سیمای صالحان در قرآن صفحه 4

عناصر سلوک و رفتار، متشکل از علم و آگاهی است که علاقه و تمایلی نیرومند، آن را برمی انگیزد و از قدرت بر عمل _ که نتیجه به هم رسیدن این دو عنصر است _ رفتار ارادی تحقق می یابد.(1)

از نظر غزالی، عوامل ادراکی، وجدانی و شوقی، برای انجام گرفتن عمل دست به دست هم می دهند(2) و هر فعل و رفتار آدمی، از فعالیت قلب (روح) و اندام او برمی خیزد و از همین عناصر تشکیل می شود.(3)

به بیان قرآن، عمل هر کس، متناسب با نیت و سمت وسوی فکری و ساختار درونی اوست: «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ؛ بگو: هر کس بر اساس ساختار [روانی] خود عمل می کند.» (اسراء: 84) بنابراین، نمی توان رفتار انسان را، جدا از ساختار روحی و ذهنی او مانند باورها و احساسات، بررسی کرد.(4)

مراد از «رفتار» در این نوشتار، مفهوم گسترده آن است که همه اعمال بیرونی و فعالیت های درونی را دربرمی گیرد که به نوعی، نمود خارجی دارند. ازاین رو، درباره عقاید، اخلاق، عواطف و روحیه صالحان نیز بحث می شود.

2. صالحان

2. صالحان

«صالح»، مفرد صالحان و از ریشه «صلاح» به معنای نیکی، شایستگی، سزاواری، اهلیت و بسامانی است.(5) صالح در لغت، ضد طالح و هم معنای نیکوکار، درخور، نیک مرد، اهل و بسامان است. دهخدا می نویسد:

1- سید محمدباقر حجتی، روان شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376، چ 9، دفتر دوم، ص 27.
2- سید محمدباقر حجتی، روان شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376، چ 9، دفتر دوم، ص 23.
3- سید محمدباقر حجتی، روان شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376، چ 9، دفتر دوم، ص 30.
4- برخلاف مکتب «رفتارگرایی» که جنبه های عینی و قابل سنجش رفتار را، جدا از پدیده های ذهنی و محرک ها بررسی می کند. نک: حسن انوری، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، 1381، چ 1، ج 4، ص 3646.
5- لغت نامه دهخدا، ج 9، ص 13225.