ترجمه رسم الخط مصحف‌ صفحه 85

خرما نوشته شده بود ولی در یک محل قرار نداشت و سوره‌های آن مرتب نشده بود. «1»

طبری نقل می‌کند که زهری گفت: «2» «پیامبر از دنیا رفت در حالی که قرآن یکجا جمع نشده بود، بلکه در شاخه‌ها و برگهای خرما بود» و سیوطی از ابو سلیمان محمد بن محمد بن ابراهیم الخطابی (متوفی 388 ه) نقل می‌کند که گفت: «3» «اینکه پیامبر قرآن را در مصحفی جمع آوری نکرد به آن جهت بود که انتظار داشت ناسخی بر بعضی از احکام و یا تلاوت آن وارد شود. وقتی با وفات پیامبر نزول قرآن پایان یافت، خداوند این امر را بر خلفای راشدین الهام کرد.»

پس از ملاحظه همه این مطالب، سخن «بروکلمان» را دور از حقیقت می‌بینیم آنجا که گفته است: «4» «شاید قسمتهایی از وحی در زمان حیات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم نوشته شده بود ولی اکثر آن به صورت شفاهی و با اتکاء به حافظه نقل می‌شد.» این سخن خالی از غرض نیست، زیرا روایات به طور کلی بر عکس آنچه که او گفته است، دلالت دارد. بلکه از آن بالاتر اینکه تاکید شده است که همه قرآن نوشته شده بود ولی در یک جا جمع نبود و جمع آوری و قرار گرفتن آن در داخل دو طرف جلد به زمان ابو بکر مربوط می‌شود که اندکی پس از وفات پیامبر انجام گرفت و این کار توسط کسانی که قرآن را برای پیامبر نوشته بودند و یا آن را از آن حضرت شنیده و حفظ کرده بودند، صورت پذیرفت.

ثانیا: جمع آوری قرآن در صحیفه‌ها در خلافت ابوبکر.

هنگامی که در ماه ربیع الاول سال یازده هجرت «5» پیامبر به رفیق اعلی پیوست، ابو بکر خلافت را به عهده گرفت و اوّلین چیزی که در خلافت خود با آن مواجه شد، مرتد شدن

__________________________________________________
(1) قسطلانی (شهاب الدین احمد بن محمد بن ابی بکر): لطائف الاشارات لفنون القراءات، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة، 1972 ح 1 ص 51 و بنگرید به: مکی بن ابی طالب: الابانة عن معانی القراءات، قاهره، مکتبة نهضة مصر 1960 ص 23 و عز الدین عبد السلام: الفوائد فی مشکل القرآن، کویت، وزارة الاوقاف 1967 ص 27 و ابن حجر ح 10 ص 386 و سیوطی: الاتقان ج 1 ص 68.
(2) طبری: جامع البیان: عن تأویل القرآن (معروف به تفسیر طبری) قاهره، دار المعارف، 1374 ه، ج 1، ص 63.
(3) الاتقان ج 1 ص 164 و بنگرید به زرکشی (بدر الدین محمد بن عبد اللّه): البرهان فی علوم القرآن، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، 1957 ج 1 ص 262.
(4) بروکلمان (کارل) تاریخ الادب العربی (ترجمه عربی) قاهره، دار المعارف، 1959 ج 1 ص 139.
(5) طبری، تاریخ، ج 3 ص 199.