جنگ ایران و عراق؛ تبلیغات از دیدگاه امام خمینی(ره) صفحه 12

رادیو صوت الجماهیر عراق از تجاوز جنگنده‌های ایران به حریم هوایی کویت نام برده و تصرف انبارهای عظیم تسلیحاتی ایران به دست نیروهای عراقی را نشانه‌هایی از تجاوز کاری ایرانیان برمی‌شمردند. [49] .

2) تحریف حقایق و جعل خبر از نکات منفی تبلیغات صدام در جریان جنگ تبلیغاتی بود. در پیامی خطاب به ملت عراق می‌گوید: «ما جنگ را آغاز نکردیم، این جنگ در روز 22 سپتامبر که نیروی هوایی عراق به ایران حمله کرد، شروع نشد، بلکه بامداد 4 سپتامبر گذشته آغاز شد؛ زمانی که ایرانی‌ها شهرهای عراق را با توپخانه امریکایی دور برد خود گلوله باران کردند...». [50] .

رژیم عراق در موارد زیادی موضوعاتی، مانند تلاش مشترک ایران، صهیونیسم و امریکا علیه عراق، سوء استفاده ایران از دین در راستای مقاصد سیاسی، رفتارهای مغایر با اسلام رهبران ایران، کشتار اسرا از سوی ایران، مثله کردن اسیران عراقی از سوی ایران و موارد بسیار دیگری را با هدف تضعیف روحیه رزمندگان اسلام و توجیه ادامه حمله یا مقاومت سربازان عراقی تبلیغ می‌کرد که در هیچ یک از این زمینه‌ها، موفقیتی به دست نیاورد.

3) هنگامی که جنگ آغاز شد، صدام و هم پیمانانش تصور نمی‌کردند که مردم ایران با این شور و شوق علیه تجاوز عراق به پا خیزند و فرمان رهبر خود را این گونه لبیک گویند. در تحلیل و برآوردهای سیاسی و نظامی عراق آمده بود که شکست نظامی رژیم ایران در جبهه‌های ظرف مدت سه تا چهار روز مقدمه‌ای برای قیام مردم و ارتش برای سرنگونی رژیم جمهوری اسلامی ایران است. دستگاه تبلیغاتی رژیم بعث به طور مرتب از مردم ایران درخواست می‌کرد به قیام ارتش پیوسته و از خلق‌های ایران نیز می‌خواست تا در این باره به ارتش کمک کنند. [51] .

ارتش عراق پس از بمباران‌های پی در پی مناطق مسکونی، فرودگاه‌ها، بیمارستان‌ها و مراکز آموزشی شهرهای مختلف ضمن ایجاد رعب و وحشت بین مردم بی‌دفاع، امام خمینی (ره) و مسئولان نظام را مسئول آغاز جنگ اعلام و از مردم دعوت می‌کرد تا برای پایان جنگ، نظام را سرنگون کنند.

هدف بغداد از این تبلیغات، رو در رو قرار دادن مسئولان نظام و مردم بود، ولی هر چه در این راه بیشتر اصرار کرد، نتایج کمتری می‌گرفت.

در طول جنگ تحمیلی، لحن تبلیغات عراق از تقاضا و درخواست به لحن آمرانه و دستوری و سپس، تهدیدآمیز تغییر کرد، ولی در تمام این مراحل، جنگ روانی عراق علیه ایران بی‌نتیجه ماند.

نقاط منفی تبلیغات عراق در صحنه بین المللی‌

در حوزه تبلیغات و جنگ روانی چهار واژه کلیدی و اساسی وجود دارد که اطلاعات پایه و اولیه را برای ورود علاقه‌مندان این گونه مباحث ارائه می‌دهد این عناوین عبارت‌اند از:

1) جنگ روانی؛

2) شستشوی مغزی؛

3) شایعه پراکنی؛ و

4) ترغیب.

هر چند مباحث مزبور کاملا جنبه نظری دارد، اما می‌توان برای هر یک مصادیق روشنی را ارائه کرد. [52] .

1) رژیم بعثی عراق چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی وانمود می‌کرد با اطلاعاتی که کسب کرده است. رژیم (ایران) در صدد تصفیه ارتش و جایگزین کردن سپاه به جای آن است. [53] .

