما را به خاطر