مربی نمونه : تفسیر سوره لقمان صفحه 65

آمیخته اند. در این که بشر، پاره ای از این موجودات را می پرستد سخنی نیست، ولی علت توجه او به یک مبدأ، ترس و وحشت او نبوده است، بلکه علت توجه، این بود که در درون خود، یک نوع جذبه و کشش باطنی نسبت به جهان دیگر احساس می کرد، به عبارت دیگر، تقاضا و ندای فطرت بود که او را در تمام احوال، خصوصاً در شداید به یک قدرت مافوق متوجه می ساخت، گویا مسأله مذهب و اعتقاد به خدای جهان با وجود آدمی سرشته شده. خلاصه عقیده به خدای جهان، معلول حس مذهبی انسان است که امروز دانشمندان روان شناس، آن را چهارمین حس بشر دانسته اند و با دلایل روشن، فطری و نهادی بودن توجه به خدا را بر نبوت رسانیده اند.(1) برای توجه به خدا علاوه بر فطری بودن موضوع خداشناسی، علت دیگری در کار است و آن مشاهده نظام خلقت که انسان را به وجود نظم دهنده ای رهبری می کند که اعتقاد به او با وجودش سرشته شده است. گواه روشن بر این که اعتقاد انسان به خداوند، زاییده ترس و خوف و مولود نیازمندی های مادی او نیست، این است که اگر بشر در بهشت برین که در آن جا اثری از گرسنگی و تشنگی و دیگر عوامل مهلک و نابود کننده نیست، چشم به جهان می گشود، باز حس کنجکاوی وی آرام نمی گرفت و بنابراین اصل مسلم که هر دستگاه منظمی به نظم دهنده ای و هر اثری به مؤثری نیاز دارد از خود سؤال می کرد: پدید آورنده این نظام کیست؟ و اگر در آن محیط، کوچک ترین نیازی به خدا نداشت، باز حس کنجکاوی وی، او را به

------------------
1 . نگارنده در کتاب راه خداشناسی در خصوص نهادی بودن حس خداشناسی به طور مبسوط سخن گفته است.
------------------ صفحه 202

سوی آفریدگار آن نظام، رهبری می نمود. بشر موجودی نیست به ظاهر هستی بنگرد و از علت و پدید آورنده آن، تحقیق ننماید و در کنار سفره سعادت بنشیند و تمام اسباب رفاه برای او فراهم گردد و از تحقیق و تحری درباره قدرتی که این سفره را گسترده است خودداری نماید. حسن کنجکاوی است که آدمی را به سوی حقایق و سرچشمه آنها یعنی خداوند سبحان سوق می دهد و بر عطش او در کسب آگاهی عمیق تر و بیشتر می افزاید; بر همین اساس، کمتر کسی پیش از نهضت مادیگری در غرب، آفریدگار جهان را انکار می کرد. بنابراین، عقیده بشر به آفریدگار جهان، در درجه اوّل، معلول فطرت و سپس معلول حس کنجکاوی اوست از علل حوادث و موجودات جهان; آیه های مورد بحث، علاوه بر این که از یک مطلب علمی دقیق(بت ها به عقیده بت پرستان معبودند، نه خالق) پرده برداشته که شرح آن را در زیر می خوانید، حقیقت دیگری(وجود صانع یک امر مسلم بت پرستان بود) را نیز بیان کرده است. بت ها معبود بودند نه خالق

انسان به عللی به سوی جهان مافوق طبیعت کشیده می شود، ولی به جای این که او را بپرستد و به جای این که در برابر خداوند، خاضع گردد، در مقابل آفریده هایی، مانند خود خضوع می کرد. توجه آنان به بتان، بیشتر برای این بود که خداوند را دور از حس

------------------ صفحه 203

می دیدند; از این نظر با خود فکر می کردند که توجه به موجود دور از حس و عبادت مبدئی که از افق دید ما بیرون است بی ثمر می باشد، ناچار باید محسوس را عبادت کرد که توجه و پرستش آن، پرستش خداوند حساب شود و یا لااقل، شفع وواسطه میان آنها وآفریدگار جهان گردد; بنابراین آنان هرگز بت ها را خدا و آفریدگار زمین و آسمان نمی دانستند و خالقیت را از شؤون خدا و از صفات منحصر به او می شمردند و لذا هر موقع از آنان سؤال می شد و به آنان گفته می شد: (مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرض); «آسمان ها و زمین را چه کسی آفریده است». (لَیَقُولُنَّ اللّهُ); «خدا آفریده است». قرآن در این موقع، مطابق اعتراف آنان، محکومیت آنها را صادر می کند و می فرماید: اگر واقعاً خالق جهان اوست، پس چرا دیگری را می پرستید; و به پیامبر دستور می دهد که بگوید:«الحَمْدُ للّهِ» ستایش و پرستش از آن خداست. شعب بت پرستی در جهان، بیرون از حد و شمار است، از میان فرقه های آن، صابی ها، برهمائی ها و بودائیان و بت پرستان شبه جزیره عربستان از برجستگی بیشتری برخوردارند و تمام این فرق، بتان خود را معبود لایق ستایش و شفیع و مقرب می دانستند، نه خالق زمین و آسمان; گروهی گام فراتر نهاده و آنها را مدبر جهان می دانستند و بت پرستان شبه جزیره به این مطلب نیز معتقد بودند. بت پرستی در شبه جزیره

عرب های پیشین، مانند قوم عاد و ثمود به طور مسلم، بت پرست بودند و به وسیله بلاهای مخصوصی هلاک شدند، ولی از زمانی که ابراهیم با هاجر و اسماعیل در مکه فرود آمدند و سکونت گزیدند، دین توحید و یکتاپرستی در

------------------ صفحه 204