همین شایعات و اخبار جعلی و جنگ روانی را خبرگزاری‌ها و رادیوهای بی. بی. سی، اسرائیل و صدای امریکا عینا به نقل از رادیو بغداد تکرار می‌کردند.

ترغیب خلبانان ایرانی به پناهندگی به عراق با هواپیماهای جنگی‌شان، [54] ایجاد جنگ روانی و سوء ظن و بدبینی بین نیروهای ارتش و نیروهای سپاه پاسداران، تفرقه افکنی و ضدیت در تمام دوران اولیه جنگ بی‌وقفه ادامه داشت. البته، افرادی، مانند بنی‌صدر نیز تا حدی به این جنگ روانی کمک می‌کردند اما پس از عزل بنی‌صدر، در اثر پیام‌های مکرر امام خمینی (ره) وحدت و همدلی بین نیروهای رزمنده ایجاد و تقویت شد.

2) از جمله نقاط منفی در تبلیغات صدام در سطح بین المللی جنگ طلب جلوه دادن جمهوری اسلامی ایران بود. این تبلیغات در راستای جنگ طلبی ایران تا بدان جا پیش رفت که طارق عزیز، وزیر امور خارجه عراق، ضمن ارسال یادداشتی به هیئت حسن نیت اسلامی، خواستار غرامت جنگی از ایران شد. [55] .

البته ناگفته نماند که تحلیلگران سیاسی و نظامی بین المللی به خوبی بر واهی بودن دلایل عراق آگاه بودند، اما نیت و نظر واقعی خود را ابراز نمی‌کردند؛ زیرا، در آن صورت، مواضع سیاسی ایران را تقویت می‌کردند. در حالی که قصد داشتند علی رغم آن که عراق بخش وسیعی از خاک ایران را در اختیار خود دارد، ایران را طبق نظر صدام به پای میز مذاکره صلح بشکانند، حتی کشورهای عربستان، کویت و شیخ نشین‌های خلیج فارس نیز پرداخت خسارت جنگی به ایران را تقبل نمی‌کردند، در حالی که هیچ تضمینی نه برای محکومیت و نه برای پرداخت خسارت از طرف متجاوزان وجود نداشت.

البته، برخی از افراد ساده لوح یا فاقد بینش سیاسی و نظامی تحت تأثیر القائات این تبلیغات قرار می‌گرفتند، اما با توضیحات مسئولان نظام، به ویژه امام خمینی (ره) تا حدی این تأثیرات خنثی می‌شد. برای نمونه، رئوف وافیک در کتاب خود نوشته است:

»4 سپتامبر 1985 پنجمین سالگرد جنگ مرگبار ایران و عراق است، اما کمترین نشانه‌ای از امید به پایان این خونریزی که در تاریخ جنگ‌های منطقه‌ای بی‌نظیر است، دیده نمی‌شود. در تابستان 1985، یک تاریخ مهم دیگر به ثبت رسید و آن سومین سالگرد یک تخلیه مهم بود. نیروهای عراقی در ژوئن 1982 به پشت مرزهای بین المللی عقب نشینی کردند، اما ایران به هر حال نمی‌خواهد تمایل به ادامه جنگ را منکر شود. نقاب از چهره برداشته شده است، تهران نمی‌تواند پرده‌پوشی کند. این کشور فقط یک دلیل برای ادامه جنگ دارد و آن ضرورت مجازات و تنبیه عراق است». [56] .

نتیجه گیری‌

در حقیقت، زمانی که صدام حسین به بهانه عدم استرداد اراضی مورد اختلاف به عراق طبق مفاد عهدنامه 1975 و پروتکل‌های ضمیمه آن که در آستانه آغاز جنگ و پس از آن به عنوان استدلال‌ها و توجیهات لغو عهدنامه و توسل به زور قلمداد شده‌اند، قرار داد مزبور را ملغی و تبلیغات ضد نظام جمهوری اسلامی را آغاز کرد. مضامین و مفاد تبلیغات حکومت عراق که مدت کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران شروع و تا آغاز جنگ ادامه داشت، دلایل و نیت اصلی صدام حسین را از تجاوز و جنگ آشکار کرد. [57] .

صدام با تبلیغات وسیع خود، ایران اسلامی را خطر بالقوه صلح و امنیت منطقه، به ویژه ناقض امنیت ملی تمامی کشورهای حاشیه خلیج فارس دانست و در شکل ناجی ملل عرب، از این که او بلا گردان آنها شده است، خواستار حمایت‌های مالی، سیاسی، نظامی و تبلیغاتی آنها شد و در دوران جنگ، سیاست تبلیغاتی خود را به آنها تحمیل و متقابلا از آنها خواست تا سیاست تبلیغاتی خودشان را با سیاست تبلیغاتی عراق هماهنگ و همسو کنند. متحدان غربی عراق اعم از امریکاییان و اروپاییان نیز از این روال تبلیغات پیروی کردند و تقریبا تمامی بنگاه‌های خبری و خبرگزاری‌ها پژواک خبری دستگاه تبلیغاتی عراق شدند، هر چند در بسیاری از این موارد، اسرائیل و امریکا القا کننده اصلی برنامه‌های تبلیغاتی و نظامی صدام بودند. [58] .

با توجه به تفاوت‌های موجود بین تبلیغات رایج در جهان و تبلیغات اسلامی (ارشاد) و محدودیت‌های نظام جمهوری اسلامی ایران در زمینه به کارگیری روش‌های تبلیغاتی نوین باید بپذیریم که برد و زبان تبلیغاتی ما نمی‌توانست کارکرد تعیین کننده‌ای داشته باشد؛ زیرا، تمامی ابزار گوناگون تبلیغات بین المللی در اختیار جبهه رقیب قرار داشت و ما نمی‌توانستیم در این صحنه بین المللی به خوبی پیام و صدای بر حق خودمان را به وجدان‌های بیدار ملت‌ها برسانیم، در این صحنه بین المللی به خوبی پیام و صدای بر حق خودمان را به وجدان‌های بیدار ملت‌ها برسانیم، هر چند این وظیفه را خود جنگ به طور مستقیم بر عهده گرفت و به گفته رهبر کبیر انقلابمان، ما مظلومیت خویش و ستم متجاوزان را در جنگ ثابت نموده‌ایم ما در جنگ پرده از چهره تزویر جهانخواران کنار زده‌ایم» (منشور روحانیت). ما در جبهه داخلی با ابزار تبلیغاتی سنتی و مدرن به خوبی عمل کردیم و با وجود کاستی‌های موجود، موفق بودیم، اما در جبهه بین المللی، به دلیل همسویی امپریالیسم خبری با بنگاه‌های تبلیغاتی رژیم بعثی عراق و هم پیمانان عرب وی و هم چنین، برخورداری آنان از منابع مادی فراوان، موفقیت چندانی را به دست نیاوردیم، افزون بر این که فقدان یک سیاست مدون تبلیغات خارجی نیز بر دیگر مشکلات می‌افزود. در مقابل، آنها بهره لازم را از تبلیغات به منزله عامل مکمل تسلیحات نظامی بردند؛ بنابراین، لازم است که ما نیز با مرور دوباره تبلیغات جبهه و جنگ، بیش از پیش به اهمیت این ابزار پی ببریم.

پاورقی

[1] غلامرضا صدیق اورعی؛ اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه؛ مشهد: انتشارات سوره، چاپ اول، 1372، ص 26.

[2] Maurice duverge.

[3] موریس دو ورژه؛ روش‌های علوم اجتماعی؛ ترجمه خسرو اسدی؛ تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1362، ص 140.

[4] همان؛ ص 105.

[5] Arriere plans.

[6] همان؛ ص 106.

[7] حسن عمید؛ فرهنگ فارسی عمید؛ تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1362، ص 299.

[8] حسن صفوی؛ افکار عمومی؛ تهران: انتشارات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، 1351، ص 39.

[9] Ie petit larousse , ed larousse , paris , 1986 , p: 804.

[10] روزنامه رسالت؛ 15 / 1 / 1368، ص 14.

[11] الوین وهیدی تافلر؛ جنگ و ضد جنگ؛ ترجمه هوشنگ فرخجسته؛ تهران: انتشارات سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368، صص 298.299.

[12] منشور روحانیت، 1369.

[13] صحیفه نور، جلد 15، از پاسخ امام خمینی (ره) به نامه خالد بن عبدالعزیز پادشاه عربستان سعودی در تاریخ 18 / 7 / 60، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 186.

[14] همان؛ جلد 20، 6 / 5 / 1366، ص 125.

[15] روزنامه ابرار، 26 / 11 / 64، ص 8.

[16] Typology.

[17] سوره مائده، آیه 99.

[18] هفته نامه سروش، 18 / 2 / 61، ص 143.

[19] «مجموعه فرامین و رهنمودهای امام خمینی خطاب به پاسداران» ره توشه‌های پاسداران به مناسبت سوم شعبان؛ انتشارات دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1361، ص 205.

[20] غلامرضا علی بابایی: فرهنگ روابط بین الملل؛ تهران: انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1375، ص 52.

[21] Accommodation.

[22] Pressure group.

[23] آگ برن ونیمکف؛ زمینه جامعه شناسی؛ ترجمه آریانپور؛ تهران: انتشارات دهخدا، 1350، ص 142.

[24] همان؛ ص 144.

[25] Indoctrination.

[26] احمد شریف؛ «پیرامون روش تبلیغ»، روزنامه اطلاعات، 29 / 11 / 59.

[27] سوره احزاب، آیه 38.

[28] خلاصه مقالات تبلیغ و تبلیغات؛ به همت احمدرضا حیدری؛ تهران: انتشارات معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی، 1371، ص 31.

[29] Karl - Von Clause witz.

[30] گاستون بوتول؛ جامعه شناسی جنگ؛ ترجمه هوشنگ فرخجسته؛ تهران: انتشارات سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368، ص 21.

[31] همان؛ ص 21.

[32] سید مهدی فهیمی؛ فرهنگ جبهه (تابلو نوشته‌ها) تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1369، ص 22.

[33] مجموعه فرامین و رهنمودهای امام خمینی...، پیشین؛ صص 12 - 9.

[34] Lasswell.

[35] کاظم معتمدنژاد؛ وسایل ارتباط جمعی؛ تهران: انتشارات دانشکده علمی ارتباطات اجتماعی، 1356، ص 29.

[36] همان؛ ص 86.

[37] صحیفه نور، جلد 16، ص 137.

[38] propaganda pathology.

[39] Terene Quolter.

[40] مجموعه مقالات تبلیغات و جنگ روانی، ترجمه حسین حسینی، تهران: پژوهشکده علوم دفاعی - استراتژیک دانشگاه امام حسین، 1372، صص 96.

[41] همان؛ ص 97.

[42] Nazir Fansa.

[43] Nazir-Fansa , Tehran destin de loccident , editor , pierre Sourat paris , 1990 , p 169.

[44] رضا خدری؛ خرمشهر از اسارت تا آزادی؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363، ص 25.

[45] shapour Haghighat , IRAN , La Rovolution Islamique text imedit ed complex , Belgique , 1989 , p 187.

[46] مرتضی منطقی؛ نگاهی به هشت سال جنگ تبلیغاتی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ص 27.

[47] همان، ص 25.

[48] Judith Miller et Iaurie mylorie SADDAM Hussein ed pressed de la Cite Paris 1990, p67.

[49] صوت الجماهیر، 11 / 12 / 59، 19 / 7 / 59 و 17 / 2 / 60 به نقل از: هشت سال جنگ تبلیغاتی، ص 60.

[50] صوت الجماهیر، 27 / 7 / 59.

[51] بخش فارسی رادیو بغداد، 1 / 7 / 59 تا 9 / 7 / 59 به نقل از: هشت سال جنگ تبلیغاتی.

[52] مجموعه مقالات: تبلیغات و جنگ روانی. پیشین؛ صص 9 - 6.

[53] بخش فارسی رادیو بغداد، 6 / 10 / 59 و 20 / 4 / 60.

[54] همان؛ 6 / 4 / 60.

[55] خبرگزاری عراق، 16 / 1 / 60.

[56] Wafik Rouf Iraq - Iran des Verites inavouees dons la colletion points devue ed LHarmattan paris 1985 , p.93.

[57] cloudia - wright , Implications of Iraq - Iran war , for eign Affairs winter 1980-81. p.278.

[58] روزنامه کیهان، 21 / 8 / 76، ص 7.